Nederlandse vormgeving
slaat aan in buitenland
t
BEROEMDE STOEL
li
in miniatuur
DONDERDAG 20 SEPTEMBER 1984
Vrijwel alle dingen om ons heen zijn het pro
dukt van mensenhanden. Alleen in de natuur
werken andere krachten die echter ook zo
veel mogelijk door mensen in goede of min
der goede banen worden geleid. De mens doet
zijn uiterste best greep op die natuurlijke za
ken te krijgen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de
vorm van landschapsarchitectuur en het ka
naliseren van beken en slingerende riviertjes.
Waar de natuur plaats maakt voor de be
woonde omgeving is de bemoeizucht van de
mens meteen duidelijk. Woonwijken worden
ontworpen door stedebouwkundigen. Elk ge
bouw is een ontwerp van een architect, of be
hoort dat te zijn. Binnen, in huis, fabriek of od
kantoor, zijn we omgeven door dingen waarop
ontwerpers hun stempel gedrukt hebben. Be
hang, vloerbedekking, lampen, keukenmachi
nes, stoelen en tafels, zelfs de pen waarmee u
een boodschappenlijstje schrijft; het zijn alle
maal produkten die een mens bedacht en ont
worpen heeft. Al die dingen samen bepalen
onze omgeving. Maken uit of een interieur
mooi of lelijk is, vrolijk of naargeestig, mo
dern of ouderwets. De ontwerpers achter de
dagelijkse dingen hebben dus grote invloed
op onze omgeving. Toch weten maar weinig
mensen van het bestaan van deze vaderlandse
vormgevers, van wie sommigen tot ver over
onze landsgrenzen hoog worden aangeslagen.
der dat we daar elke
bij stilstaan wordt
omgeving steeds
r bepaald door men-
die we niet kennen,
wie we nog nooit ge-
d hebben en die op
beurt helemaal niet
^n wie wij zijn: de in-
Jriële vormgevers.
™sen die de dingen om
heen vorm geven. Be-
n hoe het strijkijzer er
iet, waarmee de was
dt gestreken. Die was,
taande uit overhemden
undere kleren, die ook
Ir ontworpen zijn door
ïsen. En de stof waar
die overhemden ge-
ikt zijn, is weer be
lt door anderen.
alleen onze kleren zijn
brodukt van de industriële
ngeving, maar ook onze
jt geliefde stoel waarin we
(ontworpen) favoriete
t lezen onder onze eigen
worpen) leeslamp. Vrijwel
produkten die in onze
itschappij gebruikt worden,
Len van een vormgever,
f het om zaken gaat die
orfgebracht worden door de
tstrie noemen we dat het
industriële vormge-
lACHTSMAN
pger, in de jaren dat de
{en om ons heen nog ge
fret werden door de echte
iachtsman, bestelde ie-
een kast op maat bij een
*jnwêrker. Die bekeek de
pte waar de kast geplaatst
^jst worden en de omgeving
pin de kast zou komen te
n. Hij maakte dan één kast
wirecies geschikt was voor
pngeving en voor het doel
rvoor hij gebruikt moest
pen.
[oen de industriële revolu-
gon, bij de uitvinding
de stoommachine en an-
moderne ontwikkelingen,
het maatwerk vervan-
docr industrieprodukten
nog weer later, in series
|duiienden van de lopende
rolden.
|het moment dat de am-
iteljke schrijnwerker ver-
jen werd door de mensen
ie kastenfabriek die hon-
len kasten van dezelfde
per week maakten, be-
het werk van de indus-
/ormgever. Hij nam zich
iak een ontwerp te maken
een kast, die op zoveel
:lijk plekken bruikbaar
en toch zo goedkoop met
lines gemaakt kon wor-
dat zoveel mogelijk men-
lie kast konden aanschaf-
rigevers hebben vanuit die
n stevige binding over-
»den met architecten:
en die al jaren daarvoor
uidelijk stempel op onze
nleving drukten door de
ér waarop zij de omge-
van die maatschappij
eerden. Daarnaast had
van het begin af aan
tenaars een grote invloed
e vormgeving van pro-
BELAND
Engeland, waar de
•trialisatie in de vorige
sneller vorderde dan in
land, begonnen de eerste
ïgevers ook sneller aan
taak dan in Nederland.
wereldtentoonstelling
it Exhibition) van 1851 in
leroemde Chrystal Palace
onden gaf al een overzicht
de mogelijkheden om se-
Jatig geproduceerde din-
Htoch een goed en eigen-
uilerlijk te geven. Een
^al kunstenaars in Enge
liet zien dat de moderne
Klieken gebruikt konden
pen voor het maken van
Goed voorbeeld van uitstekende Nederlandse vormgeving; lamp van Aldo van den Nieuwelaar.
betere dingen dan pure imita
ties van produkten, die am
bachtelijk en stuk voor stuk
gemaakt werden voordat de
nieuwe „zegeningen" van de
moderne industrie hun intrede
deden.
De denkbeelden van die En
gelse groep vonden weerklank
bij een aantal kunstenaars die
verenigd waren rond de be-
drijvèn 't Binnenhuis en De
Woning en die hun werk be
gonnen rond 1900.
Die Amsterdamse groep had
slechts één ideaal dat ook nu
nog telt voor de goede indus
triële vormgever: het ontwer
pen van voor iedereen betaal
bare, goed ontworpen en ma
chinaal te vervaardigen pro
dukten.
Een van de meest invloedrijke
leden van die groep was de ar
chitect H. P. Berlage. Tussen
1923 en 1934 ontwierp hij on
der meer verschillende glas-
produkten voor de nog steeds
bestaande glasfabriek Leer
dam. In diezelfde tijd was de
ontwerper Andries Copier
werkzaam voor het bedrijf.
Copier ontwierp verschillende
glasserviezen op basis van
meetkundige figuren. Een van
die serviezen: het Gilde-glas
servies werd ontworpen in
1930 en wordt nog steeds ge
maakt.
Een bewijs dat goede indus
triële vormgeving van een
tijdloos karakter is.
STIJLGROEP
Een nieuwe impuls voor de in
dustriële vormgeving kwam
van de leden van de Stijlgroep.
Een groep kunstenaars en ont
werpers, die op het ogenblik
weer in het middelpunt van de
belangstelling staat. Bij die
groep hoorden onder anderen
de schilders Theo van Does
burg en Piet Mondriaan en de
architecten J. J. P. Oud en
Gerrit Rietveld
Zij beschouwden de techniek
als een van de meest wezenlij
ke verschijnselen van de nieu
we tijd: door die techniek kon
vrijwel iedereen de beschik
king krijgen over goed ge
vormde produkten die in het
gebruik niet alleen functioneel
maar ook nog prettig voor het
oog waren.
Helaas is hun uitgangspunt in
de praktijk niet altijd even
waar gebleken. Werk van ge
lijk met hen en na hen leven
de industriële vormgevers
wordt nog steeds voor prijzen
verkocht die de „gewone
man" zich niet kan veroorlo
ven. De bekende door Gerrit
Rietveld ontworpen rood-blau-
we leunstoel bijvoorbeeld (zie
elders op deze pagina).
Ook stoelen van grote vormge
vers als de Amerikaan Charles
Aemes of de Fransman Pierre
Paulin worden niet te koop
aangeboden beneden de prijs
van enkele duizenden guldens.
Grote bedrijven als Philips
hebben, door de aard van het
bedrijf en de markt waarop
zo'n bedrijf zich richtte, in niet
geringe mate bijgedragen aan
de ontwikkeling van indus
triële vormgeving in ons land.
Naarmate die bedrijven groter
werden en meer aan hun afzet
moesten denken, werden de
geproduceerde artikelen min
der vooruitstrevend.
CONSUMPTIEPIONIERS
vooral afgenomen worden
door zogenaamde „consump
tiepioniers" die niet meer dan
twee procent van de totale
klanten uitmaken. Die pio
niers kopen nieuwe artikelen
zo'n klein jaar voordat de gro
te massa daaraan toe is. Een
bedrijf dat ingericht is op het
maken van grote series kan
daarom niet alleen goederen
maken voor die consumptie
pioniers. Daarop kunnen de
machines niet op volle toeren
blijven draaien
Andere bedrijven die zich met
kleinere produktie-eenheden
kunnen richten op meer voor
uitstrevende gebruikers kun
nen wel nieuwe en „gewaag
de" produkten brengen. Die
worden dan vaak na enkele
maanden in grote series nage
maakt door de grotere bedrij-
Industriële vormgeving kan
een manier zijn (of een werk
wijze) om een bedrijf of indus
trietak nieuwe impulsen te ge
ven. Het begrip innovatie is
helemaal op de huid van een
industrieel vormgever ge
schreven.
Door een praktische vorm, een
goede keus van materialen en
de beste manier van fabricage
kunnen grote aantallen van
een bepaald produkt toeganke
lijk worden gemaakt voor een
groot publiek. Dat betekent
werkgelegenheid voor veel
mensen, plezier van het pro
dukt voor veel consumenten
en betere cijfers voor het be
drijf dat het produkt maakt.
Nederland is een land dat de
laatste jaren duidelijk heeft
gemaakt dat innovatie een van
dé pijlers is waarop onze in
dustrie kan overleven. Toch
wordt aan industriële vormge
ving erg weinig aandacht be
steed in ons land.
In de jaren zestig nadden we
ons Centrum voor Industriële
Vormgeving waar allerlei acti
viteiten over vormgeving wer
den gebundeld. Nieuwe ont
werpen van vormgevers wer
den daardoor doorgespeeld
naar de industrie, buitenlandse
markten werden afgeschuimd
met het oog op afzet van ty
pisch in ons land vorm gege
ven produkten.
Wij hebben, om te beginnen
met Copier, Rietveld en Oud
een goede achtergrond. Nieu
we Nederlandse ontwerpers
hebben in kleine kring al we
reldfaam.
GEEN SUBSIDIE
Toch werd het Centrum voor
Industriële Vormgeving opge
heven wegens gebrek aan sub
sidie door het ministerie van
economische zaken. Jaren de
den de vormgevers het zonder
officiële spreekbuis. Nu komt
Het beroemdste meubelont
werp van de twintigste eeuw
is zonder twijfel de rood
blauwe leunstoel van de
twintig jaar geleden overle
den Nederlandse ontwerper
Gerrit Rietveld.
Liefhebbers van die stoel, die
opgenomen is in de verzame
ling van vrijwel alle musea
van moderne kunst in de
hele wereld, kunnen nu een
miniatuur van de stoel bou
wen. Er is een bouwpakket
in de handel gekomen met
alle onderdelen voor de stoel
plus vier miniatuurblikjes
verf met de juiste kleuren
om het model te lakken. De
schaal van het model is 1 op
6.
De rood-blauwe leunstoel
van Rietveld is ontworpen in
1918 en was er in de eerste
jaren dat hij geproduceerd
werd alleen in bruin of zwart
gebeitste uitvoering. Rond
1923 begon Rietveld de be
kende primaire kleuren te
gebruiken die bepalend wer
den voor de naam van dit be
roemde ontwerp. Tot op dat
moment was het schilderen
van meubels nog zeer onge
bruikelijk.
Rietveld begon kleuren toe te
passen in de tijd dat hij deel
uitmaakte van de vooruit
strevende kunstenaarsbewe
ging De Stijl. Leden van de
groep experimenteerden on
der meer met het aanbren
gen van kleuren op de wan
den van interieurs. Van de
groep zijn Mondriaan en
Theo van Doesburg met Riet-
veld het meest bekend ge
worden.
Rietveld heeft zijn eigen ide
ale kleurenharmonie tussen
binnen- en buitenzijde van
een woning het best kunnen
verwezenlijken in het even
als de stoel wereldberoemd
geworden Rietveld-Schöder-
huis in Utrecht dat ook in
1923 ontworpen werd. In de
Rietveld-rage die op het
ogenblik leeft past ook een
bouwplaat van dat huis. Die
bouwplaat bevat alle beno
digde onderdelen om van pa
pier en kunststof het Riet-
veld-Schöderhuis te bouwen
op schaal 1 op 50!
De meubels die Rietveld in
de periode tussen 1917 en
1924 ontwierp zijn zoveel mo
gelijk teruggebracht tot sim
pele vlakken en lijnen. Wat
overblijft is een gebruiks
voorwerp in de meest een
voudige vorm. Rietveld pro
beerde met deze heldere en
open constructie van de meu
belen de ruimte als het ware
te ontsluiten, in plaats van
deze af te sluiten zoals bij tra
ditionele massieve meubelen
het geval was. En nog vaak
is. Replica's (nauwkeurige
nabootsingen) van de rood
blauwe leunstoel en andere
meubelen van Rietveld zijn
op het ogenblik in produktie
bij de Italiaanse meubelfabri
kant Cassina die ze aan lief
hebbers vanuit de hele we
reld verkoopt voor forse prij-
De miniatuuruitvoering van
de rood-blauwe leunstoel
kost iets meer dan veertig
gulden, de bouwplaat van het
Rietveld-Schöderhuis is te
koop voor ongeveer vijfen
twintig gulden.
Dat de belangstelling voor
het ontwerpen van meubelen
en gebouwen in het recente
verleden groeit is ook merk
baar uit het werk van een
groepje Rotterdammers die
samen Uitgeverij 010 drijven.
Die uitgever heeft nu al de
vijfde aflevering van de serie
Architectuurmodellen uitge
geven. Het gaat daarbij om
een bouwplaat van de Lc.iin
Tribune zoals die tussen 1920
en 1924 ontworpen is door El
Lissitzky. Lissitzky's ontwerp
is nooit in het echt gebouwd
maar het moest een sprekers-
podium worden waarop ie
mand vanuit redelijk grote
hoogte eem mensenmassa
moest kunnen overzien en
toespreken. Door op een van
de laatste schetsontwerpen
van de tribune een foto van
Lenin te plakken introdu
ceerde Lissitzky de fotocolla
ge in de architectuur.
De andere architectuurmo
dellen van Uitgeverij 010 zijn
gewijd aan Nederlandse ar
chitecten. Het zijn modellen
van de directiekeet Oud-Ma-
thenesse van J. J. P. Oud, het
goederenkantoor Feyenoord
NS van S. van Ravesteyn,
villa Gestel van J. H. van
den Broek en villa Henny
van R. van 't Hoff.
(Uitgeverij 010, Honingerdijk
245, 3063 NA, Rotterdam, tel.
010-333.509).
daarin misschien verandering.
Het COSA (oorspronkelijk het
Centraal Orgaan Scheppend
Ambacht) wacht op een uit
spraak van het rijk waarin
vastgesteld moet worden of
het ministerie van welzijn,
volksgezondheid en cultuur de
oude subsidie van EZ wil
overnemen.
Het COSA is een stichting die
industriële vormgevers en am
bachtelijke werkers wil sa
menbrengen zodat er een Ne-
•derlandse vuist gemaakt kan
worden tegenover de vormge
vers en de bedrijven in het
buitenland die wel actief zijn
op dit gebied
Een goed voorbeeld daarvoor
is Engeland, waar al sinds jaar
en dag The Design Council be
zig is goed vormgegeven pro
dukten van Britse makelij in
binnen- en buitenland op de
voorgrond te stellen
The Council is wat het Neder
landse Centrum ooit nage
streefd heeft. In ons land is
het niet verder gekomen dan
opheffing van het centrum,
zodat alle vormgevers weer op
eigen houtje hun strijd tegen
de smakeloosheid van de op
hoge omzetcijfers gerichte in
dustrie moesten voortzetten.
Nederland kent een fors aan
tal goede ontwerpers die in de
geest van de eerste vormge
vers in ons land bezig zijn.
POSTZEGELS
Enkele namen: Gijs Bakker
met meubelontwerpen voor
Castelijn, Aldo van den Nieu
welaar die onder meer voor
Pastoe de bekende kastenserie
Amsterdam ontwierp en voor
Artimeta een aantal fraaie
verlichtingsornamenten maak
te.
Bijna iedereen gebruikt dage
lijks het werk van Bruno Ni-
naber van Eyben; hij is de ont
werper van onze muntstuk
ken, van de postzegel met het
portret van koningin Beatrix
en van een halshorloge dat op
genomen is in de collecties van
verschillende musea voor mo
derne kunst.
Frans de la Haye is de ontwer
per vkn het bed Auronde van
de firma Auping. Voor Union
ontwierp dezelfde vormgever
een racefiets die niet meer
weegt dan 900 gram.
Opvallend werk wordt de laat
ste tijd gemaakt door Mart van
Schijndel die de produkten op
kleine schaal fabriceert in zijn
eigen bedrijf Martech.
Verschillende Nederlandse
vormgevers zijn aangesloten
bij het COSA, anderen werken
samen in Dutch Design Collec
tion (DDC). Dat is een ver
kooporganisatie die verleden
jaar begon met de verkoop van
produkten van Nederlandse
vormgevers in binnen- en bui
tenland.
Voor dat bedrijf werken onder
anderen Mart van Schijndel,
Dirk Romeijn, Janette Tim
mermans, Pieter Spruyt en
Paul Brandts. Belangrijke on
derdelen van het totale pakket
zijn vooral lampen, meubelen
en keramiek.
De ervaring van de DDC, op
gedaan in de korte tijd van het
bestaan, zijn gunstig: het Ne
derlandse ontwerp verschilt op
belangrijke punten van de
vormgeving in bijvoorbeeld
Italië en West-Duitsland. Vol
gens DDC spreekt het Neder
landse ontwerp ook in het bui
tenland steeds meer
