De alchemie van de droom
Portugal zo gezien.
'ue;ze6 sjapue jeEnpod
Alchemisten. Keldergeleerden
die abakadabra prevelden
boven hun geitesik, goud
probeerden te maken uit drek
en hun hersenspinsels
vastlegden in bizarre krabbels.
Maar wat blijkt? Hun wereld
en de droomwereld van de
moderne mens hebben
raakvlakken. Hun symbolen
kunnen een waardevol
hulpmiddel zijn bij de
behandeling van mensen die
in het psychische vlak zijn
vastgelopen. Want in de
poging om onedele metalen te
veranderen in edele- het
hoogste doel van de
alchemie - weerspiegelt zich
het proces van innerlijke
rijping waaraan ieder mens
zich moet onderwerpen
voordat hij zijn beloning
vindt: het innerlijke goud.
De slang die een menselijk wezen omstrengelt is een veelgebruikt motief in de alchemie.
De wereld van de droom en de wereld
van de alchemie. Twee onderwaterwerel
den vol krochten en kronkels, raadsels
lden symbolen, gedrochten en schijngestal
ten. Een enkele kunstenaar heeft ze we
ten te verenigen. Jeroen Bosch met zijn
^mensachtige wezentjes in retorten. Sal
vador Dali met het smeltende horloge
dat als kaarsvet over de rand van de ta-
ufel druipt. Bestaat er een geheime tunnel
°hussen dc twee onderscheiden, myste
rieuze werelden van de zwarte kunst en
nachtmerrie? Dat er zo'n tunnel van
we alchemie naar de werkelijkheid liep,
al bewezen door Paracelsus, alias
^Theophratus Bombastus von Hohen-
jheim die leefde op het breukvlak van de
'vijftiende en zestiende eeuw.
Als dikke maat van beulen, barbiers en
(zigeuners stond hij bekend, van bordeel-
ighouders en rondtrekkende komedianten.
>eiDc hele toen bereisbare wereld zwierf hij
'ijjdoor en overal pikte hij wetenswaardige
luigraantjes mee. Deze pauw in een land-
rntschap vol middeleeuwse kraaien gedroeg
misschien als een kwakzalver, zich
met occulte praktijken, met
hflmagie, met astrologie, gnomen en sala-
i Imanders. Maar dat was alles louter de
lelpocspas van een marskramer. In wezen
hij een van de knapste medici en
leen van de schranderste mengers van
eiimedicamenten die zijn tijd heeft voort-
uflgebracht. Alchemie, staat in de sobere
aijgeschriften van Paracelsus te lezen, is
idniet het maken van goud uit kwik, maar
anhet .doorvorsen van de hogere weten-
viischap om deze aan te wenden tegen
Hij was de grondlegger van de
moderne apotheek. Wanneer er een tun-
bestaat tussen alchemie en het gene-
llzen van lichamelijke kwalen, waarom
:ou er dan geen geheime gang voeren
'an de zwarte kunst naar wat er broeit
n borrelt in de menselijke geest? De
lljvraag stellen is hem beantwoorden. Je
moet er alleen even opkomen en dat
leed de wereldvermaarde, in 1961 ge-
itorven psychiater Carl Gustav Jung.
een breed publiek toegankelijk ge
maakt wordt zijn ontdekking door een
:ojuist verschenen boekje dat geschre-
Iven is door de klinisch psycholoog J.H.
van Birgelen en de publiciste Pety de
!Vries-Ek, bekend om haar vertalingen
van Jungs werken. „De geest in de fles"
^jluidt de titel, hetgeen erop duidt dat hier
„gjvoor de belangstellende leek veel te
ismullen valt. „Alchemie", betogen zij,
»5^„is meer dan het handwerk van oplich
ters die bankroete vorstenhuizen uit de
brand moesten helpen door hun de
der Wijzen aan te reiken. In de
kunst der alchemisten vallen
lij symbolen en motieven te herkennen die
'karakteristiek, zijn voor wat de mensen
3inacht na nacht zoal bij elkaar dromen.
3jBeelden met dezelfde taal".
p°In de ban
nd
^Alchemisten. Keldergeleerden met een
^keitesik, gehuld in wapperende ochlend-
vol ongerijmde borduursels, aba-
.kadabra prevelend. Het onmogelijke
ze na. Goud maken uit as of
Het perpetuum mobile uitvinden.
De kwadratuur van de cirkel construe
ren. Een levenselixer brouwen dat on-
^sterfelijkheid schonk. Geheimzinnige fi-
5 jguren waren het die zich uitdrukten in
0-feen groteske taal en bizarre krabbels, on
begrijpelijk voor hun tijdgenoten en gro-
'Mtendeels ook nog voor de mens uit de
dtwintigste eeuw. Toen de rusteloze zoe-
,ker Jung rond zijn vijftigste levensjaar
L®bij toeval zo'n alchemistisch traktaat in
handen kreeg, welde zelfs in zijn geoe-
«fend brein de gedachte op: wat een kol-
Maar tegelijkertijd raakte hij in de
van de op warrige droombeelden lij
kende afbeeldingen die hij erin aantrof.
1 Ze gingen hem zo bezighouden, dat hij
izich op een diepgaande studie wierp die
^een groot deel van zijn verdere leven
Mzou vullen.
K-eWat hij ontdekte? In de beoefening van
ide alchemie die teruggaat tot het voor-
onchristelijke China en Egypte, tekenden
c*lzich bepaalde stromingen af. Sommige
^alchemisten beperkten zich tot noeste ar-
jbeid met kolven en retorten in hun labo
ratoria. Maar andere alchemisten werk-
ten meer in een geestelijk laboratorium.
Die waren op zoek naar het innerlijke
goud. Voor een alchemist als Gerardus
Dorneus uit het Frankfurt van de zeven
tiende eeuw was het alchemistische vat
niet alleen een glazen kookpot, maar te
vens een zinnebeeldig vat. Een innerlijke
ruimte van geestelijke verbeelding cn
verandering. De omzetting van onedele
in edele metalen - het hoogste doel van
de alchemie - weerspiegelde een proces
van innerlijke rijping.
Al studerend vielen Jung de schellen van
de ogen. Hij begon te zien dat symbolen
in de teksten en prenten van deze alche
misten opvallende overeenkomsten ver
toonden met de symboliek die de dro
men en fantasieën van moderne mensen
kenmerkt. Zo kwam hij tot de vaststel
ling dat het analyseren en bewustmaken
van de betekenis die in dergelijke oerou
de symbolen opgesloten zit, een waarde
vol hulpmiddel kan zijn bij de behande
ling van mensen die in het psychische
vlak zijn vastgelopen. Immers: de sym
boliek in de prenten van de alchemisten
slaat regelrecht op de grote bestaansvra-
gen waarover in de twintigste eeuw even
hard wordt getobd als dat door alle eeu
wen heen is gedaan - en misschien hog
harder. Wat is de zin van leven en
dood? In welke verhouding staan stof en
geest tot elkaar? Waartoe zijn wij op aar
de? Wat is onze plaats in de kosmos?
Zelfportret
De droom, aldus Jung, is een spontaan
zelfportret van de toestand waarin het
onbewuste zich op een gegeven ogenblik
bevindt, maar wel een zelfportret in
symbolische vorm. Het is alsof dromen
in een soort symbolentaal commentaar
leveren op de actualiteit van de dromer.
Welnu: om deze boodschap te begrijpen,
is het nuttig dat men de oertaal der sym
bolen kent. En die kan men leren bij de
alchemisten. De inhoud van dromen en
van spontaan opkomende fantasieën is
geent op het onbewuste innerlijke leven.
Dit geldt ook voor de schepping van de
alchemisten die hun inspiratie weer ont
leenden aan droom en spontane fantasie.
Bij de alchemisten, zou men met dank
aan de schrijver Elschot kunnen zeggen,
stonden tussen droom en daad geen wet
ten in de weg ën praktische bezwaren.
Hun binnenwereld leverde als het ware
de grondstof op waarmee ze alchemis
tisch aan de gang konden. Op dezelfde
manier, aldus Jong, is de bewustwording
van de mens een alchemistisch proces.
Zie de droom maar als een laborato
rium. De alchemistische symboliek heeft
volgens Jung vooral betrekking op le
vensvragen waarmee de volwassen mens
in de tweede helft van zijn bestaan
wordt geconfronteerd. Het dromen is
onder meer een werktuig dat ons helpt
onszelf emotioneel aan te passen aan
nieuwe situaties. Daarom kunnen dro
men in crisissituaties vaak zo'n leven
dig, soms zelfs opdringerig karakter aan
nemen. En de overgang van de ene le
vensfase naar de volgende brengt nogal
eens een crisis met zich mee. Men voelt
zich op de drempel van een overgangs
periode overvallen door angst, ohrust of
onbehagen. Of juist door verwachtings
volle spanning. Er staat iets te gebeuren.
Het leven neemt een wending. Geleide
lijk worstelt dat besef zich een weg naar
het bewustzijn. Men rijpt. De reeksen
symbolen in de alchemie, zegt Jung, zijn
slechts de uitdrukking van geestelijke
processen die tot doel hebben de groei
en de rijping van de persoonlijkheid mo
gelijk te maken. Het gaat er daarbij niet
om de innerlijke tegenstellingen voor
eens cn voor altijd op te heffen, want
dat zou absolute stilstand betekenen.
Waar het om gaat is het kweken van in
nerlijke harmonie en zin.
Symbolen
Moeilijk? Om het wat makkelijker te
maken, geven Van Birgelen en Pety de
Vries-Ek in hun boek een groot aantal
voorbeelden van dromen waarin de
symboliek van de alchemisten eenvou
dig te herkennen is. Zeer duidelijk is de
volgende. „Ik kom 's avonds na het af
scheid op mijn werk thuis. De eerste die
ik in het schemerige duister zie, is onze
hulp in de huishouding. Ik voel me
schuldig omdat ik de laatste tijd niet
veel heb kunnen doen in huis. En er
moet nogal wat gebeuren, als ik zo rond:
kijk. Op de bodem van onze vogelkooi
ligt een troebele massa waarin ongedier
te krioelt. Dan, plotseling en tot mijn
verbazing, zie ik blauwe vlammetjes
dansen boven de bruine drab. Ze laaien
hoger op en in het vuur verschijnt een
witte krielkip, gevolgd door een tweede.
Dan duiken dne vissen op in het vlam
menspel en weer later de contouren van
een viervoetig dier. Het wordt een wit
hondje dat - nog steeds tot mijn verba
zing en verontrusting - tevreden en
zelfs genoeglijk in de vlammen ligt zon
der te verbranden".
Welke alchemistische symboliek va t
hier terug te vinden? „De kooi in de
droom verbeeldt het vat of de ruimte
waarin de geestelijke verandering zich
voltrekt. En het is niet toevallig een vo
gelkooi, want het gevleugelde is het zin
nebeeld van de geest. De bruine drab is
vergelijkbaar met de grondstof van het
alchemistische handwerk. De alchemis
ten plachten die stof immers als drek of
waardeloos afval te beschrijven. Uit
werpselen zijn, in symbolische zin, het
zelfde als emoties en gevoelens die als
het ware van binnen het lichaam naar
buiten worden gebracht. Het vuur her
kennen we als het geheime vuur dat wel
in vlammen brandt, maar niet verteert.
In deze vlammen voltrekt zich een ge
daanteverwisseling die iets weerspiegelt
van de innerlijke verandering waaraan
de droomster in de loop van de tijd on
derhevig is geweest. De symboliek van
de getallen en dieren vervolgens. Achter
eenvolgens wriemelend ongedierte, twee
vogels, drie vissen en een viervoeter. De
progressieve reeks getallen staat voor
een zekere ordening die in de alchemie
De strijd met
het zwaard
van de geest
tegen de
draak
symboliseert
een spiritueel
werk.
onder meer voorkomt als de ordening
van de oorspronkelijke chaos in een
vierkant, gevormd door de elementen
lucht, water, vuur en aarde. Maar ook de
opeenvolging van dieren beweegt zich
van lagere naar hogere symboliek. Kip
pen staan ver van de mens; hun onder
linge gekakel staat voor collectieve onbe
nulligheid. De hond daarentegen is de
beste kameraad van de mens. De vissen
ertussen symboliseren twijfels, onzeker
heden".
Op deze en nog vele andere wijzen stelt
„De geest in de fles" zijn lezers in staat
dromen te verklaren aan ie hand van
eeuwenoude motieven en symbolen.
Wat betekent een koning, een leeuw, een
zwarte vogel of de zon in een droom?
Wie droomt van gevleugelde draken,
driekoppige slangen, de eenhoorn, aarde,
water, vuur en lucht, meetkundige figu
ren of getallen, staat net als de alchemis
ten in verbinding met de diepste lagen
van het onbewuste. Daar voltrekt zich,
vertaald in oersymbolen, de psychische
groei van chaos naar ordening. Eerst
veelvormigheid zonder enige lijn of
structuur. Dan paarvormige tegenstellin
gen: man en vrouw, licht en duister,
wolf en hond. Vervolgens viertallen: ku
bussen, ruiten, het kruis. Daarna cirkels,
bollen, vliegende schotels, de slang die
zichzelf in de staart bijt. En tenslotte het
eindstadium: straalsgewijze ordening in
de droom. Wielen. Bloemen. De alche
misten, aldus Jung, hebben weliswaar
niet de verborgen structuur van de ma
terie ontdekt waarnaar ze. speurden,
maar in plaats daarvan de verborgen
structuur van de ziel. Ze vonden het in
nerlijke goud, de ware Steen der Wijzen.
PIET SNOEREN
De geest in defies", J.H. van Birgelen
en P.E. de Vries-Ek. Uitgeverij Lemnis-
caat, Rotterdam, 29,50.
De blauwe Atlantische Oceaan, waar waterspor
ters zich kunnen uitleven in zeilen, surfen, skiën en
duiken naar de fascinerende zeefauna. Zo gezien
kent iedereen Portugal.
Maar er is ook een ander Portugal. Het vaste
land, met zijn tientallen golf greens, die tot de mooi
ste van Europa mogen worden gerekend. En met
zijn grotten waar het verleden zich voor uw ogen
ontrolt. Dat is Portugal anders gezien.
In Portugal leeft architektuur uit voorbije eeuwen
verder naast moderne winkelcentra. Portugal, het
land van de wereldberoemde port, maar ook van de
karakteristieke oude ambachten. Het land van de
uitgestrekte stranden, en van de stille plekjes tussen
de rotsen.
Het land vol verrassingen, dat u het hele jaar
door in het zonnetje zet. Portugal, u raakt er nooit
op uitgekeken.
I Wilt u verdere informatiewendt u dan SP 19-4
tot uw reisbureau of stuur deze bon op
I naar:
I CENTRO DE TURISMO DE
1 PORTUGAL NO BENELUX
I Javastraat 962de verdieping
1 2585 A V Den Haag
Tel: 1070) 63.93.58 - Telex: 34592
NAAM
ADRES
AIR
PORTUGAL
U raakt er nooit op uitgekeken.
