van
toneel naar
film
Milos
Forman:
„Een
mens
kan
van
hoop
leven"
ichtinj
)orlog,
naai 1
villen
Syrië ei
ip de
ZATERDAG 13 OKTOBER]
AmadeuS
Risico waard
„Wat mij in de eerste plaats in
„Amadeus" boeide", stelt Forman,
„was het prachtige verhaal. Het
had niet eens over Mozart hoeven
te gaan, dan was het nog fantas
tisch geweest. Toen ik stuk zag, heb
ik onmiddellijk contact opgenomen
met Peter Shaffer. Ik wist van Mo
zart ook niet meer, dan wat ze je op
school vertellen. Dat maakte het
nog spannender. Natuurlijk weet je
nooit hoe zoiets in de praktijk uit
werkt als je je er zo enthousiast in
stort. Het is net als met een vrouw,
dan weet je ook na een nacht met
haar pas of je van haar houdt of
niet. Maar het was het risico
waard". „Amadeus" draait inmid
dels in een aantal Europese landen
en Forman reist ze allemaal langs
om zijn film te begeleiden: „Ik
houd van de film, dus ik vind alles
wat ik kan doen om te helpen pri
ma". Hij geldt inmiddels als regis
seur die moeilijke klussen bepaald
niet uit de weg gaat. Hij was het die
E. L. Doctorows kaleidoscopische
rekenen in Praag. Forman: „Praag
zag Mozart toen als zijn componist".
Het was Forman die' de filmploeg
mee naar Praag nam voor de opna
men. „Jawel, maar we hebben ook
in Boedapest en in Wenen geke
ken. Praag bleek toch het best. Ge
lukkig voor mij, want daar ken ik
de taal en de mensen en wist ik wie
ik wat kon vragen. We zijn fantas
tisch ontvangen, voor mij natuur
lijk extra aardig omdat ik zo lang
een „non-person" voor de Tsjechi
sche autoreiten ben geweest. Of
„Amadeus" daar ook gaat draaien,
ik weet het niet. Tot nog toe heeft
de naam van mijn film nog in geen
enkele krant gestaan. Maar ieder
een wist dat we er waren. Je weet
hoe dat gaat in Tsjechoslo wak ije".
Forman kon er gebruik maken van
Praags prachtige „decors". Straatjes
die puur monument zijn, waar nau
welijks een lamp hoeft te worden
veranderd, van de paleizen (onder
meer het aartsbisschoppelijk paleis
op de burcht Hradcany) en van het
Tylovo Divadlo (Tyl-theater). For
man: „Dat is het enige theater dat
nog bestaat, waarin Mozart zelf zijn
werk gedirigeerd he.eft. Hij diri
geerde er onder meer de première
van „Don Giovanni". Voor de ac
teurs was dat prachtig. Tom Hulce,
die Mozart speelt, barstte bijna in
tranen uit toen hij op de plek voor
het orkest stond waar Mozart eeu
wen geleden zelf heeft gestaan. Al
les bij elkaar was Praag ideaal".
Forman kreeg er van de Nationale
Opera medewerking en van de we
reldberoemde decorontwerper Jo
seph Svoboda, onlangs nog in Ne
derland bij onze Operastichting, die
de decors voor de verfilming van
de „originele" opvoeringen maakte.
Mijn veronderstelling overigens dat
de roze pruik van Mozart een ver
wijzing naar moderne, punk-ach-
tige tijden is, ontkent hij. „Als je
Mozarts brieven leest over de prui
ken die hij kocht, of tekeningen uit
die tijd bekijkt, dan zie je daar de
merkwaardigste dingen. Pruiken
die we niet eens durfden na te ma
ken, omdat we dan zeker wisten
dat het publiek ons niet zou gelo
ven. Zo krankzinnig. Nee, alles is
authentiek, of benadert het authen
tieke".
Bij de foto's:
Rechts boven: De zieke W<
Amadeus Mozart (Tom
zich voortslepend langs
sneeuwde straten van Wei
dit geval Praag).
rat
in laS!
Links boven: Milos Formltf®
muziek is de derde ster in
deus'
Midden boven: De eigenz
Wolfgang Amadeus (Tom
trouwt ondanks vader]}'
pold met Constanze
(Elizabeth Berridge).
egt dat
trok
[et eige
bijb(
amaria
l lofde 1
tf ver mo
ham als Mozarts oude aar#"011"
Salieri.
ril voc
ersteur
De lijkkist wordt door een stel
kerkhofkraaien geledigd in
een kuil. Het graf is anoniem.
Niemand zal het later terug
weten te vinden. Er zijn geen
gasten op de begrafenis. De
weduwe van de dode ligt ziek
te bed. Als ze hersteld is en
het graf wil bezoeken kan
niemand het haar aanwijzen.
De andere belangstellenden
hebben onderweg afgehaakt
In de theaterversie (hier bij de
Haagse Comedie gespeeld met Wil
lem Nijholt en Hans Hoes) was de
inmiddels vergeten componist Sa
lieri hoofdpersoon. Zijn „bekente
nis" als oude, niet meer goed wijze
man, dat hij „Mozart vermoord
had", mag dan als onzin afgedaan
kunnen worden, het was een
prachtige leidraad voor Shaffer:
Salieri als de middelmatigheid, als
antagonist in het romantische con
cept van het genie dat in zijn eigen
tijd piet geëerd, maar tegengewerkt
wordt. Waar of niet? De Italiaan
Salieri had als lieveling van de
Oostenrijkse keizer Jozef de Twee
de inderdaad alle touwtjes in han
den. Hij zal Mozart best in de weg
gezeten hebben. In Mozarts eigen
brieven komt zijn naam een aantal
malen voor: „U weet hoe het met
die Italianen is" schrijft Mozart aan
zijn vader Leopold, „van buiten al
lemaal even lief en aardig". Het
„maar" laat zich veronderstellen.
In een eerdere brief is het „over
Salieri zal ik u het een en ander
mondeling vertellen". Idem dito
dus. Misschien is het wel zo dat
Mozart een groter paranoïde gevoel
ten opzichte van de Italiaan had,
dan die tegenover Wolfgang Ama
deus. Maar Salieri was koren op de
molen van Shaffer. Mozart putte
zich in zijn zieke (waaraan hij leed
is niet bekend) laatste levensjaar
uit in een Requiem voor een onbe
kende opdrachtgever. Waarschijn
lijk een graaf die zichzelf voor
componist wilde laten doorgaan. Bij
Shaffer en bij Forman werd het
Salieri, die uit Mozarts handen op
zijn sterfbed tegelijkertijd én een
meesterwerk ontfutselt én zijn
doodvonnis laat tekenen.
Rijmpjes
En Mozart. Dat Mozart niet de ge
lijkmatige, evenwichtige, serene fi
guur was die je aan de hand v^n
zijn muziek zou kunnen voorstel
len, was al duidelijk uit zijn brie
ven. Mozart was een merkwaardig
mens. Een man met een scherpe
tong, inderdaad niet iemand die
zich zoals vader Leopold graag
wilde bij de hoge heren erin
wilde flemen. Een man die zich in
derdaad verzette tegen de behande
ling zoals gebruikelijk tegen
over componisten in die tijd als
„kamerheer". Die zich losmaakte
van die opdrachtgevers, deels uit
eigen wil, deels omdat zijn werk
niet gewaardeerd werd. De door
hem vaak „Papa" genoemde
Haydn, was zo'n beetje de enige die
Mozarts grote talent herkende.
Maar in Mozarts moeilijkste jaren,
toen hij moest rondkomen van wat
twee leerlingen hem voor het les
geven betaalden, zat Haydn helaas
in Engeland. De Mozart van die
brieven: gekke rijmpjes, poepren-
pies-humor, een voorliefde voor
woordomdraaiingen. Een voorbeeld
uit een van zijn Sinterklaasachtige
Knittelrijmen aan zijn moeder van
uit Worms, 31 januari 1778:
„O moeder mijn
de boter is fijn.
Alle lof en dank Daarboven.
We leven met een pep, niet te gelo-
We rennen maar de wereld door
al heb ik er het geld niet voor.
Dat doet ons niet zo veel verdriet
te, jood
maand»
Klein e
lenken
Jeine
.How t
'iThe W
ISRAE
romanbeeld van de Verenigde^J1^
ten op film zette in „Ragtime' P
film moest weliswaar bekort
den. Forman: „Ik maa-k een fi
lang als hij moet zijn. De proc
wilde hem korter en toen hel
Doctorow bij geroepen, in
trouwen dat hij mijn kant
zen. Maar dat deed hij niet")
man verfilmde onder grote
fels van iedereen, vele jaren n
oorspronkelijke succes de
cal „Hair". Forman: „Labels
de mensen toch op je plakke
„Cuckoo's nest" kreeg ik al
aanbiedingen van films over
chiatrische inrichtingen. Na
waren het allemaal musicals,
„Ragtime" een serie kostuum
Natuurlijk heb ik dat niet gfe la a!
Je kiest geen films op een t e. ®e.
Je kiest een film om een goe<
haal. Ik geloof voor zover
zelf kunt zeggen dat ik in
rika niet wezenlijk verandert ,Yee
Een mens verandert niet veel,ira.
nadat zijn hersens gevormd °,onis
Alleen de feiten van je leve
gewijzigd. In één ding ben ik
voor stapje anders gaan denk
hou veel meer dan vroeger v;
sterk verhaal. Toen was ik at
tevreden als ik op het doek i
haalbare momenten uit het
en van menselijk gedrag kon
zetten. Zonder me veel om he
haal dat ik vertelde te beko
ren. Nu denk ik veel
ke structuren. Dat heeft ove
iets te maken met het feit dat
in Amerika woon".
Amerika. Forman heeft er t jf
jaren moeten wachten voort n
zijn eerste film ..Taking off" t auwf
grond kreeg. En het duurde c joor
weer enkele jaren voordat zi®1"^1^'
„One flew over the cuckoo's arencl
kwam. Forman niettemin:
je in Amerika voet aan la...
word je niet meer als buiten f eiS?
bekeken. Het heeft me nati|!fmrnn
wel geholpen dat ik al een
naam had met mijn films.
druk van het geld in de filn^f^Pf'
strie? Dat is alleen maa
als je in een land met ccu
staat gefinancierde studio, ste
Tsjechoslowakije, een film wi °rP
ken en je hoort „nee", dan v
dat je het kunt vergeten. Al: e.
Amerika „nee" hoort, ga j
deur verder. En als ze daar"c
tegen je zeggen, ga je
gende. Zo kun je je hele leve
ven hopen. Zelfs al maak ji 1
film. Een mens kan t I
ven. Maar het is heel
van „nee te evenBgRT JA]
lyrië
verd gi
Jord
van honger sterven doen we niet".
„Geen gebrek aan winden in de
nacht.
Ze komen pardon met volle
kracht.
Gister was hier de koning der sche-
wiens winden zoeter dan Mei mo
gen heten.
Maar z'n stem, helaas, was niet zo
konstig
en hijzelf was nogal bronstig".
„Ik omarm u, kus uw schone han
den,
in mijn broek ledig ik m'n inge
wanden.
Uw trouwe kind
door gram verblind".
Trazom (omkering van Mozart).
Puber
Het scenario voor de film is ge
schreven door Peter Shaffer zelf.
Forman: „Shaffer was nogal pijn
lijk teleurgesteld over wat er op
film met zijn toneelstukken ge
beurd is. Toen ze „Equus" gingen
verfilmen, heeft hij gezegd: „Ik
schrijf zélf het scenario". Maar
zelfs tóen was hij teleurgesteld over
wat er uiteindelijk van terecht
kwam. Wij hebben er enkele
maanden aan samengewerkt, sa
men opgesloten in één kamer. Kijk,
je moet een stuk gaan verfilmen.
Dat is geen beslissing van: we doen
die en die scène niet in een kamer
maar buiten. Of: die monoloog kor
ten we in. We zijn helemaal terug
gegaan naar het beginpunt. Waar
ook Shaffer begonnen is indertijd:
bii Mozart en Salieri. In de film is
daar een derde ster bijgekomen: de
muziek. Niet alleen maar voor de
sfeer. Het is de muziek die het ver
haal vooruit helpt, het is de muziek
die je van de ene scène naar de an
dere voert. Dat is allemaal van te
voren compleet uitgewerkt. Samen
met Neville Marriner (Academy of
St. Martin-in-the-fields). Die scène
op het sterfbed van Mozart, waarbij
hij het Requiem dicteert, noot voor
noot, maat voor maat, is zo ont
staan. Marriner zocht er de precie
ze muziek bij, die is apart opgeno-
mén, de bassen, de violen, de hou
tinstrumenten en dank zij de mo
derne techniek konden we toen
het allemaal eenmaal vaststond
gemakkelijk filmen. De acteurs
hadden ultra-kleine zendertjes in
hun oren en daarin klonk de mu
ziek. Zo konden ze precies hun tek
sten „timen", konden ze meeneu-
riën of meehummen zonder vals te
zingen".
Onafhankelijk
Na zijn eerste Amerikaanse film,
„Taking off", heeft Forman die
zelf een opleiding als scenario
schrijver had aan de Praagse Film
school nooit meer zelf geschre
ven wat hij zou verfilmen. „Een
bewuste beslissing" zegt hij. „Ik
ben na „Taking off" tot de ontdek
king gekomen dat het onmogelijk
is als buitenlander zowel scenario
schrijver als regisseur te zijn in
Amerika. Ik heb besloten alleen
maar dingen te verfilmen die ge
schreven zijn door mensen die hun
jeugd, hun creatief gesproken
meest vruchtbare periode, in dat
land zelf hebben liggen. Of dat een
beslissing voor altijd is, ach wie
weet. Misschien kom ik ooit nog
eens een onderwerp tegen, waar ik
mezelf wel in vertrouw". Formans
eerste film „Taking off", had overi
gens nauwelijks succes in Amerika.
Dat kwam wel in Europa, waar hij
door zijn Tsjechische film veel be
kender was. Ook al omdat hij in
die film nog duidelijk met de ogen
van een Europeaan naar de Ameri
kaanse samenleving keek. Het gro
te succes in Amerika kwam pas na
„One flew over the Cuckoo's nest".
„Ik had een financieel aandeel in
de film" vertelt Forman, „dus die
film betekende voor mij financiële
onafhankelijkheid. Ik hoefde niet
ik-weet-niet-wat voor films aan te
nemen, omdat ik geld nodig had. Ik
heb sindsdien geen enkele film ge
maakt waarvoor ik me hoef te
schamen".
Praag
Het feit dat het een Tsjech werd
die „Amadeus" verfilmde is boven
dien een kleine daad van recht
vaardigheid. zoveel eeuwen na
dato, want het was Bohemen waar
Mozart zijn succes had. Terwijl We
nen lauw bleef of hem links liet
liggen, kon Mozart op grote bijval
omdat het hondeweer is.
Storm en regen. 1791. Het
einde van een van de
geniaalste componisten die de
muziekgeschiedenis gekend
heeft, Wolfgang Amadeus
Mozart. En het slot van de
nieuwste film van de
Tsjechische regisseur Milos
Forman, „Amadeus".
Gebaseerd op het toneelstuk
van Engelsman Peter Shaffer,
dat bijna overal ter wereld
waar theater gespeeld wordt
een succes werd. Een uniek
stuk omdat het de historische
Mozart neerzette in een zeer
speciale context, die van het
genie dat achtervolgd,
gekweld, en de dood in
geholpen wordt door de
middelmatigheid. In de
persoon van hofcomponist
Salieri.
Vandaar dat Shaffer en met hem
Forman Mozart neerzetten als een
losbol, een irritante giechelende
puber, die enerzijds dwars tegen de
rococo-conventies van zijn tijd in
leefde, ze anderzijds overdreef. Mo
zart, de miskende artiest. In de film
krijgt hij een veel grotere rol dan
in het stuk. Regisseur Milos For
man: „Dat was een beslissing die
gedicteerd werd door de aard van
het medium film. Toneel is een ho
gelijk gestileerd medium, niemand
hoeft te denken dat het echt is wat
zich er af speelt. Film is realistisch.
Op het toneel kon die Mozart bijna
een karikatuur zijn. De film wil
meer houvast en completere karak
ters. Vandaar dat het tussen Mozart
en Salieri nu fity-fifty is, in plaats
van zoals op het toneel een 70-30
verhouding". Forman praat met
een diepe kelige stem, bijna sle
pend rustig en met een zwaar Oost-
europees accent in zijn Engels. De
dynamiek van films als „Hair",
„One flew over the Cuckoo's nest"
hoor je in elk geval niet aan hem
af. Er is geen enkele vraag die hem
ook maar even verrast en van elk
probleem dat je op zijn weg denkt
te ontdekken, zegt hij „Nee, dat zit
zo en zo". Hij doceert bijna.
Muziek
