LA PALOMA
nalë
Britse vrijmetselarij opener
Toneel
achter
de
sluis
deuren
£eidóc6ou/ia*it'
R ZATERDAG 26 JULI 1986]
Paloma" overkapte
sluis in Zaandam. In
het water onder de
sluisbrug een
drijvend platform in
de symbolische vorm
van een schip.
Daarachter de hoog
oprijzende
sluisdeuren, aan de
voorkant een tribune,
drijvend tussen de
sluiswanden.
De met een Romney-loods overkapte Groote Sluis van buiten: een moderne „La Palo
ma" tussen de accijnshuisjes en sluisversierselen uit de achttiende eeuw.
ZAANDAM - We hebben in Rot
terdam theater in een zwembad en
in waterbekkens kunnen zien; op
Hollandse stranden is daarvóór
ook al eens toneel gebracht; het
Holland Festival heeft ons al eens
door de leegstaande gevangenis aan
de Amstelveenseweg in de hoofd
stad geleid; Brecht in de Koop
mansbeurs van Amsterdam was
ook al een ongewone interpretatie
van het historisch-materialisme op
theatergebied en van een ordinair
stelletje acteurs op straat kijken we
niet eens meer op of om. De trend
om theater weg te halen van de
cultuurtempel met planken en al
dan niet pluche zetels kreeg dezer
dagen een spectaculair vervolg bij
Theatergroep Hollandia in Zaan
dam. Daar wordt een voor de gele
genheid geschreven theaterstuk van
Louis Ferron gebracht tussen en op
de wanden van de historische
„Groote Sluis". Toeschouwers en
acteurs drijvend tussen de muren
waar eeuwenlang de schepen tussen
Zaan en IJ heen en weer gesluisd
werden.
Regisseur Johan Simons stelt: „Ik ben
niet meer zo geïnteresseerd in theater in
reguliere schouwburgen. Het lijkt wel of
je daar altijd maar hetzelfde publiek te
genkomt. Ik wil de heiligheid van het
theater daar, waar je altijd doodstil moet
zijn, verbreken. Onze groep zoekt naar
mogelijkheden om speciale lokaties te
verbinden met een theaterstuk"In dit
geval werd dat laatste een zeer vrije en
persoonlijke bewerking van de Vliegen
de-Hollanderlegende door Louis Ferron.
De groep kwam met het idee van thea-
ter-in-een-sluis, er werden diverse slui
zen in Nederland bekeken, de Zaanse
sluis werd het meest geschikt bevonden
en doorfilosoferend over de beschikbare
ruimte en de combinatie met het voor
Nederland typerende element water
kwamen de gedachten op de legendari
sche kapitein Van der Decken. die ver
doemd werd tot een bestaan gekluisterd
aan schip en zee.
Gevangenschap
Schrijver Louis Ferron sloeg over beide
aan het denken en zegt nu: „Sluizen
staan ver van het begrip „toneel" in de
betekenis van „podium" en lijken niette
min een ideale speelruimte te bieden.
Bovendien: wie ooit met een schip in
een sluis heeft gelegen zal nimmer het
claustrofobische gevoel kwijtraken dat
hem toen beving. Een sluis is gevangen
schap. En bevrijding tevens. Deze tegen
stelling hoeft men niet eens in een tekst
zichtbaar te maken; hij is een constante
medespeler in een stuk die, waar het ook
over gaat, daar impliciet naar zal verwij
zen". Simpeler gezegd: de ruimte speelt
mee in het stuk en bepaalt het stuk; stuk
en ruimte kunnen niet zonder elkaar.
Ferron ging eigenzinnig met het gegeven
aan het werk. Hij koppelde het thema
schuld en verlossing vanuit Nederland
via Wagners opera-versie van de legende
aan de beide Duitslanden, die hem in
zijn literaire werk altijd al biologeerden.
„La Paloma" zal op en in de Groote Sluis (vijf minuten
van het NS-station van Zaandam) tot en met 31 augustus
gespeeld worden. Elke donderdag, vrijdag en zaterdag om
21.00 uur. 's Zondags alleen om 14.00 uur. Kaarten ver
krijgbaar bij alle WV-bespreekbureaus en telefonisch
via VW-TBB 020-273181. De VW's van Amsterdam en
Zaandam geven ook inlichtingen over de speciale, één uur
durende bootreis op 8, 15 en 22 augustus van Amsterdam
naar de Sluis in Zaandam. Vanuit Amsterdam vertrekt er
tevens een bus van het Museumplein naar het theater. In
lichtingen daarover en kaartverkoop bij de AUB-ticket-
shop, Leidseplein 26, Amsterdam.
Vormgever en decorbouwer Martin Mulder aan het bedieningspaneel van zijn theaterboot: „Ik hoop dat er een
paar ton publiek op m'n drijvende tribune komt".
En zo ging zijn stuk „La Paloma" heten,
naar een oude hit van de vroegere Duit
se acteur-zanger Hans Albers en speelt
het uiteindelijk tussen 1945 en 1952.
Van der Decken is bij Ferron een Neder
landse kapitein die in het begin van de
oorlog dienst heeft genomen bij de Duit
se Kriegsmarine en die verliefd is op een
hartstochtelijke nazi. lid van de Bund
Deutscher Madel, Senta. Die Senta, na
de oorlog in de DDR'een trouw en car-
rièrebelust partijlid, wordt bij Ferron
gaandeweg de eigenlijke hoofdpersoon.
Romney-loods
De Groote Sluis van Zaandam is over
koepeld met een enorme Romney-loods.
Bovenin hangt een loopbrug voor de
mensen van techniek en licht. In het
midden het water. In dat water onder de
sluisbrug een drijvend platform in de
symbolische vorm van een schip. Aan
de ene kant daarvan de hoog oprijzende
sluisdeuren, aan de andere kant een tri
bune, drijvend tussen de sluiswanden.
Een niet weg te cijferen rol in die unieke
constructie speelde Martin Mulder,
vormgever, uitvoerder van theaterde
cors, die volgens een van de mensen van
Hollandia „het liefst de hele dag .met
zijn handen bezig is". Bij een bezoek
aan het theater achter de sluisdeuren
vlak voor de première is hij nog druk
aan het sleutelen aan een van de stellin
gen: „Die tribune drijft op een in drieën
gezaagd ponton. Dat hebben we van de
Deltawerken overgenomen. Het weegt
5,3 ton. Die tribune zelf weegt ook een
ton. En dan maar hopen dat er nog een
paar ton publiek bovenop komt". Tribu
ne en ponton zijn buiten de sluis op het
water van de Zaan op elkaar gezet en
daarna in de sluis gehesen. Wanneer er
langs de andere, moderne kant van de
sluis schepen passeren, zullen de toe
schouwers de lichte deining voelen. Ze
zitten in het schuitje van kapitein Van
der Decken en Hollandia en dat zullen
ze weten ook.
Dubbele ervaring
Publiciteitsman Frank Klijn: „Het
mooie van zo'n produktie is dat het the
ater eigenlijk al begint op het moment
dat je bij het Hoogheemraadschap aan
klopt om te vragen of je die sluis mag
gebruiken. Je benadert allerlei mensen
en instanties die nooit met toneel te ma
ken hebben gehad. Sommigen kijken wat
afstandelijk en bevreemd. Anderen wor
den nieuwsgierig en enthousiast. Ze pra
ten er over. Thuis, met collega's. Zo
hoop je een compleet ander publiek in je
voorstelling te krijgen. Ze zullen een
dubbele ervaring hebben: het unieke van
de ruimte en wat wij ermee gedaan heb
ben en het theaterstuk zelf'.
Frank Klijn schetst de geschiedenis van
dé in Zaandam gevestigde theatergroep
Hollandia. Voortgekomen uit twee groe
pen die regionaal toneel speelden in
Noord-Holland: Het Regio-theater en de
groep 8 oktober. Daar werd al gezocht
naar toneelstukken en lokaties die bij el
kaar pasten. „Ella" bijvoorbeeld van
Achternbusch gaat over mensen die in
een kippenhok wonen. Het stuk werd
dan ook op boerderijen in onder meer
de dorpen Wognum en Stompe Toren in
kippenhokken gespeeld. Klijn: „Dan
moet je opeens een boer zo gek krijgen
zestig kippen uit te lenen voor een voor
stelling".
„La Paloma" is muziektheater. Die mu
ziek komt van Paul Koek, al vaak met
allerlei etnisch en theatraal instrumenta
rium in de weer in voorstellingen van
Erik Vos bij De Appel, en de Engelsman
Kevyn Gammon, ooit lid van Led Zep
pelin en jarenlang stimulans van net
even andersgetinte Britse popgroepen.
Zij spelen „live" boven het water. Regis
seur Johan Simons: „De hele voorstel
ling is doorgecomponeerd, zowel in
beeld als geluid. Ik zie het meer als film
dan als toneel. Je hebt het totaalbeeld
van die sluis en die overkapping. Het
zijn diverse lokaties in één: De zee, de
haven, kades en een station. Als ik hier
op de wanden van de sluis iets ensce
neer, zie ik tegelijkertijd dat beeld daar
beneden op het water. Acteurs roepen
dan van: moeten we niet iets doen -
want acteurs willen altijd te véél doen.
Nee, ze moeten een onderdeel blijven in
dat totale beeld zoals de toeschouwer dat
ziet. En als ik het over het doorbreken
van de „heiligheid" van het theater heb,
bedoel ik ook dat jé hier tijdens de voor
stelling op de achtergrond de geluiden
vanuit de stad en vanaf het water hoort.
Prima. Net zoiets als Fassbinder deed in
„Die Ehe der Maria Braun": Tijdens de
Publiciteits
man Frank
Klijn (links)
en regisseur
Johan
Simons op
de
sluisdeuren:
Weg van
de heiligheid
van de
geëikte
theater
tempel".
film hoorde je voortdurend de geluiden
van een Duitsland in opbouw".
Van de negen acteurs die spelen en zin
gen dan wel hun teksten moeten inpas
sen in de driekwarts-, vierkwarts- en ze
ven-achtste maten van de muziek, zijn'
Alfred van den Heuvel (Haagse Come-
die) en Roelant Radier (Toneelgroep De
Appel en Sater) het bekendst. Roeland
Radier - al heel wat fysiek theaterstunt-
werk gewend bij De Appel - komt nog
even gedag zeggen. Hij verdwijnt weer
snel; want hij heeft „kookdienst" voor
het gezelschap dat, zo vlak voor de pre
mière, overdag en 's avonds doorwerkt.
Een dienst die overigens even later door
Alfred van den Heuvel blijkt te zijn
overgenomen.
Uitsmijter
Terwijl de fotograaf zich in allerlei boch
ten wringt om de unieke theaterruimte
van de Groote Sluis in beeld te krijgen,
doet technicus Martin Mulder pesterig
iets dat eigenlijk een verrassing moet
blijven voor de toeschouwers: Hij
brengt, via een compressiesysteem, de
boot onder de fotograaf aan het zinken.
Een uitsmijter eerste klas. De historie zal
best heel wal vreemde vogels door en
over de Groote Sluis gebracht hebben.
Maar de vraag is of dit ooit gebeurd is in
deze sinds 1544 bestaande, begin 1900
herbouwde sluis tussen de vier gedenkte
kens met wapens en allegorische figuren
uit 1724 en 1780 en de twee parmantige
achttiende eeuwse accijnshuisjes in.
Maar voor theater gaat vandaag de dag
geen water te hoog.
BERT JANSMA
FOTO'S: CEES VERKERK
LONDEN - De logebroeders van
de Orde van Vrijmetselaars onder
het Grootoosten van Groot-Brittan-
nië zwoeren tot juni nog dat hun
tong afgesneden en keel openge
haald mocht worden als zij zouden
onthullen dat zij lid waren. Maar
de organisatie wil af van de reputa
tie als zou zij geheimzinnis en cor
rupt zijn. Vandaar dat de Britse
vrijmetselaars de eed hebben laten
vallen en hun loge hebben openge
steld voor een permanente expositie
over de historie van de broeder
schap.
De loge, in 1717 gesticht en „moeder-
grootloge" van vrijmetselaarsorganisaties
in de hele wereld, heeft de laatste jaren
blootgestaan aan ongewilde belangstel
ling van de zijde van kerkgenootschap
pen en de politie. De Anglicaanse kerk en
drie andere kerkgenootschappen stellen
een onderzoek in naar de vraag of vrij
metselarij verenigbaar is met het chris
tendom. Scotland Yard heeft zijn officie
ren aangeraden zich er niet bij aan te
sluiten om hun reputatie van onpartijdig
heid niet in gevaar te brengen.
Onder het publiek doen allerlei verhalen
de ronde die hoognodig eens weerlegd
moeten worden", zegt de Grootsecretaris
van het Britse Grootoosten, Michael Hig-
ham. ,,In de jaren dertig is de vrijmetse
larij begonnen met er het zwijgen toe te
doen. Het werd haar politiek geen ant
woord te geven op algemene vragen over
van alles en nog wat, zelfs de simpelste
zaken. Er was geen bijzondere reden,
maar het maakte ons wel tot een soort
struisvogel". Hij benadrukt dat de vrij
metselarij geen geheim genootschap is,
maar hij weigert de rituele handdruk te
laten zien die allebroeders elkaar geven
en die de ene vrijmetselaar de andere
doet herkennen. „De enige geheimen die
wij hebben zijn de wat wij herkenningste
kens noemen".
De lidmaatschapslijst en de financiën
zijn óók geheim. De Grootloge, die zetelt
in een imposant gebouw in het centrum
van Londen, zegt dat zij meer dan zeven
duizend kleine loges in Engeland en Wa
les overkoepelt met tussen de drie- en
vijfhonderdduizend leden. De vrijmetse
larij groeide met het Britse wereldrijk
mee. Schattingen over het internationale
lidmaatschap reiken tot zes miljoen.
Koningshuis
Het Britse koningshuis speelt een actieve
rol in de plaatselijke vrijmetselarij en on
der de leden met erefuncties waren ko
ning George de Vierde, Eduard de Ze
vende en George de Zesde. Ook de echt
genoot van koningin Elizabeth, prins
Philip hertog van Edinburgh, heeft zo'n
erefunctie, maar die schijnt weinig voor
de vrijmetselarij te voelen en vindt be
paalde rituelen op padvinderij lijken. De
huidige hertog van Kent, neef van de ko
ningin, is daarentegen Grootmeester.
De hertog was het eens met het afschaf
fen van de eed over hel afsnijden van de
tong en doorsnijden van de keel - een
straf die volgens Higham nooit is toege
past - en dringt aan op grotere betrok
kenheid bij liefdadigheid.
Mozart
De geheimzinnige mythologie van de
vrijmetselarij heeft auteurs en componis
ten geïnspireerd. Zij komt voor in Ki-
plings „The Man Who Would Be King"
en is het grondthema van Mozarts opera
Die Zauberflöte". Kipling en Mozart
waren beiden logebroeder.
Higham zegt dat vrijmetselaars als groep
verre blijven van godsdienst en politiek.
Hun wordt slechts de beginselen van
broederlijkeliefde, barmhartigheid en
waarheid bijgebracht. Maar de vrijmetse
laarsloges hebben in de geschiedenis ge
diend als forums voor denkbeelden die el
ders waren verboden. In de achttiende en
negentiende eeuw schopten zij met hun
anticlericalisme de rooms-katholieke
kerk tegen de schenen. Paus Leo XIII be
stempelde de vrijmetselarij als „satans-,
tempel". De broederschap werd vervolgd
door de nazi's en mag niet bestaan in
communistische landen. En er zijn isla
mitische landen die de vrijmetselaars ver
wijten banden te hebben met het zionis
me. Een aantal loges is ook beschuldigd
van vooringenomenheid Jegens joden, ka
tholieken en negers. Volgens Higham al
lemaal onzin: „Onze leden komen uit
alle geledingen en geloven van de samen
leving". Overigens mag de Britse vrijmet
selarij streven naar openheid - zij blijft
taboe voor vrouwen en Higham ziet de
dag niet waarop zij zouden worden toe
gelaten.
