Ons
land
puzzelt
zich
Suf
De Stille
Revolutie
final*
HOOFDBREKENS OVER DELEN
VAN DE MAST, REPTIELEN
EN BIJBELSE STEDEN
CeidócGoirtfvnt
ZATERDAG 5 JULI
sips*
Mm "m." m
m m jm
j*
Henry Mudde,
hoofdredacteur van
Denksport:„Een spin
is helemaal geen
insect, asjeblieft! een
geleedpotig dier en
niks anders".
ft*#*
i»*»
jl,
AMSTERDAM - Leuk, zo'n cryp
togram. Eén verticaal: Dat fuifje
valt bij Steef verkeerd. Fuifje. Par
ty? Steef? Verkeerd feest? Feest.
Dat is het! Volgende woord. Elf ho
rizontaal: Reclame voor de grote
artiest. Reclame, advertentie, an
nonce? Dat kan het niet zijn. Een
grote artiest. Wie zou dat moeten
zijn? Maradona. Lee Towers mis
schien? Je moet er van houden,
maar 't is wel een ster. Ster! Dat ik
daar niet eerder aan had gedacht.
Zo gaat het maar door. Op menig zonnig
zuiders zandstrand zal de gelegenheids-
puzzelaar of verbeten routinier deze zo
mer al dan niet hardop bezig zijn met
een speels probleem. Of liever gezegd
bezig gehouden worden. Want een puz
zel, m dit geval een cryptogram, kan een
mens in z'n ban houden. Nederland-
geldt als een puzzelgek land, gek op
raadseltjes. Ons land kent maar liefst
tachtig verschillende veelal maandelijks
uitgegeven puzzeltijdschriften, uitgaande
van zeven uitgevers. Totale oplage: der
tien miljoen, dat is bijna een boekje per
inwoner. De top van de oplagen ligt elk
jaar steevast rond de zomer. ..Het lijkt
wel of iedereen dan opeens geen raad
meer weet met z'n vrije tijd. Welnu, de
mensen kunnen hun lol op", lacht Hen
ry Mudde. hoofredacteur van de Denk
sport Puzzelbladen, onderdeel van Kee-
sing Uitgeverij in Amsterdam. De bla
den van Denksport worden al sinds
1930 uitgegeven, na een met scepsis ge
volgd initiatief van de „oude" Keesing.
Inmiddels heeft deze uitgever zesender
tig titels, goed voor zeventig procent van
de markt. De puzzelmarkten van België,
Frankrijk en Engeland mogen dan voor
Keesing een aardige uitbreiding van de
oplagen betekenen, ze zijn maar klein
vergeleken bij de markt in Nederland
waar de puzzelaars bijna onverzadigbaar
lijken. Elke zomer verzinnen de uitge
vers van deze bladen weer wat nieuws
om er toch maar vooral voor te zorgen
dat de puzzelaar zich niet verveelt.
Mudde: „En de extra zomeruitgaven
worden altijd weer verkocht, of het weer
nu goed of slecht is. De groep „altijd-
puzzelaars" is enorm groot".
Zenuwtrekken
Het Newyorkse zondagsblad „World" is
er in 1913 mee begonnen. Het blad pu
bliceerde in dat jaar het eerste kruis
woordraadsel zoals wij dat heden ten
dage kennen. De uitvinder, ene Arthur
Wynne, zal nooit hebben kunnen ver
moeden wat zijn werk te weeg zou bren
gen. Puzzelen werd, eerst in Amerika en
later ook in Europa, een gigantische
rage. Sommigen begonnen zich zorgen te
maken. Artsen waarschuwden tegen het
risico van zenuwtrekken en slapeloos
heid. wanneer een puzzel niet kon wor
den opgelost. Volgens opticiens bestond
het gevaar dat het geruite patroon van
de diagrammen, gecombineerd met het
heen en weer kijken van diagram naar
omschrijving en terug schadelijk zou
kunnen zijn voor de ogen. In New York
zijn rechters wel eens zo ver gegaan dat
ze mensen die verslaafd waren geraakt
aan het puzzelen en daardoor hun gezin
verwaarloosden, op een rantsoen stelden
van twee puzzels per dag.
Zulke rare toestanden hebben we tegen
woordig niet meer. Puzzelen is een lief
hebberij waaraan in Nederland vele hon
derdduizenden zich af en toe een uurtje
(of veel langer) overgeven. De meeste
puzzelaars beperken zich niet meer tot
de kranten, maar doen een greep uit de
enorme massa boekjes die bij de kiosken
te koop is. Op een drukke markt als die
van de puzzelbladen zitten de uitgevers
elkaar zeer regelmatig dwars. „Dat be-
jon al toen wij de moeilijkheidsgraad op
de voorkant van de boekjes met sterren
degonnen aan te geven. Anderen deden
dat meteen ook. maar dan met stippen.
Daar word ik heel moe van", zegt de
toch wel wat gefrustreerde Denksport-
hoofdredacteur Mudde. Min of meer de
zelfde naaperij vond volgens hem plaats
toen E>enksport de zogeheten doorlopers
en speurpuzzels lanceerde. Ook die zijn
nu in andere bladen terug te vinden. Vo
rig jaar moest zelfs de rechter eraan te
pas komen om de vechtersbazen in de
puzzelwereld uit elkaar te trekken. Dit
maal was het de naam van een nieuwe
puzzeluitgave die te veel zou lijken op
die van een al bestaande uitgave van de
concurrent.
Variatie
Voor wie er nog geen kennis mee heeft
gemaakt: de variatie binnen de wereld
van de puzzeltjes en raadseltjes is zeer
groot. Bekend en berucht zijn de doorlo
pers. Daarin moet per regel een aantal
woorden worden ingevuld, zonder dat
echter wordt aangegeven uit hoeveel let
ters die woorden moeten bestaan. Om
maar niet te spreken van die doorlopers
waarin zelfs niet wordt aangegeven hoe
veel woorden er per regel moeten wor
den genoteerd. Zweedse raadsels zijn in
feite net kruiswoordpuzzels, met het ver
schil dat de woordomschrijvingen in de
puzzel zelf staan. Berucht zijrt de crypto
grammen, die volgens Mudde een heel
apart publiek hebben. „Het zijn de door
zetters, die doorgaans niet rusten voor
ze een puzzel afhebben. Nee. niet per se
denkers. Andere puzzelaars denken toch
ook?". „Auteurs" van cryptogrammen
stellen er een bijna sadistisch genoegen
in de omschrijvingen van het te vinden
woord zo verward mogelijk te maken.
Een opgave als „Dit meubel is in een tel
af', waarvan de oplossing „tafel" luidt,
is nog maar een peuleschil.
Nog een leuke: de cijfercode. Wie aan
zo'n puzzel begint, ziet een diagram
voor zich met in elk vakje een cijfer. Elk
cijfer staat voor een letter in het alfabet,
maar de A hoeft niet per se cijfer 1 te
zijn. Wil de puzzel afkomen, dan moet
de code worden gebroken, een karwei
dat enig combineren vergt. Er worden
geen omschrijvingen gegeven, maar het
diagram moet wel vol woorden komen
te staan.
Een ander snufje op puzzelgebied is de
Amerikaanse puzzel. In feite een dood
gewone kruiswoordpuzzel, maar toch
niet helemaal. Bij deze ontbreken de
zwarte blokjes waardoor de kruiswoord
puzzel zich kenmerkt. Die blokjes moet
de puzzelaar zelf op de juiste plaats zet
ten zodat het werkstukje niet alleen hori
zontaal, maar ook verticaal klopt. Een
soort doorloper met blokjes. Voor elke
regel wordt aangegeven hoeveel blokjes
er behoren te staan.
En dan deze: de legpuzzel. Hierbij wordt
de puzzelaar helemaal het bos inge
stuurd. Gegeven worden een rijtje woor
den die ergens in het diagram moeten
worden gepast tot ze op zijn.
In het produceren van al die puzzels
gaat veel tijd zitten. Op zolderkamertjes
zijn altijd wel liefhebbers bezig met het
in elkaar zetten van diagrammetjes.
„Dat is puur handwerk dat enige routi
ne, een grote wpordenkennis en een ze
kere finesse vergt", zegt Mudde met na
druk. „We hebben er momenteel vijftig
op free-lancebasis aan het werk. Ze wor
den betaald per puzzel en geloof me, de
meesten doen het uit pure liefhebberij.
Het zijn vaak mensen die zelf altijd vrij
fanatiek hebben gepuzzeld en er op een
gegeven moment toe zijn overgegaan die
diagrammetjes eens zelf in elkaar te
draaien. Zo hebben we dominees, bouw
vakkers, huisvrouwen en weet ik niet
wat aan het werk. Er is één timmerman
bij, die staat bekend om de vreselijk
moeilijke cryptogrammen die hij
maakt".
Controle
Na het nijvere thuiswerk komt de tien
personen sterke eindredactie van Denk
sport in actie. De door de thuiswerkers
gemaakte puzzels kunnen natuurlijk niet
zomaar gedrukt worden. Vooral in de
controle op fouten in de woordomschrij-
vingën gaat veel tijd zitten. Encyclope
dieën, Bosatlas, Mythologisch Zakwoor
denboek, woordenboeken en puzzelkun-
dige handboeken moeten eraan te pas
komen om de puzzels zo zuiver en fout
loos mogelijk te maken. Want als er, on
danks alle voorzorgen, toch een foutje in
een puzzel sluipt, dan regent het boze
brieven op de redactie van het blad.
De strijd om de zuiverheid van de puz
zel én om de gunst van de consument
heeft ér reeds toe geleid dat ook hier de
computer zijn intrede heeft gedaan.
Meer en meer puzzelaars klaagden de
laatste jaren dat ze het puzzeljargon ver
velend begonnen te vinden en te vaak
hadden zij al automatisch Leo moeten
invullen waar een pausnaam werd ge
vraagd. De computer moest wat toevoe
gen aan de mogelijkheden, wat variatie
brengen in de voorspelbare raadseltjes.
De computer - zowel Denksport als
concurrent Puzzelsport hebben er een -
moet uiteindelijk kunnen putten uit een
bestand van wel 200.000 woorden. Mud
de. altijd prat gaand op het oerdegelijke
handwerk van zijn puzzelmakers, moest
op een bepaald moment ook aan de
komst van de computer geloven.
In de praktijk komt het erop neer dat de
computer bij het in elkaar zetten van
een puzzel van de wat ingewikkelder
vijf-sterrencategorie een moeilijke oplos
sing bedenkt voor een vraag waar drie
horizontaal een „beroep" vraagt. Zou de
computer voor een puzzel van de mak
kelijkste categorie wellicht „timmer
man" bedenken, een puzzelaar die de
zelfde vraag in een zes-sterrenboekje
aantreft zal op z'n minst met een woord
als „anesthesist" op de proppen moeten
komen. Het werkt ook andersom, zozeer
zelfs dat de thuiswerkers tegenwoordig
kunnen volstaan met het creëren van
een ingevuld diagrammetje en die ter re
dactie in te leveren. De computer zoekt
er de juiste omschrijvingen bij.
Voorspelbaar
Ondanks alle verwijten aan het adres
van puzzelredacties over de eentonig
heid en voorspelbaarheid van sommige
raadsels (altijd en eeuwig die vervelende
vlaktematen, lidwoorden, vogels en de
len van de mast) weet Mudde zeker dat
zijn Denksport-puzzels anders, zo niet
beter zijn dan die van de concurrent.
„Wie regelmatig puzzelboekjes van de
ene uitgeverij koopt, raakt gewend aan
de „huisstijl", die begint zich thuis te
voelen. Want verschil tussen de kruis
woordpuzzels van de uitgeverijen is er
zeker. Werkwoorden komen er bij ons
niet in. die eindigen allemaal op -en.
Hetzelfde geldt voor meervouden. Als
een puzzelaar weet dat het -woord op die
twee letters eindigt, is het puzzelen geen
kunst meer. Verbuigingen en vervoegin
gen komen er bij ons evenmin in. Ook
doen we geen ziekten, dat vinden we on
smakelijk: en jongens- en meisjesnamen,
daar doen we ook niet aan, dat vinden
we zo flauw. Een puzzel moet een beetje
leerzaam blijven en een naam voegt
daar niets aan toe. Verder vermijden we
alles wat maar enigszins kwetsend kan
zijn. Kanker of Hitier komt bij ons niet
in een puzzel, geen denken aan. Mensen
kunnen zich trouwens aan van alles en
nog wat storen, dat hou je soms niet
voor mogelijk. Als het antwoord op de
omschrijving „politieke partij" VVD
blijkt te zijn, krijgen we binnen een
mum van tijd allerlei brieven van men
sen die vinden dat we CDA en PvdA
achterstellen", zegt Mudde lachend.
Voor de meeste puzzels is toch wel enige
taalkennis vereist. Want wanneer er een
woord van tien letters wordt gevraagd,
beginnend met „moer", dan moeten als
vanzelf woorden voor de geest komen
als „moerasdiep", „moerbeitop", „moer-
gracht" en „moerkussen". Op de redac
tie van een puzzelblad hebben ze perfec
te overzichten van deze categorie woor
den, zoals ze die van elke gewenste
woordlengte hebbenden ook van onder
werpen als reptielen "der aarde, bijbelse
figuren, hemellichamen. Zo is er ook een
overzichtje „Delen van de mast". „Veel
mensen denken dat een ra ook een deel
van een mast is, zoals bij sommige puz
zels van de concurrent wel eens voor
komt. Dat is helemaal fout. iets waaro
ver ik me flink kan opwinden en waar
aan ik me vreselijk kan ergeren. Een ra
is hooguit een rondhout dat dwars op de
mast is gezet en er dus geen deel van uit
maakt. Net als met een spin. Dat is hele
maal geen insect, alsjeblieft! Een geleed
potig dier en niks anders", windt Mudde
zich op. „Kwaliteitsbeheer", zoals de
puzzelhoofdredacteur het noemt, is zelfs
in dit wereldje een dagtaak. Zo kan het
gebeuren dat op de redactie van Denk
sport (waar overigens ook twee Neerlan
dici hun werk hebben) verhitte discus
sies ontstaan over de exacte betekenis
van een woord.
Het leerzame aspect van puzzelen moet
ook weer niet worden overdreven, zo
melde" taalwetenschappers keer op keer.
Iemand met alleen een lagere-schoolop-
leiding kan in principe net zo goed puz
zeis uit de moeilijkste categorie oplossen
als een academicus. „Wie puzzelt, leert
in feite alleen woorden", geeft Mudde
toe. „Een woordenschat hebben is leuk.
maar dat wil niet zeggen dat deze men
sen de woorden ook paraat hebben en
actief benutten".
Hel succes van het puzzelen is al op tal
van manieren verklaard. De een houdt
het pp de vermeende educatieve waarde
ervan, de ander gelooft dat mensen be
hoefte hebben aan prettig oplosbare pro
blemen in een wereld die toch al genoeg
Gordiaanse knopen kent.
ARJEN VAN DER SAR
In de urologie, de chirurgie van nieren en urine
wegen, is een stille revolutie aan de gang. Voor
wie een jaar of vier geleden onoverkomelijke
last van nierstenen kreeg, was een niersteenope
ratie vaak de enige oplossing. Dat is een tame
lijk pittige ingreep. In nog geen vier jaar is deze
„klassieke" niersteenoperatie behoorlijk naar de
achtergrond verdrongen. Er zijn nu nieuwe
technieken in opkomst; eleganter, veiliger en
veel minder bezwaarlijk voor de patiënt.
NIERSTENEN
Dat is een echte vooruitgang, want heel
wat mensen hebben last van nierstenen:
men schat dat van alle Nederlanders
vier procent ooit in zijn leven nierstenen
krijgt. Waarom? Daarom, dat weet men
niet precies. Gewoonlijk begint de nier
steen als een heel klein stukje hard ma
teriaal in het nierbekken. Dat stukje kan
tot wel 2,5 centimeter of meer aangroei
en. Last hoef je er niet altijd van te heb
ben, soms blijven ze daar jaren zitten
zonder dat de eigenaar er iets van merkt.
Dat verandert als een steentje de smalle
urinewegen inschiet. Met een beetje ge
luk verlaat het via de natuurlijke weg
het lichaam, bij een beetje pech loopt
het (te grote) steentje zich vast in de
nauwe urineleider en dan begint de el
lende pas goed. De urineleider probeert
de steen toch krampachtig door de te
nauwe doorgang te wurmen en dat ver
oorzaakt die typische koliekpij n: steken
de pijn die vaak met tussenpozen van
enkele minuten komt opzetten. In de
urine zit vaak bloed.
Wat kan de dokter doen? Hij kan mid--
delen tegen de pijn voorschrijven en
aanraden om flink te drinken (water na
tuurlijk). Toch komt tien procent van de
niersteenpatiënten uiteindelijk in het
ziekenhuis terecht. Nierstenen stagneren
de urine-afvloed.Dat kan weer urineweg
infecties veroorzaken en die veroorza
ken op hun beurt weer nierstenen. Dat is
al erg genoeg, maar erger is dat de func
tie van de nieren daaronder lijdt. In een
enkel geval is zo'n nier zelfs niet meer te
redden en is nierdialyse of transplantatie
de enige oplossing.
Goed, de stenen moeten eruit. Hoe? In
1982 (zegt de Stichting Medische Regis
tratie) werd bij 2632 patiënten een nier
steenoperatie gedaan. Onder narcose
wordt dan het nierbekken of de urinelei
der blootgelegd, de stenen worden ver
wijderd en de patiënt is er nadien weken
zoet mee. Bij een kleiner aantal (1951)
werden de stenen onder narcose als het
ware binnendoor verwijderd, via een in
de urineweg opgeschoven buis. Beide be
handelingen zijn toch nog behoorlijke
ingrepen. Daar komt nog bij dat nierste
nen de hinderlijke gewoonte hebben om
te „recidiveren", ze komen vaak terug
en dan moet er weer geopereerd worden.
De bezwaren van de operatie worden
daardoor vermenigvuldigd.
En nu de stille revolutie. Het kan stuk
ken eenvoudiger. In 1980 verbaasde de
Münchener uroloog Chaussy de medi
sche wereld met een verbluffend appa
raat: de niersteenvergruizer. Dat wérkt
als volgt. De patiënt neemt plaats in een
waterbad. Op de bodem daarvan zit een
elektrode die zich pijlsnel kan ontladen.
Het omringende water ontploft, zodat er
een schokgolf door water en patiënt
trekt. Met een spiegel kun je de golf op
een steen richten en na eea. bombarde
ment van een tot drie uur valt die in
gruzelementen uiteen. Het gruis verlaat
het lichaam „per via naturalis", langs de
natuurlijke weg dus.
Een fantastische methode met bijna al
leen maar voordelen. De patiënt wordt
weliswaar plaatselijk verdoofd, maar dat
gebeurt alleen maar om de steen precies
in het brandpunt van de schokgolf te
houden. De methode is voor tachtig pro
cent van de niersteenpatiënten geschikt
en helpt dan in vijfennegentig procent
van de gevallen. Kan het mooier? Ja,
want er is een klein nadeel: het apparaat
is peperduur. Tot nu toe is het Dijkzigt
Ziekenhuis in Rotterdam de enige geluk
kige bezitter en op de wachtlijst staan
düizend patiënten. Waarom niet meer
van die apparaten? Omdat de overheid
weigert ze te betalen en dat terwijl ieder
een - patiënten, dokters en misschien
ook wel ambtenaren - het een prima
apparaat vinden. De aanschaf van het
Rotterdamse apparaat is ook nog door
de Nierstichting gefinancierd.
In de schaduw van de niersteenvergrui
zer is de laatste jaren nog een nieuwe
aanpak van nierstenen ontstaan. Hij is j
zo nieuw dat de urologen er nog steeds
geen algemeen geaccepteerde naam voor
hebben, zodat hij bekend staat onder een
verzameling namen als litholapaxie, nc-
frostolithotomie. nefrolithotripsie enzo-
voort. Ondanks dit schrikwekkende pot
jeslatijn is de methode redelijk eenvou- j
dig. Onder geleide van geluidsfilm
(echo), wordt de nierkelk aangeprikt.
Het prikgat wordt vervolgens zover op
gerekt dat er een buis in past. Via die
buis laten stenen zich via vernuftige tan
gen verwijderen. Grote sténen worden
met een sonde waaruit ultrageluid komt,
vergruisd. De voordelen boven een ope
ratie: er ontstaat geen pijnlijke wond,
hooguit een piepklein litteken, narcose is
meestal niet eens nodig want een plaat
selijke verdoving is vaak al voldoende.
Kortom, een elegante methode die bij
tachtig procent van de niersteenpatiën
ten uitkomst kan bieden en dan in ne
gentig procent van de gevallen succes ga
randeert. Bovendien ook stukken min
der belastend: na vier dagen kah de pa
tiënt al naar huis en als hij wil gelijk aan
de slag.
