„Onbegrijpelijke wanorde" begeleidde
het Woord in een kerk-zonder-beelden
CcidócSoirtan
Woedende reactie op verwijten dr. Fiolet
aan tafel
a
kerk
wereld
Bar en boos
uueer
brieuen
lezers
ACHTERGROND
EetebeSoirumt
^VR1IDAG28MAARTM986PAG1J^
Bisschoppen welkom op manifestatie 8 meibeweging
„Iedereen ook U die het thema van de komende mani
festatie van de 8 meibeweging ter harte gaat. zullen wij graag
welkom heten in Den Bosch." Dit schrijft de voorzitter van
deze beweging, mevrouw L. Stael-Merkx, aan de bisschoppen
conferentie. In de brief verwijst zij naar het gesprek vorig jaar
november tussen vertegenwoordigers van de beweging en
kardinaal Simonis en bisschop Ernst, waarbij alle aanwezigen
constateerden dat „zij zich verbonden voelen in een gemeen
schappelijke zorg om de voortgang van het geloven". De bis
schoppen weigerden vorig jaar een afvaardiging te sturen naar
de 8mei manifestatie. Ze wilden niet voldoen aan twee voor
waarden: In de eerste plaats de uitspraak dat kritische katho
lieken niet per definitie deloyaal zijn en dat zou worden ver
klaard dat theologen als prof.dr. Catharina Halkes, en prof.dr.
Edward Schillebeeckx geen afbreuk doen aan de eenheid van
de roomskatholieke kerk. De Filipijnse religieuze Mariani Di-
maranan, leidster van de mensenrechtenorganisatie TFDP,
heeft toegezegd in Den Bosch te komen spreken. De Brazili
aanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff was ook gevraagd,
maar komt niet omdat spreekverbod dat hem vorig jaar mei
door het Vaticaan werd opgelegd, niet voor een jaar, maar
voor onbepaalde tijd geldt, zo schreef hij.
Tot hoger dan een werelds
heil geboren
zijn wij geroepen om Gods
licht te zien.
Wij rijpen hier als druiven
voor de wijn
en weten, dat wij stervende
niet sterven,
doch verglijden in een
tijdloos uur
Anton van Duinkerken
De beelden er uit. het
Woord er in. Onder dat
motto kwijten de zestiende
eeuwse beeldenstormers
zich van hun treurige taak.
Afgezien van de religieu
s/emotionele betekenis, die
heiligenbeelden hebben
voor de rooms-katholieken,
worden schitterende kerk
schatten, die vaak een be
langrijke plaats in de ere
dienst innemen, onnodig
vernield. Beelden worden
onthoofd of kapot geslagen,
altaarretabels tot spaanders
gehakt en hier en daar
wordt geplunderd. Hoe het
interieur van kerken, die
de „Nieuwe Leer" verkon
digden er moet uitzien, is
iets, waar de Calvinisten
(die in 1572 slechts 4 pro
cent van de bevolking van
de Republiek vertegen
woordigen!) nog geen idee
van hebben. Een ding we
ten ze echter zeker: geen
afbeeldingen van God, Je
zus en (vermeende) heiligen
in de kerk. Kortom, een de
finitief einde maken aan
„de paapse afgoderij".
Toch komt er iets voor in de
plaats: rouw- en tekstborden
(met de Tien Geboden en/of
de Geloofsbelijdenis) worden
aan de muren en pilaren be
vestigd, terwijl ook gebrand
schilderde ramen en koperen
luchters het kerkinterieur
versieren. Maar voor de rest
straalt het interieur sober
heid uit; het Woord Gods is
bepalend in het interieur,
waar de (gebeeldhouwde)
kansel een centrale plaats in
neemt.
In het Utrechtse rijksmu
seum „Het Catharijnecon-
vent" is tot en met 29 mei
een tentoonstelling ingericht,
die de bezoeker een blik gunt
op het interieur van Neder
landse protestantse kerken
van de 16e t.e.m. de 19e
De zestiende eeuwse kerkzui-
veraars sleepten niet alles uit
de kerken weg. Bovendien
waren ze lang niet overal
even actief in hun sloopwoe
de. Doopvonten, koorhekken
en preekstoelen bleven staan,
al kregen ze vaak een andere
plaats in de kerk. Bovendien
- en dat zou vérgaande conse
quenties hebben - werd de
(plaatselijke) overheid be
heerder van het gebouw, dat
een - wat we nu zouden zeg
gen - multi-functionele bete
kenis zou krijgen. Want be
halve als plaats voor de ere
dienst op zondag, was de
kerk een belangrijke sociale
ontmoetingsplaats. Er wer
den vergaderingen gehou
den, het stadsarchief was er
vaak gehuisvest en er werd
in begraven.
In de 17e en 18e eeuw blijkt
de overheid in tal van geval
len veel geld over te hebben
voor de kerk. Status en rijk
dom van de stad moeten af
stralen op de inrichting van
de kerk, die dan ook wordt
aangekleed met gebrand-
De Reformatie en de
daarmee gepaard gaan
de beeldenstorm (1566)
hebben diepe sporen
nagelaten in onze sa
menleving. „Onse af-
scheijdinge van de
Roomsche Kerck is
wettelijck gegrondet op
Godts gebodt", luidt de
tekst op een wandbord
uit 1641, afkomstig uit
de Hervormde kerk
van Uitgeest. Kritiek
op de levenswandel
van de geestelijkheid,
de heiligen- en beelden
verering en de aflaat
handel waren de aan
leiding tot een kerk
scheuring, die tot op de
dag van vandaag zicht
baar is, alle oecume
nisch denken en doen
ten spijt. De 80-jarige
oorlog (1568-1648) was
destijds een direct ge
volg van de opstand,
die later gekenmerkt
zou worden door een
gruwelijke geloofsver
volging door de Span
jaarden.
rx
ti sfciu IK a my, bvMw
fiJ&t au it Uk c Of:
Het interieur van de Nieuwe Zijdskapel in Amsterdam tijdens een kerkdienst. Olieverf op doek
gemaakt door een schilder uit de omgeving van Emanuel de Witte (1657-1660).
schilderde ramen, koperen
kaarsenkronen, indrukwek
kende orgels (na 1640 wordt
het zingen van psalmen be
geleid door orgelspel) en
fraai Avondmaalszilver. Die
zelfde teneur is te ontwaren
bij de kerkelijke huwelijks
bevestigingen in de kerk, die
deftiger worden naarmate de
materiële welvaart in de Re
publiek toeneemt. Daarente
gen wordt het interieur van
protestantse kerken tijdens
de Bataafse Republiek (plm.
1800) weer versoberd c.q.
verminkt. Onder het regiem
„Vrijheid, gelijkheid en broe
derschap" worden de rouw-
borden van (aanzienlijke) fa
milies verwijderd evenals de
herebanken, terwijl familie
wapens van de grafzerken
worden gehakt.
Het valt op dat het in de 17e
eeuwse kerken vaak een jan
boel is in de kerk. Mensen
zitten op zelf meegebrachte
stoelen rond de predikant-
op-de-kansel, waar vlak voor
een voorzanger staat. Voor
de aanvang van de dienst
hebben ze nog ruzie gemaakt
om zo dicht mogelijk onder
het gehoor van de voorgan
ger te kunnen zitten. Vrou
wen geven zuigelingen de
borst en kinderen halen vaak
kattekwaad uit, ondanks ver
maningen op een verbods
bord. Daarop worden balda
dige kinderen bedreigd met
4*,V -V*
0.
cnjili (lusSs
UltiU! A«il Vil
Een Tien Gebodenbord voorstellende Mozes en de stenen
tafelen met daarop de Tien Geboden. Een paneel uit het be
gin van de 17e eeuw.
Hun ouders worden aanspra
kelijk gesteld voor het even
tuele wangedrag van hun
kroost; zij kunnen dan ook
rekenen op een boete, wan
neer hun kinderen zich mis
dragen in de kerk. Op vrij
wel elk schilderij komt een
Rijksmuseum „Het Catharijnecon-
vent". Utrecht: tentoonstelling
„Protestants kerkinterieur van de
16e - 19e eeuw". Openingstijden:
van dinsdag t//m vrijdag van 10 -
17 uur. Zaterdag, zondag en beide
Paasdagen van 11 - 17 uur. 'e
Maandags gesloten.
of meer honden voor. Welis
waar doen de „hondenjagers"
manhaftige pogingen de vier
voeters buiten de kerk te
houden, maar in negen van
de tien gevallen slagen deze
er toch in binnen te komen.
Geen wonder dat buitenland-
Calvinisten omschrijven als
van „een onbegrijpelijke wa
norde". Maar schilderachtig
'is zo'n dienst in de Gouden
Eeuw zeker. Tijdens de
dienst der offeranden wor
den de gemeenteleden uitge
nodigd „rijkelijk en blijmoe
dig" te geven. In Haarlem
wordt een open schaal voor
dit doel gebruikt, die de ins
criptie vermeldt: „gemaakt
van een paapschen kom".
Overname
Voorzover de protestanten
uit de middeleeuwen date
rende kerken „overnamen",
was men aangewezen op de
bestaande ruimte. Kerken,
die ze zelf bouwden, straal
den door hun evenwichtige
architectuur een zekere voor
naamheid uit, waarvan het
interieur vaak „verrijkt"
werd, doordat niet alleen de
plaatselijke overheid, maar
ook particuliere gemeentele
den attributen schonken voor
de ere-dienst en //of ter ver
siering van het gebouw. Op
de Utrechtse tentoonstelling
is deftig 18e eeuwse Avond
maalszilver te zien, dat af
komstig is uit de Leidse
Mare-kerk, terwijl ook een
van de twee gouden Avond-
maalstellen te bezichtigen is,
die ooit bestaan hebben; het
is het Avondmaalsstel uit de
Grote Kerk in Den Haag, die
evenals Dordrecht kon bogen
op een dergelijk kostbaar be
zit.
Behalve aan de kerkgebou
wen van de Calvinisten
wordt op de tentoonstelling
eveneens aandacht besteed
aan de kerkinterieurs van
Lutheranen, Doopsgezinden
en Remonstranten, waarvan
de leden - evenals de katho
lieken - lange tijd als tweede
rangs burgers worden be
schouwd en wier kerken
aanvankelijk een „achteraf"
bestaan leidden. Aanvanke
lijk maakten de Doopsgezin
den gebruik van „schuurker-
ken", maar later trad men
met name in de steden na
drukkelijker voor het voet
licht. De kerken van de Re
monstranten waren soberder
dan die van de Calvinisten,
die na het verstrijken der ja
ren een steeds grotere in
vloed op de Nederlandse sa
menleving kregen en dit tot
uitdrukking brachten in het
interieur van hun kerk. Van
daar dat sommige van hun
kerken bepaald overdadig
versierd waren, zij het dat -
het zij in het begin opge
merkt - de heiligenbeelden
waren verdwenen en dat
daarvoor in de plaats was ge
komen het Woord, dat qua
uiterlijke vorm soms zeer ba
rok werd uit-c.q. afgebeeld.
KLAAS GOïNGA
Kerk in Workum
weigert Freek de
Jonge toegang
WORKUM De aanwezig
heid van Freek de Jonge bij
de opening van het Jopie
Huisman-museum in Wor
kum heeft tot problemen ge
leid. De kerkvoogdij van de
hervormde kerk heeft gewei
gerd deze ter beschikking te
stellen voor de opening, om
dat er bezwaren bestaan tegen
het taalgebruik in de confe
rences van De Jonge, die door
veel hervormde gemeentele
den als godslasterlijk wordt
ervaren. Volgens de predi
kant van de kerk, ds. D. Nij-
enhuis, is de kerk ook niet be
doeld voor dit soort bijeen
komsten. De samenkomst
vindt nu plaats in een ge
bouwtje bij de doopsgezinde
kerk in Workum.
Oud-secretaris dr. H.A. Fiolet van de
Raad van Kerken in Nederland heeft
voor zijn kritiek op de Romereis niet
alleen weerwerk gekregen van voor
zitter prof. dr. D.C. Mulder van de
Raad. maar nu ook van de gerefor
meerde synodepraeses dr. H. Kou-
wenhoven en diens hervormde colle
ga ds. H. Huting. Dr. Fiolet meent on
der meer dat „met oecumene bij
Rome niets te beginnen is en verweet
kardinaal dr. A.J. Simonis, dat deze
de opvattingen over oecumene van
het Tweede Vaticaans Concilie opzet
telijk had vertekend.
Kouwenhoven wees er op dat Fiolet,
die hij „onwelwillend" en „onheus"
gedrag verweet, in precies dezelfde
bewoordingen „Lumen Gentium" had
geciteerd als mgr. Simonis dat had ge
daan. Door te zeggen dat mgr. Simo
nis dat document opzettelijk heeft
vertekend, doet Fiolet Simonis on
recht, aldus een boze Kouwenhoven
(„Ik sta te trillen op mijn benen, maar
ik doe er geen woord van af").
Bovendien, aldus Kouwenhoven, „zijn
wij in Rome helemaal niet zo stom ge
weest om ons te laten inpakken".
Heel nadrukkelijk zijn in de gesprek
ken de verschillen in geloofsopvattin
gen aan de orde gekomen. De Rooms-
Katholieke Kerk heeft zich in Rome
in haar sterkte gemanifesteerd (dat zij
een kerk van een andere structuur is),
maar ook in haar zwakte, namelijk
dat zij bijvoorbeeld in Nederland ook
zelf aan de verdeeldheid lijdt.
Een van de delegatieleden die dage
lijks te maken heeft met de verhou-
meerde delegatielid ds. I. de Jong uit
Maastricht. Als predikant van een
kleine minderheid zijn de aanleidin
gen tot oecumenische pntmoetingen
vele. Het bisdom Roermond is niet het
meest ideale klimaat voor de oecume
ne en juist daarom is ds. De Jong ge-'
sterkt uit Rome teruggekeerd: „Ik heb
de Katholieke Kerk beter leren ken
nen. In Rome heb ik gezien dat die
kerk meer is dan Limburg. We heb
ben bij organen die een centrale posi
tie hebben in de R.-K. kerk in een
klimaat van oprechtheid en eerlijk
heid gepraat. Dat is heel wat anders
dan botweg allerlei dingen verbieden.
En dat is wat we vaak ervaren in
Maastricht. Ik kan nu zeggen: „Ik heb
jullie kerk wel beter leren kennen".
„Er zijn geen concrete nieuwe regels
tot stand gekomen, maar er is wel ge
bleken dat de Katholieke Kerk bereid
wordt om metelkaar te spreken, om te
communiceren. En ook mee de agen
da voor dat gesprek wil vaststellen.
Tot nu toe waren het uitsluitend de
protestanten die de oecumenische
agenda bepaalden". Ds. De Jong vat
de stimulans van zijn gang naar Rome'
als volgt samen: „In de oecumenische
praktijk van Limburg wordt je voort
durend geparkeerd en ingesloten. Dan
sta je stil in ergernis. In Rome heb ik
gehoord wat er allemaal mogelijk is
en wat de wezenlijke achtergronden
zijn van wat niet kan. Met die weten
schap en dat inzicht sta je in een heel
andere positie".
Verborgen eieren met salade Nicoise en patates
frites ijs met boerenjongens.
(Dit menu is bedoeld voor tweede paasdag. Er onder staat
een menutip voor morgen).
Nodig voor twee personen: 150 g gehakt, 1 beschuit, zout,
peper, losgeklopt ei, 4 hardgekookte eieren, paneermeel,
frituurvet, wat sterkers;
2 lepels azijn, zout, peper, suiker, iets knoflook, 1 lepel
olie, sla, 2 tomaten, stukje komkommer, olijven, half
blikje tonijn;
•Vz kg aardappelen (Bintjes) of voorgebakken of kant en
klaar patates frites, frituurvet, zout;
2 porties vanille-ijs, potje boerenjongens, Vt dl slagroom,
10 g basterdsuiker.
Meng gehakt, fijngewreven beschuit, zout, peper en losge
klopt ei tot een stevig-smeuïge massa. Haal de gepelde eieren
door losgeklopt ei en leg ze elk op een vierde deel van het
wat platgedrukte gehakt. Kneed de gehaktlaag zo om de eie
ren dat ze overal even dik is. Wentel de gehakt-eieren door
losgeklopt ei en door paneermeel en bak ze in warm frituur
vet bruin en gaar. Halveer de eieren, leg ze op een schotel en
garneer ze met plukjes sterkers.
Meng een sausje van azijn, zout, peper, suiker, knoflook en
olie. Leg de schoongemaakte sla in een ruime schaal met
daarop naast elkaar parten tomaat, plakjes komkommer, olij
ven en stukjes tonijn. Sprenkel het sausje over de salade en
laat dat een half uurtje intrekken.
Snijd de aardappelen in staafjes, droog die in een doek, bak
ze gaar in matig-warm vet, laat ze koud worden en bak ze in
heet vet bruin. Laat de frites uitlekken en schud er zout
door. Maak voorgebakken frites volgens de gebruiksaanwij
zing klaar.
Verdeel het ijs over coupeglazen, schep er een paar lepels
boerenjongens omheen en spuit er een flinke toef met bas
terdsuiker stijfgeslagen room op.
Menutip voor morgen: macaroni met groenten en kaas vla-f
lip (vegetarisch).
JEANNE
tepoli
jider
In pl
In deze kolom is gisteren een kritische kanttekeningd8e'd
plaatst aan het adres van de Algemene Rekenkamer i
aanleiding van de slordig geformuleerde kritiek op de ljat Vl
kosten van Nijpels. Maar daar moet niet de conclusi^ers
worden getrokken dat wij het werk van die Rekenkae zak
niet bijzonder nuttig en waardevol vinden. ^het
T~v 1 pol
1JE Rekenkamer, die moet nagaan of de overheidsuitg^ in
wel verantwoord zijn, houdt elk jaar politici en ambten» ove
een spiegel voor. Telkens blijkt weer zoveel geld als watten oi
de woestijn te zijn verdwenen, dat men zich mag afvrage*n
met name op de departementen van buitenlandse zakef
ontwikkelingssamenwerking het geldbeheer ooit wel in
de banen zal kunnen worden geleid.
VAAK heeft het pittige oordeel van de Rekenkameri
een therapeutische werking. De burger kan weer eens 5
lend uithalen naar „die ambtenaren in Den Haag", die
te gemakkelijk met de centen van een ander omsprin;
Het vijfhonderd pagina's tellende rapport bezorgt de gel
resseerde lezer om uiteenlopende redenen rooie oortjes
opwinding, maar de conclusies zijn vaak identiek: er i
weinig controle op de besteding van het geld.
EeN triest voorbeeld is het departement van ontwikkelt «Mi
samenwerking. De Rekenkamer somt een reeks gevaller.
waaruit blijkt dat veel te veel geld is uitgegeven aan
keerde projecten. Dat geeft voedsel aan de kritiek da
ambtenaren van dat departement niet weten waar ze pre HA
mee bezig zijn. een
en 'c
Dat bezwaar kan trouwens worden aangevoerd tegenn6
ministeries. Natuurlijk mag ook de overheid fouten ma^"e
maar het wordt te gek als miljoenen worden gespend) wei
zonder dat naderhand een noemenswaardige verbet£f"in|
kan worden geconstateerd. \e.?J
elijk
Zo heeft het Rijkscomputercentrum acht miljoen guldeijQ j-
steed aan „de verbetering van de communicatie". De Re|yan
kamer heeft echter moeten vaststellen dat het nagestrejyoo
doel niet is bereikt. Erger nog, de problemen zijn nagej
hetzelfde gebleven.
-pv lA
DE moraal van het verhaal kan niet anders zijn dan dz
overheid een les moet trekken uit het rapport van de Rei
kamer. De burgers worden periodiek getroffen door bezi y
gingsmaatregelen, zodat langzamerhand alle franje van
bestedingspatroon is weggesneden. Het over de balk go
van duur belastinggeld is, zeker in deze situatie, bar en 1
Dat een en ander mede een gevolg is van slechte inti
controle op de departementen, geeft ook niet veel hoof
snelle verbetering. J*
Perioden met
regen
DE BILT Het 'wisselvallige
weer blijft aanhouden. Na re
gen in de ochtend klaart het
weer vandaag in dé loop van
de dag geleidelijk van het wes
ten uit op. De temperatuur
loopt uiteen van zeven graden
aan de kust tot tien graden in
het oosten van het land. De
wind neemt in de ochtend tij
delijk iets af. maar in de avond
en nacht neemt de wind weer
sterk toe, aan de kust mogelijk
tot stormachtig.
De komende dagen wordt er
weinig verandering verwacht
in het huidige weerbeeld. Oce
aandepressies blijven bepalend
voor het weer bij ons. Een
krachtige westelijke luchtstro
ming wordt in standgehouden
door actieve depressies boven
het noordelijk deel, en een
krachtig hogedrukgebied bo
ven het zuidelijke deel van de
Oceaan.
Deze luchtstroming zorgt er
voor dat storingen met regen
en buien over ons land trek
ken.
Het ziet er voor de komende
paasdagen dan ook slecht uit:
veel wind en regen en een
temperatuur die vier tot vijf
graden beneden normaal ligt.
Weersvooruitzichten voor di
verse Europese landen, geldig
voor zaterdag en zondag:
Zuid-Scandinavië: half tot
zwaar bewolkt en regen- of
sneeuwbuien. Middagtempera-
tuur 4 tot 8 graden.
Groot-Brittannië en Ieij
van tijd tot tijd regen, v
op zondag. In het noorden
gelijk ook sneeuw. MifHT
temperatuur van 6 graden di
Schotland tot 12 grade Alk
Zuid-Engeland. »zinj
var
Benelux: half tot zwaait te
wolkt en een enkele bui. moe
dag opnieuw regen. Mie Ali
temperatuur rond 9 graden
li Ne
Frankrijk, Atlantische le zi
van tijd tot tijd regen, oolpra;
enkele opklaring. Middag Pa:
peratuur van 10 graden iimet
noorden tot 17 in het zuitsbei
sbe^
erzo
Midden- en oost-FranKan
half tot zwaar bewolkt er °P
enkele bui. Middagtem'
tuur tussen 10 en 15 gratfP d
»n d<
Duitsland: half tot zwaa|e 2
wolkt en af en toe een-rs
Middagtemperatuur tussfoni'
en 12 graden. 'l
6 ren
Spanje en Portugal: peritwe
met zon. Middagtemper? vt
van 15 graden in het n
westen tot 21 in het zuid'ns
oliti
,dezt
Alpengebied: wisselend
wolkt en een enkele bui.
dagtemperatuur tussen Lm
15 graden. Nulgraden ntll
dalend tot 1500 meter.
Italië en Joegoslavische
perioden met zon, maai
kans op een regenbui. MiHAj
temperatuur van 14 grad- c
het noorden tot 19 in hejraj
den. fom
Brieven graag kort en
duidelijk geschreven De
redache behoudt zich
het recht voor ingezon
den stukken te bekorten
Ambtenaren
Je zult maar een katholieke
ambtenaar zijn. Indertijd was
je lid van de katholieke amb
tenarenbond Kabo en je stem
de KVP. Toen kwamen de fu
sies. Op vakbondsgebied gin
gen socialisten en katholieken
samen en de KVP ging een fu
sie aan met ARP en CHU.
Sindsdien ben je lid van de
AbvaKabo en stem je CDA.
En daar sta je dan nu met je
goeie fatsoen. Gezien je le
vensovertuiging en gezonde
verstand is het CDA nog
steeds jouw partij. Maar je
vakbond waarin de PvdA-
sympathisanten al sinds de fu
sie sterk in de meerderheid
zijn wil nu actie gaan voe
ren tegen de huidige rege
ringspartijen en dus tegen het
CDA. En voor die actie v dal
jouw contributiegeld gebi^ioi
Een probleem, dat over.voc
snel kan worden opgiog
ard
t b
echter wel: het CFO, de s
tenarenbond van het CNT
tenslotte dichter bij de
Kabo-opvattingen staat d£P
Abva. Voor de goede or^
ben geen ambtenaar. We
ik een baan. En ik ach
een kwestie van echte soli_^(
teit dat, bij het ontbreker
andere mogelijkheden, bER
ven en werknemers event ii
verdere bezuinigingen ofe!
gen. Liever dan dat het h v
net die bezuinigingen oprg n,
ten laste moet brengenÏVei
mensen met een uitk<
omdat degenen met een
nisatie achter zich zefcf
„Bezuinigen? Okee, maai—
bij mij". De looneis van di
vaKabo van maar liefst
procent is danook ro'
schandalig. Want als de
tenaren meer geld in ha
krijgen, zal een ander
moeten inleveren. En wi
dat zijn? Juist: onder an(
de man die met een bijst
uitkering een gezin probe
onderhouden.
Den Haag,
A.M. HUBRECJ
