Het
historische
gat van
een
tandarts
Vis lang
teken van
armoede
Nijmegen, de stad van Claudius Civi-
lis, van Karei de Grote, van Frederik
Barbarossa, van keizerin Theophano
wier naam „de afstraling van God"
betekent. Allen vertoefden ze op het
Valkhof en niet voor niets, „Wie
weet mij een plaats "te noemen die op
zoveel schoons kan roemen?" staat er
terecht in de afrastering gevlochten.
Maar „het alleroudst en vermaardst
geboHw op de Bataafse grond" dat
hier prijkte, is al tweeduizend jaar
verleden tijd. De tandarts J. Nooy
echter heeft zijn geoefende oog laten
vallen op dit historische gat en wil
dat het gevuld wordt. Zij amalgaam:
een Barbarossaburcht.
GESCHIEDENIS
OP TAFEL
ZATERDAG 18 OKTOBER 1986
Een vis op tafel was voor vele gene
raties een teken van armoede. Om
dat vis zo weinig prestige genoot
werd het vrijwillig eten ervan ge
zien als een vorm van vasten.
Nog tot voor kort gold de katholieke
vastendag, de vrijdag, als visdag. Ook
voor de kloosterlingen, die een gelofte
van armoede hadden afgelegd, bestond
het hoofdgerecht in dq 'regel uit vis. Dat
zoiets heel lekker klaargemaakt kan
worden is weer een andere zaak. In
maar weinig landen was de visserij zo
belangrijk voor de economie als in Ne
derland. Vooral de haringvangst en
walvisjacht waren goudmijnen. In ge
rookte, gedroogde of gezouten vorm
liet vis zich heel goed exporteren. Bo
vendien bleef het vaderland door de
grote aanvoer van vis voor hongers
noodrampen gespaard. Terwijl we al
lang niet meer afhankelijk zijn van
jacht in de bossen voor ons dagelijks
vlees en we opgehouden zijn met het
zoeken van eetbare planten in de onge
repte natuur, wordt in de vraag naar
vis nog steeds voorzien door eenzame
schepen op woelige baren. Viskwekerij-
CeidócSoimuit1
baarde ze in het onherbergzame Ketyl-
wald (nu Rijkswald) voortijdig haar eni
ge zoon. Uit dank voor de goede afloop
van de vroeggeboorte liet ze op het
Valkhof een byzantijns-romaanse kapel
bouwen, toegewijd aan de oosters-ortho-
doxe bisschop Nicolaas van Myra, pa
troon van de reizenden. Toen haar echt
genoot in het jaar 983 kwam te overlij
den, regeerde ze voor haar driejarige
zoontje over West-Europa onder de titel
van „keizerin Theophano". Haar dood
in 991 te Nijmegen waar ze graag ver
toefde, werd „betreurd in het gehele rijk,
want ze had een goed leven volbracht en
was altoos haar naam, de afstraling van
God, waardig gebleven", vermeldt de~
historie. Voorzitter Nooy van de Valk
hofvereniging kan er roerend over ver
tellen en besluit: „Wat zou er mooier
zijn dan dat de leegte die er nu gaapt
tussen de kapel van deze keizerin en de
ruine van de Sint Maartenskapel, opge
vuld wordt met een herbouwde Barba
rossaburcht?".
Gaten vullen, zo kent men een tandarts.
En gesnerpt als een tandartsboor hebben
zijn verwijten over de verwaarlozing van
het Valkhof. De éénogige Bataafse vrij
heidsheld Claudius Civilis „stond er en
zag knarsetandend de adelaars der wre-
kenden naderen", zo wil het een oude
tekst die beschrijft hoe de opstandelin
gen tegen het Romeinse Rijk hun laatste
steunpunt moesten prijsgeven. Franki
sche koningen, Karolingers, Ottoonse
keizers, Duitse keizers, Franse keizers
hebben er hof gehouden. Prins Willem V
van Oranje en zijn gade Wilhelmina van
Pruisen hebben er hun stadhouderlijke
residentie van gemaakt. Maar Nijmegen
en zijn bestuurderen? „In de middelen
die Nijmegen aanwendt om zich econo
misch en toeristisch aan de buitenwereld
te presenteren", aldus Nooy, „is zo goed
als geen plaats ingeruimd waar de aan
dacht wordt gevestigd op zijn afkomst.
Nijmegen is toch ontstaan? Nijmegen is
toch gegroeid naar wat het nu is en heeft
toch ergens zijn wortels liggen? Ja, twee
honderd jaar geleden werd hier een
prachtige burcht afgebroken in plaats
van hersteld en zelfs de restanten wor
den onverschillig aan verdere aftakeling
blootgesteld. Zeer veel bezoekers staan
verbijsterd dat en stadsbestuur in zo'n
unieke, uitverkoren positie een onver
vangbare historische rijkdom op een
dergelijke nonchalante wijze durft te la
ten verkommeren - blind voor het feit
dat het hier om een nationale en zelfs in
ternationale rijkdom gaat".
Bommelkasteel
Een bestemming voor zijn herbouwde
Barbarossaburcht weet Nooy al. „Nijme
gen schreeuwt om museumruimte voor
de vele archeologische vondsten die er
gedaan worden, en om museumruimte
voor moderne kunst. Waarom elders
bouwen als er een kans voor het grijpen
ligt om op een plek aan de slag te gaan
die optimaal bereikbaar is en die ook in
en zijn uiterst zeldzaam. De forel
vormt een bekende uitzondering. Ook
mosselen en oesters worden tegenwoor
dig vertroeteld in speciale bedden, op
dat ze. later onze tong kunnen strelen.
Maar oesters, dat is toch geen eten
voor armelui, zijn we nu geneigd te
denken. Maar sla er de negentien-
de-eeuwse Pickwickpapers (nee, niet
van Van Nelle, maar van Charles Dic
kens) eens op na.
Daarin vertelt Sam Weller aan mr.
Pickwick hoe opvallend het toch is „dat
armoede en oesters altijd samen lijken
te gaan". Ook kreeften waren in die
tijd een typisch volksvoedsel. Als „fruits
de mer" hebben de zeewezens zich
sindsdien aanzienlijk geëmancipeerd
in de keuken. Veel meer nog dan de
Nederlandse wordt de Japanse keuken
door vis beheerst. En net als hier heeft
men ook in Japan grote waardering
voor rauwe vis. Maar anders dan in
ons land smult men in het eilandenrijk
van de rijzende zon ook van zeewier.
Wier kan werkelijk bijzonder lekker
zijn. Zeewier kan van februari tot juni
geoogst worden en, na een grondige
wasbeurt, moet het naar gelang de
soort acht uur gekookt of twaalf uur in
de oven gedroogd worden. Men moet
zich alleen niet laten afschrikken door
het groen-zwarte, glibberige uiterlijk.
En ook met name het zout mag niet
worden vergeten, want ondanks het zil
te zeewater is het wier zelf een beetje
flauw. Heerlijk op toast, in een salade
of in bad natuurlijk.
taatse grond" is meer dan een loze
luchtspiegeling. Zakelijk: „De oude Sint
Nicolaaskapel uit het jaar 980 op het
Valkhof trekt al vijftigduizend bezoekers
per jaar, sinds onze vereniging hem in
gebruik gekregen en opengesteld heeft.
Het Goffertstadion waar NEC voetbalt,
of de schouwburg trekken minder men
sen. Die zouden wel willen. Hoeveel
schoolreisjes gaan er- vanwege zijn rijke
historie niet richting Valkhof? Ik kom
oorspronkelijk uit de Randstad en ben
er zelf als kind geweest. Ik verwachtte
een kasteel te zien, maar wat ik aantrof,
was een verwaarloosd park. Dan zeg je:
jammer, jammer, jammer".
Inderdaad is er bitter weinig aanschou
welijks over uit de eeuwen die, zwanger
van roem, aan het Valkhof voorbij zijn
getrokken. Het liefst zou Nooy natuur
lijk de palts keizerlijke burcht) her
bouwd zien die Karei de Grote er in het
jaar 780 stichtte, maar die werd in 880,
toen de Noormannen de Waal opvoeren,
verwoest. Er bestaan zelfs geen afbeel
dingen van. Meer dan dat hij opgetrok
ken moet zijn geweest van hout, valt er
niet over te vertellen, en dat is te mager
voor een reconstructie. Van het pralende
slot vervolgens dat keizer Frederik I van
Hohenstaufen, de grondlegger van het
Heilige Roomse Rijk, bijgenaamd Bar
barossa, liet bouwen, rest nog slechts een
povere bouwval. Dat komt zo. In 1796
Tandarts Nooy bij de Sint Nicolaaskapel
die een beter lot beschoren was dan de
Sint Maartenskapel. In dit betrekkelijk^
gaaf overgeleverde bouwwerkje leeft del
herinnering voort aan Theophane.
lege toestand al vijftigduizend bezoekers i
per seizoen trekt? Daar ligt de basis)
waarop reconstructie mogelijk en zinvo i
zal zijn. O ja, ik weet dat de Rijksdienst i
voor de Monumentenzorg moeilijk zal i
gaan doen. Heel het Valkhof is monu-
ment. Je mag er niet zomaar bouwen.
Het Valkhof staat te boek als heilige
grond vyaarin nog heel wat te onderzoe-
ken valt. Wc hebben de nodige politieke
en culturele hobbels te overwinnen.
Maar voor de bevolking van Nijmegen
is het geen punt. Die wil de Barbarossa j
burcht liever vandaag dan morgen
Daarom schal ik de kans dat ons plair -
verwezenlijkt wordt, toch wel op zestig
procent. Nu willen de mensen natuurlij!
weten: kan dat wel? Is er voldoende ove i
de oorspronkelijke Barbarossaburcht be
kend om een reconstructie te rechtvaaw
digen? Wordt het geen edel-kitsch? Eei
Bommelkasteel, inderdaad. Mijn ant
woord: een reconstructie die zou moeter i
doorgaan voor een restauratie, dat zou
geschiedvervalsing zijn. Maar een her- i
bouw naar oud model kan geaccepteerd
worden, mits het maar duidelijk als zo] j
danig gesteld wordt". j i
I
Herbouwd
Nooy wijst er in dit verband op dat oo! i
andere Nijmeegse monumenten recon
structies zijn, in oude stijl uitgevoerc i
met nieuwe materialen. Het stadhuis i
een samenvoeging van drie middeleeuw
se woonhuizen achter een gemeenschap- i
pelijke gevel, moest hernieuwd opge-
bouwd worden nadat het tijdens de oor- i
log bij de Slag om de Waalbrug was ver
woest. De Commanderie waarin het ge
meentemuseum gevestigd is, was oor i
spronkelijk slechts een schamel over
blijfsel van hel oude Johannieterskloos
ter. En ook de veel geroemde Sint Ste
venstoren is na de oorlogsverwoestingei
in zijn geheel met behulp van moderne
brandvrije materialen gereconstrueerd -
„Authentieke monumenten kent Nijme
gen nauwelijks", aldus Nooy. „Een her
bouwde Barbarossaburcht past helemaa
bitinen het beleid dat ook elders in de
stad is gevoerd. Dank zij de vele histori
sche afbeeldingen weten we tot op de
steen nauwkeurig hoe het oorspronkelij i
.ke slot er moet hebben uitgezien. Van de
binnenkant bestaan geen afbeeldingen i
dat is waar. Maar ik kan in Europa zi
vijf nog bestaande Barbarossaburchter
aanwijzen die als voorbeeld dienst kun
nen doen. Geen punt. Het moet kunnen
Kijk naar de Zwanentoren in Kleef die
veel lijkt op onze toekomstige donjon
Kijk naar wat ze in Xanten hebben ge
daan, in Keulen. In heel Duitsland trou
wens. Helaas, denk ik soms, zijn wij be
hoedzamer dan de Duitsers".
PIET SNOEREI*
- ook hier te lande
- veel verkocht.
NIJMEGEN - Tandarts J. Nooy uit Nijmegen heeft een droom. Over de
Waalbrug komt, alle kinnen fier op kwart voor negen, het vijftienduizend-
koppige legioen van Vierdaagse-lopers aangemarcheerd. Op de tinnen van
de majesteitelijke toren die uitrijst boven de Valkhofburcht, steken herau
ten hun bazuinen. Van vijftig meter hoogte klateren de welkomsklanken
neer over wat een oude kronikeur aldus bezongen heeft: „Een schone,
prachtvolle, liefelijke natuur aan de voet des Hunnersbergs alwaar de bre
de Waalstroom zijne zilveren wateren statig voortrolt tussen groenbekran-
ste heuvelklingen, grasrijke weiden en welige landsdouwen - een bewonde
renswaardig tafereel. Prachtig en trots is de ligging van dit keizerslot".
Theophano
Een beter lot is de Sint Nicolaaskapel
beschoren geweest, hoewel de ouderdom
ervan aanzienlijk grijzer is dan die van
de Barbarossaruïne. In het betrekkelijk
gaaf overgeleverde bouwwerkje, ook vel
bekend als de Valkhofkapel of de Karo
lingische kapel, leeft de herinnering
voort aan de Grieks-Byzantijnse prinses
Theophano wier naam „afstraling van
God" betekent. Ze werd op vijftienjarige
leeftijd uitgehuwelijkt aan keizer Otto II
en onderweg van Aken naar Nijmegen
Zo droomt tandarts Nooy uit Nijmegen
de oude kronikeur na. Twintig miljoen
gulden breed - en geen ophaalbrug te
bekennen - is de gracht die er gaapt tus
sen zijn visioen en de verwezenlijking
ervan. Maar hij heeft hoop. Zojuist heb
ben de bestuurderen van zijn woonstad
de plannen ontvouwd voor de aanleg
van een Waalboulevard met internatio
nale allure. De voormalige handelskade
tussen de twee bruggen die Nijmegen
met overig Nederland verbinden, moet
binnen enkele jaren van een verloederde
schandvlek omgetoverd zijn tot een
swingende wandelpromenade, afge-
zoomd met een casino, luxe winkels, ex
clusieve eetgelegenheden en ateliers.
Vijfenzeventig miljoen gulden is voor
dit ambitieuze voornemen uitgetrokken.
Herbouw van de oude Barbarossaburcht
zou volgens Nooy een dimensie van niet
te schatten waarde toevoegen aan de
commerciële plannen rond de Waalkade.
Welke dimensie? „Met deze burcht",
droomt tandarts Nooy, „zijn onverbre
kelijk de namen verbonden van Karei de
Grote, de Ottoonse keizers, de lieftallige
heerseres Theophano, Frederik Barba
rossa, ja, ook Karei de Vijfde en Philips
de Tweede. Maar West-Europa versplin
terde door kortzichtigheid en eigenbe
lang in vele kleine delen. En ook een
symbool van die eenheid, de burcht op
ons Valkhof, ging roemloos in puin ten
onder. Gelukkig zien we in onze tijd een
hardnekkig streven om opnieuw tot een
Verenigd Europa te komen, vervuld van
samenwerking en vrede. Parallel hier
mee loopt de wens om het merkteken
van dat streven, eens tot in de verre om
trek zichtbaar, te herstellen. Deze histo
rische plaats waar in het verleden zoveel
belangrijke beslissingen genomen zijn
- denk aan de Vrede van Nijmegen tus
sen Nederland en Frankrijk in 1678 -
kan opnieuw tot een indrukwekkend
monument worden, een middelpunt van
toenadering en verbroedering. Een
mooier zinnebeeld van het Verenigd Eu
ropa is nauwelijks denkbaar".
Broer en zus
De verwezenlijking van zo'n droom zou,
zeker afgezet tegen de kosten van de
wulpse Waalboulevard, twintig miljoen
waard moeten zijn, vindt Nooy. En als
de herbouw van het hele kasteel niet tot
de mogelijkheden behoort, dan zou toch
ten minste de vijftig meter hoge donjon-
of reuzetoren weer opgetrokken dienen
te worden. Lyrisch: „Die donjon was de
alpha en omega van de burcht op het
Valkhof omdat hij door zijn hoogte,
massiviteit en schoonheid de bekroning
vormde van heel het keizerlijke slot dat
Frederik Barbarossa hier in het jaar
1155 liet neerzetten. Zo rank en fijn van
structuur als de beroemde Sint Stevens
toren uit de veertiende eeuw was hij
niet, maar hij streelde het oog door zijn
robuuste karakter. Eeuwenlang hebben
de Valkhoftoren en de Sint Stevenstoren
het stadsbeeld van Nijmegen bepaald.
De Valkhof vereniging pleit ervoor de
Barbarossaburcht te herbouwen. Een ma
quette zet de droom om in concrete beel
den.
Ze hoorden bij elkaar als broer en zus.
Door beroemde schilders zijn ze ge
tweeën vereeuwigd; ik noem slechts Al-
bert Cuyp en Jan van Goyen. Zal ik eens
wat vertellen? Ik l;ep laatst langs de
Waal met de architect die daar het casi
no gaat bouwen. Hij keek naar het sil
houet van de stad en zei: „Wat zou het
een schitterend gezicht zijn als er naast
de Sint Stevenstoren daar, op het Valk
hof, een kasteeltoren zou staan". Die
man had nota bene nog nooit van de
Barbarossaburcht of van mijn plannen
gehoord".
Drs. Nooy is behalve tandarts ook voor
zitter van de Valkhofvereniging die het
kloeke motto voert: „Wij zullen doen"
herleven". En hij is lid van de Nijmeeg
se gemeenteraad. Daarin heeft hij on
langs met algemene stemmen een motie
aangenomen gekregen die burgemeester
en wethouders uitnodigt onverwijld de
studie ter hand te nemen van de moge
lijkheid de Barbarossaburcht te herbou
wen. Helemaal dagdromen doet hij dus
niet. De kans op reconstructie van (nog
maals die oude kronikeur) „het aller
oudst en vermaardst gebouw op de Ba-
verkocht de provincie Gelderland het
kasteel voor 90.400 gulden aan Amster
damse. slopers omdat er geen geld meer
was om de broodnodige restauratie te la
ten uitvoeren. Bij de afbraak was over
eengekomen dat de tot de burcht beho
rende Sint Maartenskapel behouden zou
blijven. Daar immers had de grote Bar
barossa gebeden voor de vervulling van
zijn hoge staatkundige idealen: politieke
eenheid als redmiddel tegen de ver
scheuring waaraan de adel met zijn eeu
wige twisten Europa ten prooi had doen
vallen. Door ondeskundig sloopwerk
echter stortte het Godshuis in tot aan de
absis en daar heeft men het toen maar
bij gelaten.
