pavHJoensgracht
s-Gravenhage
Spraakmakende gebouwen van
nieuwe generatie architecten
Slechts enkele kantoren bieden optimale
nüinn
zelden zijn zoveel versch:
'aliteiten verenigd in één kantoor.
ZATERDAG 3 NOVEMBER 1984
Berlages oproep tot modernisme in de ar-
chitektuur, in het begin van deze eeuw,
werd tot voor kort hoofdzakelijk vertaald
in vormeloze kantoorgebouwen, die in elk
willekeurig industriegebied uit de grond
werden gestampt. De tijden lijken echter
veranderd. Het nieuwe hoofdkantoor van
de Rabo-bank in Utrecht maakt in zijn ui
terste vorm duidelijk dat er wel degelijk
architecten zijn met een opmerkelijke vi
sie én dat er opdrachtgevers bestaan die
meer willen dan een gebouw van alleen
vier muren en een dak.
Ir. A.J. Fichtinger, architect van het spraakma
kende Rabo-kantoor, zegt dat de hedendaagse ge
neratie ontwerpers begint in te zien, dat het reali
seren van projecten vooral ook een politiek spel
is met de opdrachtgever. „Een heleboel architec
ten verzanden in het overleg en gaan akkoord
met oplossingen die ze eigenlijk niet willen.
Daardoor krijg je middelmatige dingen. Het kan
daarom best zo zijn, dat ik niet zo ontzettend be
gaafd ben, maar wel dingen kan realiseren door
de manier waarop ik werk".
Meneer Fichtinger, een architect die zo'n op
dracht krijgt als van de Rabo-bank, moet zich
toch wel in de handen wrijven? Eindelijk de kans
om je helemaal uit te leven.
Ja, natuurlijk, maar je bent niet continu bezig je
eigen ego te strelen. Én het is ook niet zo, dat die
bank heeft gezegd: het geeft niet wat het kost, je
gaat je gang maar. Net als alle bedrijven wilde
ook deze bank voor een dubbeltje op de eerste rij
zitten. Het gaat er alleen om hoe je daarop in
speelt. Je moet niet proberen tegen de wil van de
opdrachtgever dingen te realiseren".
Architektuur is toch een vorm van kunst en iede
re kunstenaar moet zich creatief kunnen uiten.
Beperkingen zijn funest voor iedere kunstenaar.
„Je moet dan toch beseffen dat architectuur een
vorm van toegepaste kunst is. En het is wel zo,
dat je bij zo'n ontwerpproces een leger van advi
seurs om je heen hebt, die allemaal hun discipline
vertegenwoordigen en die ook waargemaakt wil
len en moeten hebben. Als architect neb je wel de
voortrekkersfunctie; je bent verantwoordelijk
voor het totaal. Je wordt overstroomd met al die
problemen, met het gevaar dat het zodanig ge
beurt, dat je niet meer in de gaten hebt dat je met
een kunstwerk bezig bent. Ik denk dat dit aspect
de architectuur de laatste jaren enorm heeft beïn
vloed. Dat mensen denken dat als ze iedereen
maar tevreden hebben gesteld, ze ook geslaagd
zijn. Je moet het proces echter continu in de ga
ten houden".
„Een héél unieke opdracht en ik denk dat we de
komende jaren heel weinig van zulke opdrachten
zullen hebben. En het is in elk geval een gebouw
geworden dat niemand kan negeren. Ik denk
wel, dat we er een zekere doorbraak mee hebben
gekregen. Niet omdat het van mii is... Het is heel
gek, je bent zeven jaar met zoiets bezig, met name
in zo'n laatste jaar en op het moment dat het is
afgeleverd ben je het een beetje kwijt. Ik ben er
wel heel erg blij mee; 90 tot 95 procent van de
ideeën ten aanzien van de vormgeving hebben
we kunnen bouwen. Als zodanig is het erg com
promisloos. Maar denk nu niet, dat grote gebou
wen voor een architect leuker zijn dan kleine. Je
haalt er alleen meer publiciteit mee".
Het nieuwe hoofdkantoor van de Rabo-bank in Utrecht; 17.000 vierkante meter reflecterend glas.
bedrijf, Articon in Amersfoort, dat zich veel
dienstbaarder opstelt naar de opdrachtgever toe
dan een heleboel architectenbureau's waarbij de
naam van één architect het gezicht van het bu
reau bepaalt. Wij hebben als bureau veel minder
een eigen gezicht, omdat we een aantal architec
ten hebben die elkaar natuurlijk wel beïnvloe
den, maar er zit geen hiërarchie in. Wij hebben
toch veel meer dat kameleon-achtige. Dat is iets
heel anders dan een architect die op een voetstuk
gaat staan en zegt: wat ik wil gaan we bouwen en
als je dat niet wilt, neem je maar een ander".
Het Rabo-gebouw is dus helemaal niet hét ge
bouw van Fichtinger?
Het is tot stand gekomen met meerdere ontwer
pers, waarbij zeker omgevingskunstenaar Bas
aters genoemd moet worden. Hij is mede-verant
woordelijk voor de verschijningsvorm.
„Ik heb het voorgesteld. Als de bank toen had ge
zegd: over ons lijk, dan had ik gezegd: ja meneer,
ik zal iets anders verzinnen. Dus dan was het
waarschijnlijk een heel ander gebouw geworden".
Hoezo?
„Wat is mijn sterkte in dit proces geweest? Ik doe
er een bepaalde tijd over voordat ik een beeld
heb van wat het eigenlijk zou moeten worden en
vervolgens ga ik overleggen met de betrokkenen
om dat beeld duidelijk te maken. Zo duidelijk, dat
ze allemaal zeggen: ja, dat moeten we hebben!
Het moet als het ware hun beslissing worden. Dat
is een vorm van overleg, een heel politiek spel.
Ik heb in de gaten hoe dat moet; dat kan ik. Ook
ben ik in staat een zeker enthousiasme over te
brengen, een soort wij-gevoel te creëren. Mis
schien leert de huidige generatie architecten
langzaam maar zeker hoe dat proces in elkaar zit.
Maar dat is interpreteren achteraf".
„Ik probeer dingen te maken waarin ik geloof.
En of dat nou onsterfelijk isIk werk bij een
„Dat betekent het. Aldo van Eyk, de beste archi-
tekt die we in Nederland hebben, bouwt niets
omdat hij zo moeilijk iets van zichzelf kan inleve
ren. Maar zo zijn er meer mensen met uitgespro
ken kwaliteiten, die ontzettend falen in het over
leg. Het is blijkbaar niet zoveel mensen gegeven.
Het is ook moeilijk, iedere adviseur betekent in
principe een beperking voor de architect. Je moet
je die beperkingen wel realiseren, maar toch zo te
werk gaan dat je die muren tussen de mensen
kunt weghouden. Ja, dan wordt het zo langza
merhand sociologisch".
Als een opdrachtgever een betonnen kolom wil
en verder geen poespas, dan maakt u het ook?
„Niet snel, niet snel. Ik zou er wel bij zeggen op
welke plek het eventueel zou kunnen. Als ie
mand zoiets langs een Amsterdamse gracht wil,
dan bedank ik voor de eer".
Gebouwen als, bijvoorbeeld, het Rabo-hoofdkan-
toor en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag,
die zijn toch niet alleen te danken aan de op
drachtgever, maar toch vooral omdat er einde
lijk architecten zijn die iets te zeggen hebben?
„Misschien is het een maatschappelijke tendens,
maar hedendaagse architecten hebben zonder
meer de drang om uitgesproken te zijn. Ze mani
festeren zich in duidelijk herkenbare vormen".
„Je kunt glas, en zeker reflecterend glas, heel
goed gebruiken om een gebouw abstracter te ma
ken. Of je dat wilt doen, is afhankelijk van in de
meeste gevallen de stedebouwkundige situatie.
Heb je er behoefte aan om een gebouw op een be
paalde plek abstracter te maken? Niet overal, het
is ook vaak nodig om een gebouw juist heel voel
baar te maken. Ja, hoe moet ik dat nou zeggen?
Het is geen gril die weer over gaat. Waarom
staat dit gebouw op deze plek in Utrecht? Het
staat in Hoog Catharijne, temidden van veel an
dere betonachtige gebouwen. Wil je daar een ge
bouw neerzetten dat opvalt, dan moet het een ge
bouw worden met een heel duidelijke hoofdvQrm
De volgende stap is dan: hoe kun je die hoofd
vorm zo goed mogelijk benadrukken. Reflecte
rend glas is dan erg goed, omdat je het onder
scheid tussen ramen, borstwering enzovoort als
het ware kwijtraakt. Je gaat steeds meer nadruk
leggen op die hoofdvorm, het wordt meer één ge
heel. Je moet alleen wel oppassen, want het bete
kent tegelijkertijd dat de schaal veel groter
wordt. De relatie tussen menselijke maat en het
gebouw wordt buiten proporties. Je gaat je een
beetje unheimisch voelen als je alleen maar tus
sen kubussen doorloop^. Je moet dus allerlei din
gen terugvinden waarin je een menselijke maat
herkent. Mijn stelling is dat die menselijke maat
belangrijk is waar je hem als voetganger ervaart.
Vandaar dat ik dit bankgebouw in een zekere ge
laagdheid heb opgebouwd. De onderste twee la
gen zijn uit baksteen opgetrokken, omdat dat de
directe belevingswereld is van degene die er
langs loopt. In die wereld hebben we geprobeerd
dingen herkenbaar te maken als deuren en klei
ne eenheden; kortom maten die meer afgestemd
zijn op menselijke maten. Doordat we dat hebben
gedaan, was het mogelijk er een grootschalig ele
ment op te zetten. En dat speelt in feite in op de
grote schaal van de omgeving: Hoog Catharijne,
het Centraal Station".
Waardoor het ook heel duur is geworden
„Valt mee, ongeveer 200 miljoen gulden. Dat is
een gulden per kilo. Een auto kost zeker dertig
gulden per kilo. Je moet oppassen dit gebouw niet
alleen te beoordelen op de representatieve waar
de. Er zitten veel meer kanten aan. De bank
heeft nu eenmaal kei- en keihard een goed be
drijfsgebouw gevraagd. Nadat ik mijn basisstudie
had aangeboden, is er een programma van eisen
opgesteld. Daarin stonden puur technische wen
sen, vooral gericht op wie er werkt en waar iets
voor nodig is. Daarnaast heeft de directie zich
heel goed gerealiseerd dat het gebouw in Utrecht
kwam en niet in Amsterdam, waar alle andere
banken hun hoofdkantoor hebben. Iedereen moet
dus heel goed weten dat het in Utrecht staat en
daar kun je als architect natuurlijk lekker mee
uit de voeten. Je ziet het mooi op de televisie: als
er een discussie is waar de Rabo-bank bij ter
sprake komt, dan zie je meteen een shot van dat
hoofdkantoor. Omdat het zo opvalt".
Bedrijven willen zich tegenwoordig meer weer-
in hun gebouwen?
A.J. Fichtinger: „Heden
daagse architecten hebben
zonder meer de drang om
uitgesproken te zijn. Ze
manifesteren zich in duide
lijk herkenbare vormen".
Ir. Fichtinger:
realiseren van
projecten ook
politiek spel met
opdrachtgever
den mogelijk was. En dat kun je als architect ook
in de zeg maar kleine opdrachten laten zien".
Waarin verschilt deze generatie architecten met
voorgaande generaties?
„Ik denk dat je momenteel als architect minder
de constructie moet laten zien en veel meer de to-
taalvorm. Vooral omdat er tegenwoordig veel ei
sen worden gesteld op het gebied van de energie,
van isolatie. Als je over grote gebouwen praat,
moet je volgens mij dan altijd een hele gladde
buitenlaag hebben. De meest ideale opbouw is
een draagstructuur die de massa aan het gebouw
geeft, vervolgens de isolatie die je daar omheen
doet en ten slotte een lichte, zo glad mogelijke en
ademende buitenlaag. Net het menselijk lichaam:
bottenvetlaagjeademende huid. Bij de Ko
ninklijke Bibliotheek in Den Haag zie je precies
hetzelfde als bij het Rabo-gebouw, alleen is daar
de buitenlaag van aluminium. Maar het is princi
pieel gelijk. Kijk dan naar het nieuwe gebouw
van het ministerie van buitenlandse zaken, dat er
bijna tegenaan ligt. Daar zie je dat er een heel in
gewikkelde huid is verzonnen om de constructie
in te pakken, waardoor de nadruk ook op de con
structie ligt en niet op de vorm. Daar is een vor
mentaal gebruikt die eigenlijk niet meer past bij
de energie-eisen die op dit moment aan dergelijke
gebouwen worden gesteld. Het ministerie is daar
om een generatie ouder dan de bibliotheek en het
Rabo-gebouw. Ik wil de architect, Apon, niet aan
vallen, maar ik vind dat zo'n gebouw op dit mo
ment eigenlijk niet meer kan".
DICK HOFLAND
„Het is niet zo, dat nu ineens alle beurzen worden
opengetrokken, maar de architect krijgt wel de
kans om veel meer te maken dan tien jaar gele-
De optimale lokatie
Aan de Paviljoensgracht, d.w.z. 10
minuten lopen vanaf het Centraal Station en
5 autominuten vanaf het rijkswegennet.
En vlakbij de tramhaltes. Kortom prima
bereikbaar en de vrijwel onbeperkte
faciliteiten van 's-Gravenhage direkt bij de
hand.
De optimale
kantoorruimten
Het kantoor Paviljoensgracht
is totaal 6.455 m2 netto groot, als
volgt verdeeld:
begane grond 1.365 m2
eerste verdieping 1.381 m2
tweede verdieping 1.390 m2
derde verdieping 1.324 m2
vierde verdieping 594 m2
vijfde verdieping 401 m2
Ruimten waar men net zo goed
een landschapskantoor kan in
richten als het zogenaamde
cellenkanttjor. Het stramien van
360 cm is de basis van uit
stekende indelingsmogelijkheden.
De optimale uitvoering
Energiebesparende lucht-
afzuiging via de lichtarmaturen.
Hoog rendements warmte-
technische en klimaatsinstallaties
met energiebesparend optimali
seringssysteem. Voorzieningen
voor de bouw van pantry's.
Toiletblokken op alle
verdiepingen inklusief 2 invaliden
toiletten. Zonwering. Brand
preventie.
De optimale
verkeersvoorzieningen
Voor het binnenkomende
verkeer is er onder het gebouw
een parkeerkelder voor 53 auto's
evenals een rijwielstalling.
Fietsers en automobilisten
hebben aparte in- en uitgangen.
Intern verkeer kan gebruik
maken van het hoofdtrappehuis,
2 noodtrappehuizen en van 2
liften. De liften zijn ook ingericht
op rolstoelgebruikers.
Funktioneel en mede dank
zij de hoge kwaliteit zeer
representatief.
Buitengevels met hardhouten en
stalen kozijnen. Een entree met
automatisch openende hard-
glazen deuren. Met plavuizen
betegelde royale hal met receptie
en luxueuze zithoek voor
bezoekers. Hoe representatief de
interieurs van de eigenlijke
kantoorruimten zijn bepaalt u
vanzelfsprekend zelf.
Zadelhof! Den Haag
MaIcaUats taxateur* o.q.
Specialisten in bodn)f»ob|Octen
070-643955
De optimale informatie
Daarvoor moet u echt de
informatieve brochure van het
kantoorpand Paviljoensgracht
aanvragen. Deze 16 pagina's
omvangrijke brochure geeft u
werkelijk alle informatie van het
kantoor, zowel in talrijke
tekeningen en in plattegronden
als schriftelijk. Neem even
kontakt op om die informatieve
brochure aan te vragen!
NIEBOER VAN KUIJEN
SPECIALISTEN IN BEDRIJFSHUISVESTING
Badhuisweg 95,
2587 CE 's-Gravenhage.
Tel.: 070-514141.
