a
a
Waarderende uitlatingen
van paus jegens Islam
brieven
<r<
Luther of Maria aan de muur?
De Ander: Het perspectief van Emmanuel Levinas
Paus wil bijzondere
status voor Jeruzalem
Euthanasie-regeling
onontkoombaar, maar
waar zijn we in
Gods naam mee bezig?
H2IS3"vi'
kaat: nZ
ACHTERGROND
CcidóeGouomit
DINSDAG 20 AUGUSTUS 1985 PAt
IE1S
In de oecumenische kapel van
de strafgevangenis van Tegel
in West-Berlijn gaat het vol
gens het orgaan van het bis
dom Berlijn, "Petrusblatt",
onoecumenisch toe.
Elke zondag hangt de evange-
lisch-lutherse dominee een
portret van Luther op wan
neer hij aan zijn dienst begint
en dit wordt vervangen door
een afbeelding van Maria
wanneer de aalmoezenier zijn
mis gaat opdragen. De aal
moezenier vindt dat hij niet
de mis kan celebreren onder
het „ketters oog van de vader
van de Reformatie" en de do
minee zou daarop reageren
met een "jij geen Luther, ik
geen Maria". De schrijver van
het artikel in Petrusblatt, pre
laat Wolfgang Knauft, trekt
in twijfel of het ophangen en
wegnemen van het Luther-
portret en de verwijdering
van de Mariabeeltenis passen
in de tijd van de toenadering
der kerken. Hij \yijst erop dat
de paus in een geest van toe
nadering zelf aan een refor
matorische woorddienst heeft
meegedaan. Daarom zou een.
eucharistieviering onder de
blik van Maarten Luther mo
gelijk moeten zijn.
Wat men van zichzelf eist,
eist men van een heilige
Emmanuel Levinas
AFRIKA-REIS BEËINDIGD
Ivoorkust. Cameroum, Cen
trafrika, Zaire en Kenia
De paus heeft in Marokko as-
Het bezoek van de paus
Johannes Paulus II aan
Marokko, gisteren, kan
worden gezien als een be
langrijke stap in de ont
moeting tussen de
Rooms-Katholieke Kerk
en de Islam. Dat is de
conclusie na het zes uren
durend verblijf van de
paus in Cassablanca, waar
hij onder meer sprak met
koning Hassan II.
In de nacht van maandag op 1° Casablanca prees de paus
Met dit bezoek sloot de paus Als voorbeeld noemde hij dat
zijn elfdaagse reis door Afrika in dit land altijd joden en bij-
af Behalve Marokko bezocht na altijd christenen hebben
hij zes andere landen: Togo. gewoond.
Christendom en Islam hebben
elkaar vaak verkeerd begre
pen, hetgeen in het verleden
pecten van de Islam geprezen tot veel tegenstellingen en
en de rooms-katholieken tot oorlog heeft geleid. ..Ik geloof
tolerantie tegenover de isla
mieten opgeroepen. De R.-K.
gemeenschap in het land
dat God ons vandaag oproept
onze oude gebruiken te ver
anderen. Weliswaar bestaan
disdag keerde de paus
Rome terug van zijn 'Afri
kaanse reis. Bij zijn vertrek zaamheid aan Gods geboden,
uit Cassablanca werd de paus de soberheid en de hulp aan
uitgeleide gedaan door koning de armen, die vrome moslems
Hassan II en een groot aantal in de praktijk brengen. Ver-
Marokkaanse burgerlijke en der sprak hij met waardering
over de godsdienstige ver
draagzaamheid in Marokko.
een zeer kleine minderheid er grote verschillen, maar die
(0.3 procent) in dit Islamieti- moeten we met deemoed, res-
sche land. pect en wederzijdse verdraag
zaamheid aanvaarden, aldus
de paus tijdens zijn preek ge
durende een openluchtmis.
De privéontmoeting van de
paus met koning Hassan II en
later op de dag met islamieti-
sche jongeren uit 23 landen
wordt gezien als een stap
vooruit in de betrekkingen
tussen de Islam en de Rooms-
-Katholieke Kerk.
met name in de Islam de lief
de voor één God. gehoor-
Paus Johanes Paulus II en koning Hassan II begroetten elkaar
hartelijk op het vliegveld van Cassablanca
Veel mensen weten niet wat ze met filosofie aan moeten.
Ze zeggen: „Daar begrijp ik toch niets van". Prof. dr. R. J.
Bakker uit het Drentse Peize: „Dat is jammer en onnodig
Filosofie is meer dan het kennen van namen en feiten; het
is een manier van denken, een manier van zien. Filosofie
vraagt naar de grond van het bestaan, de zin en het doel.
Ieder bewust levend mens heeft daarmee te maken. Daar
om ben ik zo'n voorstander van filosofie-onderwijs op alle
scholen voor voortgezet onderwijs. Dit vak scherpt het
denken, laat samenhangen zien en leert mensen bewust
keuzen te maken. Filosofie is dus niet uitsluitend iets voor
„de studeerkamer", maar helpt vooral bewuster in het le
ven te staan".
In bijgaand artikel spreekt prof. Bakker over een heden
daags filosoof die naar zijri oordeel op buitengewoon origi
nele en vruchtbare wijze een bijdrage levert aan de filoso
fie: Emmanuel Levinas.
„Veel moderne vooraanstaan
de filosofen en geleerden ken
nen hem nauwelijks, maar ik
denk dat Levinas een filosoof
is die met zijn ideeën een ant
woord heeft op de crisis van
het westen. Hij laat zien hoe
in het westers denken de
wortels liggen van de chaos
die we beleven, maar geeft
ook aan welke weg de mens
wel moet gaan".
De emeritus-hoogleraar wijs
begeerte dr. R. Bakker
spreekt met enthousiasme
over een van de opvallendste
filosofen van het ogenblik: De
joods-Franse filosoof Emma
nuel Levinas. „Met Levinas
voel ik verwantschap omdat
hij een jood is en een weg
wijst voor denken en doen die
wortelt in het Messiaanse
denken. Mijn geloof is ook
daarop geënt".
Voor prof. Bakker is Levinas
het levende bewijs van het
belang van de wijsbegeerte:
„Het „beschaafde" westen
verkeert in een crisis. De ver
schijnselen daarvan zijn over
al zichtbaar. Ik noem er maar
een paar: de dreiging van de
zelfvernietiging door kernwa
pens en milieuvergiftiging; de
wanorde in de cultuur; de
agressie; de eenzaamheid; de
ordeloosheid. Deze verschijn
selen zijn onderdeel van een
ontwikkeling, ook in het den
ken. Levinas heeft de wester
se manier van denken geana
lyseerd en de vinger gelegd
bij de tekortkomingen daar
van. Ons denken wordt er
door bepaald: De wereld om
ons heen begrijpen met het
„ik" als middelpunt. Dat geldt
voor alles: Mensen, dingen en
ook ideeën. De westerse mens
wil de werkelijkheid beheer
sen vanuit het „ik denk".
Daarmee legt de mens beslag
op de werkelijkheid; dingen
en mensen krijgen hun bete
kenis door het „ik". In dit
„ego-denken" is het te begrij
pen dat de mens het milieu
Emmanuel Levinas: „Gijzelaar voor de ander"
vernietigt ten gunste van de
eigen behoeftebevrediging.
De gevolgen van dit handelen
voor de volgende generaties
zijn niet zo interessant, vindt
men dan. Of: De economie
van eigen land is belangrijker
dan die in de arme landen.
Maar ook: „Als ik het maar
leuk vind en wat de ander er
van denkt is mijn zorg niet"
komt voort uit het denken dat
het „ik" centraal stelt.
Voor Levinas is deze werke
lijkheid een vertekening. Er
is een oorspronkelijker wer
kelijkheid, die onttrokken is
aan mijn macht om er over te
beschikken. Prof. Bakker: „Ik
leef in een wereld die mijn
wereld is. Ik ben niet in staat
vanuit een buitenwerelds per
spectief dè wereld in haar ge
heel te overzien. Ik maak
door mijn zintuiglijk vermo
gen de wereld tot mijn we
reld. Er is de Ander die mijn
wereld binnentreedt, of an
dersom. Om met hem te pra
ten. naar hem te luisteren,
leef ik mij in zijn situatie in.
Ik wil hem begrijpen en on
vermijdelijk interpreteer ik
zijn spreken en handelen van
uit mijn opvatting. En daar
mee heb ik hem aan mij gelijk
gemaakt. Levinas zegt hierte
genover: Voordat ik dit heb
kunnen doen. was de Ander
er al. Het beeld dat Levinas
hier gebruikt is dat van het
Gelaat. Niet het gelaat dat ik
zou kunnen fotograferen of
filmen, maar een levend aan
gezicht. dat spreekt en zegt
door zichzelf wat ik niet zou
kunnen zeggen. Het gelaat
van de Ander ondervraagt
mij. voordat ik hem kan on
dervragen; zijn antwoord is
geen antwoord op de vraag
die ik hem stel.
Bij Sartre is het de ander die
mijn leven tot een hel maakt
en daarmee de relatie tussen
mensen tot een vijandige
maakt; bij Levinas is het de
Ander die mijn leven vrij
maakt".
„De aanwezigheid van de An
der is in het denken van Le
vinas bepalend; zelfs als zou
ik de Ander doden, toch blijft
er die Ander Nooit raakt
Kaïn het gelaat van Abel
kwijt. Levinas bezigt hier een
uiterst geladen term: gijzelaar.
Ik ben voor de Ander een ge
gijzelde. Wie gegijzeld is voor
de Ander, moet als laatste
consequentie met zijn leven
daarvoor borg staan dat het
leven van die Ander goed
verloopt. Door op te treden
als gegijzelde voor de Ander,
wordt hij zelf vrij".
Prof. Bakker meent dat deze
grondsituatie van de mens
heid in onze tijd uiterst actu
eel is. Bijvoorbeeld door de
dreiging van de wereldbrand.
Of die er komt, hangt af van
de manier waarop mensen in
persoonlijke betrekkingen en
internationaal met elkaar om
gaan. Als de grondrelatie tot
de Ander een ethische is, zo
als bij Levinas. dan is dat
geen ethiek meer die op re
gels of normen gebaseerd is,
maar op de open werkelijk
heid van een niet meer te be
redeneren gijzelaarschap voor
de Ander".
Prof. Bakker wijst er op dat
Levinas wel de filosoof van
de verantwoordelijkheid
wordt genoemd. Die karakte
risering vindt hij juist; bij
geen ander wordt zo vanuit
de kern het denken en han
delen geplaatst onder de ver
antwoordelijkheid voor de
Ander.
Voorwaarde hiertoe is de vol
strekte afwijzing van het ge
weld. Niet alleen wapenge
weld; we passen al geweld toe
als we de Ander afwijzen, de
werkelijkheid willen beheer
sen vanuit het „ik".
Geweld, oorlog is bij Levinas
geen in de natuur verankerde
noodzaak. Ménsen richten ge
weld aan en kunnen vrede
stichten.
Hier liggen ook de relaties
met het joods monotheïsme,
zegt prof. Bakker. In tegen
stelling tot de religie, als na
tuurlijke, algemeen-menselij
ke ervaringswerkelijkheid,
kent dit geloof geen systemen
waarin alle mensen gelijkge
schakeld worden. In de An
der openbaart zich Jahwe, de
God van het Oude Testament
en maakt de persoonlijke be
trekkingen mogelijk. Daar
binnen ontstaat de verant
woordelijkheid tussen men
sen. Levinas trekt deze lijn
heel ver door. De mens is ge
plaatst in de aardse werkelijk
heid en daar liggen zijn taak
en opdracht. Het kwaad is
geen mythisch principe, zoals
we dat vinden in Oosterse
godsdiensten met de goden
van goed en kwaad. Kwaad
kan bij Levinas ook niet wor
den uitgewist door rites of
schuldvergeving. Het kwaad
is een belediging die men de
Ander aandoet. Niemand,
zelfs God niet, kan de plaats
van het slachtoffer innemen.
Levinas zegt daar dit van:
„Een wereld waarin de verge
ving almachtig is. wordt on
menselijk". Vergeving ont
trekt mensen aan hun verant
woordelijkheid. Aan de zede
lijke schuld kleeft niets dat
zich zou kunnen scheiden van
de persoon van de schuldige.
De ware mens behoort tot de
ongekende schare die de
schuld en het lijden der mens
heid als de Messias op zich
neemt.
„De verantwoordelijkheid bij
Levinas is een van de aspec
ten uit diens werk die in onze
tijd een grote actualiteit heeft.
Bijvoorbeeld door de schaal
vergroting in vrijwel alle ver
banden van het leven, treedt
er een anonimiteit op die het
zicht op de Ander dreigt te
ontnemen. De persoonlijke
verantwoordelijkheid wordt
afgeschoven op autonome
machten als economie en poli
tiek. Daarmee raakt de Ander
uit het beeld en is geweld ge
boren. Levinas laat ons met
zijn joodse ethiek zien wat de
andere weg is. Met name
christenen kunnen in zijn
werk veel herkennen van wat
zij belijden".
Prof. Bakker heeft ervaren
dat veel (jonge) mensen met
vragen zitten over de zin van
het bestaan, de plaats van ie
der in de (mondiale) samenle
ving. En hij heeft ook ge
merkt dat Levinas perspectief
biedt, echte antwoorden geeft
op vragen die ieder mens
heeft of zou moeten hebben.
LÜTSEN KOOISTRA
(Van en over Levinas verscheen
in het Nederlands o.a.: „Het men
selijk gelaat", Emmanuel Levi
nas. ingeleid door Ad Peperzak,
uitgave Ambo; „Emmanuel Levi
nas" door Luk Bouckaert in de se
rie Grote Ontmoetingen uitgave
Gottmer en „Tussen filosofie en
profetie" de wijsbegeerte van
Emmanuel Levinas, door Theo de
Boer, uitgave Ambo).
JERRY FALWELL: INVESTEER IN ZUID-AFRIKA
Ds. Jerry Falwell, leider van
de beweging van uiterst con
servatieve protestanten in
Amerika, „Moral Majority"
(de ethische meerderheid), is
een campagne begonnen ter
ondersteuning van de blanke
minderheidsregering in Zuid-
-Afrika. Onder het motto:
„Reinvest in South Africa"
(investeer weer in Zuid-Afri-
ka) moeten miljoenen Ameri
kanen de leden van het Huis
van Afgevaardigden en de Se
naat per brief en telefoon be
werken om te voorkomen dat
het Congres op 3 september
sancties tegen Zuid-Afrika
neemt. Hiertoe had Falwell,
begeleid door 15 landgenoten,
een gesprek met de Zuidafri-
kaanse president Botha. Nieu
we investeringen vormen de
beste garantie voor Ameri
kaanse invloed in Zuid-Afri
ka, aldus Falwell in Johan
nesburg.
Geestelijken van Burundi onder arrest
De militaire leiders van Bu
rundi, een staat tussen Tanza
nia en Rwanda, hebben aarts
bisschop Joachim Ruhuna en
andere priesters gearresteerd,
omdat zij een verbod hebben
overtreden waarbij het op
weekdagen niet is toegestaan
om tussen 's ochtends 07.00 en
's middags 17.00 uur godsdien
stige bijeenkomsten te organi
seren. Bovendien is een groot
aantal missionarissen ge
dwongen het land te verlaten.
De maatregel tegen godsdien
stoefeningen op weekdagen is
genomen om de economie van
het land te ontwikkelen. Ru
huna ouz zijn gearresteerd
omdat hij zijn priesters op
dracht had gegeven zich niets
van de maatregel aan te trek
ken.
Ongeveer 60 procent van de
4,2 miljoen burgers van het
vroegere Duitse en later Bel
gische gebiedsdeel is katho
liek, onder wie de militaire
leider en president Jean-Bap-
tiste Bagaza.
Paus Johannes Paulus II heeft vindt dat de wereld Israël
het recht om een staat te zijn niet kan ontzeggen, maar dat
de status van Jeruzalem, dat nu door Israel wordt bestuurd,
moet worden herzien.
Jeruzalem, zei de paus gisteren, is het middelpunt, de
hoofdstad van drie monotheistische godsdiensten, de islam,
het judaisme en het christendom. Het Vaticaan heeft ver
schillende keren voorgesteld Jeruzalem onder internatio
naal toezicht te stellen. De paus zei echter dat Jeruzalem
slechts deel uitmaakt van een veel complexer probleem,
waarvan ook de Palestijnen en Libanon deel uitmaken.
Tot de zesdaagse oorlog van 1967 bestuurde Israel de helft
van Jeruzalem. Tijdens die oorlog werd de stad echter bezet
en later geannexeerd. Israel heeft herhaaldelijk gezegd de
stad nooit meer te zullen afstaan.
Met het rapport van de staatscommissie in de hand
moeten regering en parlement nu zo snel mogelijk zor
gen voor een wettelijke regeling van het euthanasie
vraagstuk. Aldus verwoordde mr. H.J.M. Jeukens,
voorzitter van de staatscommissie Euthanasie gisteren
een conclusie waarmee zeer velen in Nederland het
eens kunnen zijn. Zoals onlangs nog in de commentaar-
kolom van onze krant is betoogd, heerst er rond opzet
telijke levensbeëindiging zoveel angst en onduidelijk
heid dat een nieuwe wettelijke afbakening van wat
mag en niet mag hoogst urgent is geworden.
Voorzichtige schattingen van de Medische Inspectie van de
Volksgezondheid gewagen van zo'n 6000 niet bij de justitie
aangemelde, en in feite dus heimelijke („actieve") euthana-
sie-gevallen per jaar. Enquêtes wijzen voortdurend uit dat
een grote meerderheid van het Nederlandse volk voorstan
der is van het creëren van wettelijke ruimte voor wat de
staatscommissie heeft omschreven als „opzettelijk levens
beëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op
diens verzoek".
Ook wie zelf op religieuze en/of levensbeschouwelijke
gronden euthanasie van de hand wijst, zal onder ogen moe
ten zien dat deze situatie zich niet op korte termijn laat te
rugdraaien. De praktijk is nu eenmaal dat een Amsterdamse
huisarts vrijmoedig voor de televisie komt verklaren zoals
onlangs voor de Vara-tv dat hij iedere week wel een keer
euthanasie pleegt. En de praktijk is nu eenmaal dat talloze
artsen, ethici, politici, theologen en andere opinieleiders dag
in dat uit het „recht" op euthanasie „bewijzen".
Onder deze omstandigheden lijkt voor iedereen de aanvaar
ding van enige wettelijke ruimte voor euthanasie te verkie
zen boven de huidige oncontroleerbare chaos, waarvan het
Haagse bejaardentehuis De Terp nog lange jaren het symbool
zal blijven.
Gewetensonderzoek
Deze wettelijke regeling, die naar alle waarschijnlijkheid niet
veel zal gaan afwijken van de voorstellen zoals geformuleerd
door de meerderheid van de staatscommissie, ontslaat nie
mand van een persoonlijk gewetensonderzoek in deze zaak
van leven of dood. Veel religieuze mensen laten zich leiden
door het woord van Paulus „Of wij leven of sterven. Hem
behoren wij toe" en wijzen euthanasie van de hand of de
wet dat nu wel of niet toelaat. Zij zullen blijven trachten hun
medemensen van de absolute waarheid van deze visie te
overtuigen. Roomskatholieken bijvoorbeeld die, trouw aan
de leer van hun Kerk. euthanasie niet anders kunnen zien
dan als een schending van de Goddelijke Wet.
Maar ook veel reformatorische christenen. Zelf door hun ge
drag een voorbeeld gevend, zullen zij zich blijven inspannen
om hun religieus „ervaringsweten" op anderen over te dra
gen. Op de korte termijn zal dat weinig resultaat boeken.
Maar op de lange termijn? Wie zijn oor goed te luisteren legt,
merkt nu al dat ook veel jongere mensen terugkomen op de
destijds met afgrijselijk strijdkreten als „Baas in eigen Buik"
verdedigde liberale opvattingen omtrent abortus.
Wie tastend en struikelend op zoek blijft naar een waarachti
ge levensweg, merkt dat ingrijpen in het levensmysterie in
de praktijk vaak veel en veel moeilijker is dan het in de the
orie soms lijkt. De praktijk is vaak zo anders.
Om bij euthanasie te blijven de discussie hierover heeft in
de politiek en in de media een haast louter juridisch karak
ter. Mag het of mag het niet en zo ja, onder welke voorwaar
den? Dat is de optiek vanwaaruit de theoretici met elkaar
redetwisten. Gevoed door een cultuur waarin beheersing,
controle, macht centrale waarden zijn, komt een meerder
heid dan tot de conclusie dat opzettelijke levensbeëindiging
„moet mogen".
Maar wat gebeurt er in de praktijk wanneer een dierbare,
misschien de dierbaarste, haar of zijn einde onafwendbaar
ziet naderen? Dan verdwijnt de juridische vraag naar de ach
tergrond. En komt de existentiële vraag voorop te staan van
hoe deze dierbare liefdevol uitgeleide te doen. Dan gaat het
om doeltreffende pijnbestrijding, hoogwaardige verpleging.
En menselijke nabijheid om tot afronding te komen van een
leven dat geleefd is.
De praktijk wijst uit dat waar een liefdevol uitgeleide inder
daad wordt gerealiseerd, de vraag naar „het spuitje" vrijwel
altijd verdampt. In een echte afronding'van het bestaan, die
nu mogelijk wordt, werpt zich de uiteindelijke vergeefsheid
op van de soms een leven lang gekoesterde drang tot beheer
sing. Nu zijn „controle" en „macht" vervallen tot lege be
grippen. Nu gaat het erom in het reine te komen met de on
ontkoombaar geworden ervaring dat dit leven wordt gege
ven en genomen. Voor sommigen een geschenk van Hem,
voor anderen een ondoorgrondelijk mysterie, wordt het le
ven nu in zijn eindigheid aanvaard.
Daarmee het is geen theorie maar aantoonbare praktijk
die we hier naar voren brengen vervliegt de op beheer
sing georiënteerde levenshouding in twee opzichten. Ener
zijds ontspant zich de kramp van eindeloos uitstel van het
einde door de voorzetting van behandelingen die medisch
zinloos zijn geworden. Anderzijds verstilt de stem die de
dood op commando dichterbij wil halen. In een liefdevol uit
geleide doet de noodzaak van een opzettelijk levensbeëindi
gend handelen zich uiterst zelden voor.
Liefdeloosheid
Tegen deze achtergrond mag worden gesteld dat de 6000
(maar misschien wel veel meer) min of meer heimelijke eut-
hanasie-gevallen per jaar zijn terug te voeren op de liefde
loosheid van onze maatschappij. Natuurlijk, voor de hoogbe
jaarde vrouw, die gehandicapt is en opgesloten in een bejaar
denflat waar geen familie of bekende ooit op bezoek komt,
kan „een spuitje" een hoog ideaal zijn. Voor de man van
middelbare leeftijd die al jaren op voet van oorlog leeft met
zijn echtgenote en er ook nog eens kanker over heen krijgt
evenzo. Maar mag ons definitieve antwoord hierop, persoon
lijk zowel als maatschappelijk, luiden: „euthanasie"?.
Het rapport dat de staatscommissie Euthanasie gisteren heeft
uitgebracht is het meest verregaande dat in de moderne ge
schiedenis ooit door enig staatsorgaan ter wereld is uitge
bracht. Te stellen dat de wettelijke regeling die hierop het
vervolg zal zijn niemand v^p een persoonlijk gewetensonder
zoek ontslaat, is zwak uitgedrukt. Ze dwingt heel de samen
leving tot de gewetensvraag: waar zijn we in Gods naam mee
bezig?
WILLEM SCHEER
Moordcommando
„Moordcommando met diplo
matieke paspoorten voert on
gehinderd en ongecontroleerd
wapens mee naar Nederland
uit Suriname", zo bericht deze
krant. Ik ben vóór gelijkscha
keling bij het passeren van
grenzen. Diplomatieke voor
rechten moeten worden afge
schaft. Iedereen moet zijn ba
gage laten doorzoeken.
J. ten Berge,
POELDIJK
Af en toe zon
DE BILT <KNMI)PrAVo(
nacht valt er plaatsertraar
vooral in het noordejujt^
land. De minimurinUjt
tuur wordt ongeveeLet v,
den. Er staat een vrLatjër
ge, aan de kust af enL js v
zuidwestenwind. Mor'
Idoor
dag valt er mogelijlfeksue
enkele bui, maar er vrec
en toe zon. De midop,. re,
ratuur ligt rond de ïnen i
De wind neemt af fc kar
en blijft uit het
waaien Het wij
weer, dat ook de rejtot n,
week voortduurt, wjal
oorzaakt doordat ktams>
pressies, afgewisse{gr ov
zwakke hogedrukgeb
land passeren. r
Vooruitzichten voot
Europese landen, ge
donderdag en vrijdaj
Zuid-Scandinavië:
bewolkt en enkele bi
dagtemperatuur van
langs de Noorse we
20 in Denemarken ei^
Zweedse Oostzeekusl
Britse eilanden, Ierl
selend bewolkt en
Ierland, Schotland
van tijd tot tijd buiei
temperatuur van 14
Noord-Schotland
Kent.
Benelux, Noord-I
Wisselend bewolkt
buien. Middagtei
rond 21 graden.
Midden- en Zuid-f
Alpengebieden: Af
en op de meeste I
droog. MiddagtemerJ
sen 21 en 26 graden.l
Frankrijk: Perioden r
en op de meeste f
droog. Middagteif
van 22 graden in he(
tot 30 aan de Riviè
langs de Bretonse enssen
dische kust rond 19 g
Spanje, Portugal: I
zonnig. Middagtempe
het noordwesten ron»
den. elders langs de
sen 23 en 30
Spaanse hoogvlakte
34 graden.
Italië en de kust van
vië: Zonnig en droogj
temperatuur tussen
graden.
Griekenland: Droog
Middagtemperatuur
en 35 graden.
"NGE
hval
jaar
pappi
pie a
brpai
van
Gehakt met
en aardappelput
wentelteefjes ider
pruimemoes
Nodig voor twee: £eefl
dergehakt, 1 sneet^g
zout, peper, losgejlgei
30 g margarine, 1 k sti
1 lepel tomatenkehji
750 g sla, zout, 10\Ti;r
na, Vi dl melk,
l/x tot 1 kg aardap
2 beschuiten, halmol
theelepel suiker,
0,75 dl melk, 15 g
ne, 250 g pruimen, 1
ter, 20 g suiker, 1 f J
aardappelmeel. appe
Week het brood r^h
water, druk het walvan
veel mogelijk uit (aker
het sneetje fijn. KneI
gehakt, zout en pei
door elkaar, voeg
toe dat de massa s4
toch stevig is. VorJ.
persoon een platte
achtige koek van.
gehakt een uurtje k
Bak de gehaktscli
tien minuten bruif]
margarine, leg er
minuut de in dunné^
verdeelde ui naast,
gehakt warm in
schotel en bak de
tot ie lichtbruin is. J
jus af met weinig
matenketchup, zoutl
en schenk hem ovefi
hakt.
Spoel de kroppen I
keer, snijd ze in rJ
drie centimeter en®
groente zo vaak als 'ouw
Zet de sla op met van
gend water en zout, L_
slinken en kook haéaj
minuten gaar. Scir"
meeste kooknat weg
wat overblijft metinr
melk aangemengde
Strooi er nootmuscaj Hi
Week de beschuitei s
mengseltje van ei, su—
neel en melk, bak
en leg ze per persoo^
bordje. Kook stukje*
in water met suikert
bind de moes met ad
meel. Leg de a/I
pruimenmoes op de J
afgekoelde beschuiti
