KERSTMIS
KERST IN BETHLEHEM
TT
Boodschap van
Christus in
Balinese cultuur
BETHLEHEM - Een zwartgerokte mon
nik klampt zich in doodsnood vast aan
de top van een ladder. Beneden hem
proberen broeders van een concurreren
de geloofsrichting zijn val te bewerkstel
ligen. terwijl anderen trachten die met
alle geweld te voorkomen. In het hand
gemeen vliegen stoelen en ander kerk-
meubilair over en weer. tot een kleine
politiemacht de vrede weet te herstellen.
Geen scène uit een Don-Camillofilm,
maar een tafereel uit de Basiliek van
Christus' Geboorte, in december 1984.
Elk jaar wordt het kerkgebouw in Beth
lehem ritueel schoongemaakt en tradi
tioneel komen dan de spanningen tussen
de drie hoofdgebruikers van het gebouw
aan de oppen-lakte. Men neme het be
grip „schoonmaak" niet al te letterlijk.
Met hun stoffers en bezems bevestigen
de Grieks-orhodoxen, Armeniërs en
rooms-katholieken alleen maar hun aan
spraken op bepaalde gedeelten van het
godshuis. Het motto is: ieder maakt
schoon wat hem toebehoort.
De strijd gaat al lang niet meer om ei
gendom. Nadat eeuwenlang de gebruiks
rechten van de basiliek om beurten in
handen waren van de Grieks-orhodoxen
en de rooms-katholieken (franciscanen),
met een kleinere rol voor de Armeniërs,
kwamen de drie in 1852 een status-quo
overeen. Het grootste deel van de kerk
was op dat moment in handen van de
Grieken en zo is dat tot op de dag van
vandaag. De status van de heiligdom
men in Palestina is in 1929 onder het
Britse mandaat nog eens schriftelijk
vastgelegd en daarna is eigenlijk alleen
de uitvoering van de regels nog onder
werp van geschil.
Het handgemeen in december van het
vorig jaar bijvoorbeeld deed zich voor in
de Armeense kapel, waar de rechten van
Armeniërs en Grieken elkaar op wonder
lijke wijze raken. Het onderste deel van
de muur, tot en met de kroonlijst, is van
de Armeniërs, daarboven is de muur
Grieks. „Om te kunnen schoonmaken",
zegt het Britse document, „plaatsen de
orthodoxen een trap op de vloer van de
Armeense kapel, maar ze zetten geen
ladder tegen de muur". De praktijk is
dus dat de lenigste onder de Grieken op
een vele meters hoge ladder klimt, die
door geloofsgenoten in evenwicht wordt
gehouden en vervolgens wordt met een
lange bezem de muur schoonmaakt. Het
gebeurt natuurlijk dat, al of niet met op
zet, de ladder of de acrobatische monnik
de muur raakt en dan voelen de Arme
niërs zich geroepen in te grijpen.
De westerling mag meewarig het hoofd
schudden, maar voor de betrokken ker
kelijke vertegenwoordigers staan er grote
belangen op het spel, met als achter
grond de meer dan zestien eeuwen oude
geschiedenis van de geboortekerk.
Teer
Daniël Rossing, hoofd van de afdeling
Christelijke Gemeenschappen van het
ministerie voor Godsdienstzaken in Je
ruzalem, stelt vast dat het moeilijk is op
lossingen te vinden voor dergelijke con
flicten. De Israëlische regering voelt zich
niet geroepen een regeling op te leggen
en wil dat de drie geloofsrichtingen on
derling hun geschillen bijleggen. Maar
met een geschiedenis van zoveel eeuwen
achter de rug heeft niemand haast.
Eén van de gevolgen is dat het interieur
van de Geboortekerk een verwaarloosde
indruk maakt. Over de reparatie van het
lekkende dak kon geen overeenstem
ming worden bereikt, waardoor regen
water de muren aantastte. De Grieken
zijn daarom tenslotte op eigen initiatief
en stiekem in het holst van de nacht met
de teerkwast aan het werk gegaan.
Soms evenwel levert regeringsbemidde
ling resultaat op. Een omstreden gedeelte
van de muur bij de Geboortegrot werd
tot 1964 gereinigd door de Jordaanse
overheid. Maar na jarenlange onderhan
ZATERDAG 21 DECEMBER 1985
V
oor het dorpje Bethlehem betekent Kerstmis
T hoogseizoen. Toeristen en pelgrimgangers
komen in groten getale naar de plek waar Jezus is geboren. En
mèt de grote toeloop en de daarbij behorende voorbereidingen,
komen ook weer de irritaties boven tussen de
vertegenwoordigers van de verschillende geloofsrichtingen.
Bijvoorbeeld over wie nu welk stukje van de Basiliek van
Christus' Geboorte mag aanraken.
Veel religies hebben een godshuis in het geboortedorp van Jezus. Vooraan een kerk van de Syrisch-orthodoxe kerk in het midden een moskee en op de achtergrond is het kruis
zichtbaar van de Basiliek van Christus' Geboorte.
delingen kwamen de drie kerkgemeen
schappen tot een oplossing: het bewuste
muurgedeelte wordt nu driemaal achter
elkaar gereinigd.
De Kerstvieringen leveren geen proble
men op. Katholieken en orthodoxen vie
ren Kerstmis op 25 december, maar
hanteren verschillende kalenders. Het
oosterse Kerstfeest valt zo op 7 januari
van de Gregoriaanse („onze") kalender.
De Armeniërs combineren Kerstfeest en
Epifanie (de manifestatie van Christus
als God) op 18 januari.
De katholieke Kerstnachtmis, waarvan
de Israëlische televisie een reeks beelden
uitzendt over de hele wereld, speelt zich
niet af in de eigenlijke basiliek, maar in
de daaraan vastgebouwde kerk van Sint
Catharina. Alleen op het hoogtepunt van
de plechtigheid beweegt zich een proces
sie naar de Geboortegrot, achter in de
basiliek. De katholieke priester legt een
beeld van het Christuskind op de zil
veren ster, die de plaats van de geboorte
aangeeft en vervolgens in de kribbe. Het
Kind blijft daar tot Driekoningen, waar
na het in processie wordt teruggebracht
naar een vitrine in de Sint-Catharina-
kerk. Daar ligt het dan de rest van het
jaar in een mooi opgemaakt strobed.
De Israëlische televisie zendt, zoals ge
zegd, rechtstreekse beelden uit van de
katholieke kerstviering. Ze doet dat ook
van de Grieks-orthodoxe en. zoals mag
worden verwacht, willen de Armeniërs
dezelfde aandacht. Het probleem is al-
jeen dat er nauwelijks Armeniërs wonen
in Israël en in de bezette gebieden. Na
de eerste rechtstreekse uitzending, toen
bleek dat vrijwel niemand het program
ma had bekeken, besloot men na lang
overleg voortaan opnamen te maken en
die een dag later uit te zenden.
Toerisme
Dit jaar is er voor het eerst een conflict
tussen Rome en Bethlehem. Het Vati-
caan wordt ervan verdacht reclame te
maken bij televisiestations overal ter we
reld voor de Kerstnachtmis uit de Sint
Pieter. ten koste van de mis uit de Ge
boortekerk. En dat zit het gemeentebe
stuur van Bethlehem niet lekker, want
de uitzendingen vormen een goede sti
mulans voor toerisme en pelgrimage.
De Stad van David staat natuurlijk het
hele jaar in het teken van Christus' ge
boorte, maar voor de toeristenindustrie
zijn de kerstdagen het hoogseizoen. De
basiliek en de Sint-Catharinakerk zijn te
klein om de duizenden belangstellenden
voor de nachtmis te herbergen. Wie bui
len moet blijven kan de dienst volgen op
een groot televisiescherm. Dat staat op
gesteld op het Kribbeplein voor de Ge
boortekerk, die van buiten meer weg
heeft van een vesting dan van een gods
huis. En Bethlehems bekende burge
meester, Elias Freij, bezit aan hetzelfde
plein de grootste souvenirwinkel van de
stad.
Velden
In zuidoostelijke richting voert de Her
dersstraat naar de Velden van de Her
ders, even buiten de bebouwde kom.
Aan de rechterkant van de weg liggen de
Grieks-orthodoxe velden, aan de linker
kant de katholieke. Begin december is
het ér al flink koud. Een venijnige wind
jaagt wolkenformaties door het blauw,
die Hollandse schilders in verrukking
zouden brengen. In tweeduizend jaar is
hier weinig veranderd. Hier en daar ge
ploegde akkers, maar voornamelijk kale,
dorre heuvels. De vele schaapskudden
zijn niet door de VVV ingehuurd, maar
dienen wel degelijk als bron van inkom
sten voor de Palestijnse plattelandsbe
volking. De herders schurken zich in
twee overjassen over elkaar, hun hoofd
vrijwel geheel bedekt door een doek; al
leen hun ogen zijn zichtbaar. Vraag hen
of ze in deze tijd van het jaar bij nacht
in het veld liggen, en ze zullen naar hun
voorhoofd wijzen.
Het is dan ook moeilijk aan te nemen,
dat Jezus in december is geboren. Wan
neer wel, is niet bekend. Maar aan de
hand van de sterren durft men toch eni
ge gokken te wagen, zoals elders in deze
bijlage zal blijken.
Nog verder naar het zuidoosten verdwij
nen de akkers uit het landschap en voert
de weg door niets anders dan dorre heu
vels, bezaaid met stenen. Temidden van
die woestenij steekt een opvallend sym
metrisch gevormde berg scherp af tegen
de wolkenlucht. Aan de voet ervan zijn
mannen bezig met graafwerkzaamheden.
Stukken muur, delen van pilaren en fun
damenten van een groot bouwwerk zijn
blootgelegd.
Tweeduizend jaar geleden beleefde Beth
lehem de geboorte van een geestelijk ko
ninkrijk. Maar in dezelfde tijd werd hier,
op nog geen tien kilometer afstand van
de plaats van de kerststal, een wereldko
ninkrijk ten grave gedragen. Want de ke
gelvormige berg en de bijbehorende ge
bouwen zijn niet minder dan de giganti
sche graftombe van koning Herodes de
Grote die, een van de grootste paleis
complexen in het Romeinse rijk. Hero
des liet het bouwwerk zelf uitvoeren en
noemde het bescheiden het Herodium.
De symmetrische berg ontstond door de
ophoging met een derde van een be
staande heuvel. Slaven groeven daartoe
een heuvel in de buurt af, en droegen de
aarde in emmers naar het Herodium.
Aan de voet van de berg liet Herodes
een grote vijver aanleggen met in het
midden een koepel, gesteund door pila
ren die alleen met bootjes te bereiken
was. Het water ervoor werd over een af
stand van veertig kilometer uit Jeruza
lem aangevoerd via een aquaduct. Ter
zijde van de vijver lag een renbaan en
daarnaast begon een tegen de berg aan
gebouwd paleis. Van het paleis voerde
een marmeren trap naar de top van de
berg, waarop een vesting verrees met een
toren van tien verdiepingen.
Rijkdom
Over Herodes' begrafenis schrijft de his
toricus Josephus: „De baar was van zui
ver goud, beslagen met edelstenen, be
dekt met een rijk versierd purperen
kleed; daarop lag het lichaam, gekleed in
een purperen mantel, een diadeem op
het hoofd en met een gouden kroon, de
scepter naast de rechterhand. Aan weers
zijden van de baar liepen Herodes' zo
nen en een grote groep familieleden; ze
werden gevolgd door wachters, een troe
penmacht uit Tracic, Germanen en Gal
liërs, allen in volledige oorlogsuitrusting.
De rest van de troepen ging de stoet
vooraf, gewapend en strak in het gelid,
onder leiding van hun commandanten.
Daarachter liepen vijfhonderd van He
rodes' slaven en vrijgemaakte slaven, die
specerijen droegen. Het lichaam werd al
dus vervoerd over een afstand van meer
dan veertig kilometer naar Herodium,
waar.het, in overeenstemming met de
aanwijzingen van de overledene, werd
begraven. Zo eindigde de regering van
Herodes".
Waar de koning, precies is begraven, is
niet bekend. Het archeologisch onder
zoek verkeert pas in de beginfase. Een
van de plaatsen die worden onderzocht
is de koepel in het middenman de nu ui
teraard droge vijver. Maar het kgp. ook
zijn dat het lichaam is bijgezet in de
berg. Men heeft een aantal onderaardse
gangen ontdekt en sonaronderzoek dpor
een Amerikaanse expeditie heeft aange
toond. dat er in het binnenste van de
berg nog veel meer gangen lopen. Hero
des zou daar met zijn schatten kunnen
zijn opgebaard, naar het voorbeeld van
de Egyptische farao's.
De dood van de koning werd door wei
nigen van zijn onderdanen betreurd.
Zijn titel „De Grote" had vooral betrek
king op de grootse bouwwerken die hij
tijdens zijn regering deed verrijzen. Hoe
wel hij geboren was uit een joodse moe
der, heeft zijn volk hem zijn meedogen
loze optreden nooit vergeven. Twaalf
van zijn vijftien zonen liet hij vermoor
den, omdat hij ze als zijn concurrenten
beschouwde. En in dat licht bezien wekt
de kindermoord in Bethlehem, waarvan
de evangelist Mattheus melding maakt,
geen verbazing. Herodes zou alle kinde
ren beneden de twee jaar in Bethlehem
hebben laten ombrengen, toen hij vap de
Wijzen uit het Oosten had gehoord dat
er in die stad een koningskind was gebo
ren.
AD BLOEMENDAAL
„In ons huis op Bali hing een schilderij
dat een bijbels verhaal uitbeeldde. Het
was gemaakt door een hindoe-Balinese
schilder volgens de tradities van het
eiland. Dat schilderij heeft heel wat dis
cussies veroorzaakt: een christelijk ver
haal op hindoe-Balinese manier uitge
beeld kan toch niet?".
Ds. H. J. Visch, emeritus hervormd zen
dingspredikant te Oegstgeest wil met dit
verhaal, dat in 1956 speelde, aangeven
hoe de verhoudingen liggen tussen de
traditionele Balinese cultuur en het
christendom. „Wij hebben geprobeerd
de eigen cultuur van Bali een plaats te
geven in het leven van christen-Baline
zen. Toen wij er in 1948 kwamen, was er
geen sprake van dat christenen zich in
lieten met de Balinese cultuur, die door
trokken is van het hindoeisme. In de ja
ren dertig was er een Chinese zendeling
op het eiland geweest die zijn bekeerlin
gen absoluut verbood zich nog met iets
van de hindoecultuur in te laten. Dat
heeft toen voor heel scherpe verhoudin
gen gezorgd. Christenen werden vreem
den in hun eigen cultuur; ze raakten geï
soleerd van de eigen volksgemeenschap.
Omdat christenen niet meer meededen
aan de vele cultische en rituele handelin
gen, werden de medebewoners van het
eiland bang. Voor de hindoe-Balinees is
heel het leven, tot in de kleinste details,
doordrenkt van het geloof. Als je eet,
gooi je een rijstkorrel op de vloer; als je
slaapt zorg je ervoor dat je met het
hoofd ligt in de richting van de hoge
berg waar de godheid gedacht wordt;
voordat je rijst plant, breng je offers in
de tempel op de sawahs. Want als je dat
niet doet, worden de goden en machten
boos en gebeuren er erge dingen. Omdat
de christenen meenden zich niet meer te
kunnen storen aan de hindoe-voorschrif
ten en gebruiken, werden ze gezien als
veroorzakers van eventuele tegenspoed".
„De Balinese christenen stonden nogal
negatief tegenover hun eigen cultuur.
Die cultuur viel voor hen samen met het
hindoeisme en dat hadden ze afgezwo
ren. Later hebben de Nederlandse zende
lingsarbeiders heel wat moeite moeten
dqen om de christen-Balinezen te over
tuigen van het belang van de cultuur
van hun land. Dat schilderij van die hin
doe-schilder was onze manier om het ge
sprek op gang te brengen. Een punt dat
steeds door kerkmensen naar voren
werd gebracht was Jezus als Balinees. Je
zus was toch jood, dus moest je hem als
jood uitbeelden. Wij stelden daar tegen
over dat niemand weet hoe Jezus er uit
heeft gezien. Als je zo denkt, kun je ook
erstmis. Dat betekent een kerstboom, een
kerststalletje, een rijk gevulde dis,
engelenhaar en uiteraard het verhaal over het Kindje dat in grote armoe
werd geboren. Associaties die Kerstmis oproept in de westerse wereld.
Maar wat moet iemand in Afrika of Indonesië met zulke begrippen?
Landen waarin armoe normaal is, waar kinderen vaak in niets anders dan
doeken zijn gewikkeld. Wat moet een kerstboom in het land van de
wajangpoppen? Om niet te spreken van het engelenhaar dat in het westen
alleen maar is ingevoerd om de sfeer te verhogen, maar dat op geen enkele
manier is in te passen in de Afrikaanse cültuur. Óp deze en de volgende
pagina een zendeling en een missionaris aan het woord over hun
ervaringen in de missielanden.
geen blanke Jezus schilderen. We pro
beerden duidelijk te maken dat ze Jezus
best als Balinees konden zien. Dan werd
Hij hun eigen".
Inmiddels zijn er meer Balinese schil
ders die bijbelse voorstellingen maken.
„Een leerling van „onze schilder", Wa-
jan Turun, is christen geworden. Hij
heet K. Lasia. De hindoe-schilders ma
ken eigenlijk illustraties van het bijbel
verhaal; ze beelden het verhaal uit. Lasia
zou als christen wel meer een interpreta
tie van een bijbels thema kunnen geven,
maar doet dat toch niet. Een aparte
plaats neemt zijn hindoe-gebleven broer
Nj. Tulus in. Van hem is een schilderij,
dat het leven van Christus van geboorte
tot en met hemelvaart uitbeeldt, in ons
land heel bekend geworden. Er werd on
der meer een poster van gemaakt. „Het
is een typisch Balinees schilderij. Het
kind ligt naakt in de kribbe. Want op
Bali worden volgens oud gebruik nooit
kleertjes gemaakt of gekocht voordat het
kind geboren is. Dat zou de goden ver
zoeken zijn. Je ziet voorwerpen die op
Bali gebruikt worden om te offeren en
een aardig detail is het boek dat er op is
Ds. Visch bij het Balinese schilderij van Nj. Tulus, dat het leven van Jezus uitbeeldt van Zijn geboorte tot de hemelvaart.
afgebeeld: De kinderbijbel die Nj. Tulus
heeft gelezen".
Sinds een aantal jaren voert de synode
van de protestantse kerk op Bali een be
leid dat is gericht op een „Balinees chris
tendom". Synodevoorzitter dr. W. Ma-
stra probeert op allerlei manieren de
christenen weer Balinees te laten zijn in
de kerk. Tijdens bijzondere diensten of
bij feestelijke gelegenheden worden er
wajangvoorstellingen gegeven, met „ge
kerstende poppen" om christelijke ver
halen te vertellen. Maar alles wel binnen
de mogelijkheden van de Balinese
„voorschriften". Er zijn kerkelijke dans-
uitvoeringen en er worden kerken ge
bouwd in de eigen stijl van Bali.
Het klimaat tussen hindoe- en christen-
-Balinezen is niet altijd ontspannen,
meent ds. Visch. „Er zijn toch heel wat
hindoes die de traditie van Bali claimen
voor hun godsdienst. Naar hun opvat
ting kan die traditie geen voertuig zijn
voor een ander geloof. Ze ervaren het
ook als een bedreiging. Als christenen
dingen gaan doen die bij hen al eeuwen
gebruik zijn, betekent dat toch eigenlijk
een degradatie voor die traditie".
Ds. Visch wijst er op dat zowel de hin
doe- als de christen-Balinees beiden voor
een veel grotere uitdaging staan. Dat is
de invloed van het westen.
„Want hoe de Balinezen ook gehecht
zijn aan de eigen cultuur, ze kunnen niet
verhinderen dat het westen met zijn mo
dernisering, techniek, toerisme, bioscoop
drank en dergelijke Bali in snel tempo
binnendringt".
■CcidócScHwcmt-
