Spookbeeld
vergrijzing
lachwekkend
finale
DIRECTEUR FEDERATIE
BEJAARDENBELEID:
Electro-
shock:
tien jaar
oud zeer in
psychiatrie
ZATERDAG 1 SEPTEMBER 1984
.,Wij groeien vast in tal en
last", dichtte Vondel tegen het
einde van de zestiende eeuw
over het sneeuwbalachtige
vraagstuk van de weeskinde
ren. Dat kon ook moeilijk an
ders. gezien het feit dat de ge
middelde levensverwachting
van de Nederlander toen rond
de veertig jaar schommelde.
Vraag: zal dezelfde verzuch
ting de komende cjecennia op
de bejaarden moeten gaan
slaan
Op een deze week in Den Haag ge
houden congres van de Wereld Ge
zondheids Organisatie kwam het in
voorbereiding zijnde rapport „Ge
zondheid in het jaar 2000" ter spra
ke, waaruit blijkt dat zowel man
nen als vrouwen in het jaar 2000
mogen rekenen op een gemiddelde
levensverwachting van zo'n 76 jaar.
Nu hebben vrouwen nog een voor
sprong op mannen: 77.8 tegen 71,4
jaar. Aangezien, volgens het rap
port, vrouwen door de emancipatie
een steeds mannelijker levensstijl
aannemen, met alle gezondheidsri
sico's van dien, en mannen onge
stoord gemiddeld steeds ouder wor
den door medische zorg en gezon
dere levensstijl, raken vrouwen
deze voorsprong kwijt. Van elke
tien Nederlanders gaan er zeven
pas na hun 65e dood. Toen onze
eeuw geboren werd was ruim 44
procent van de Nederlandse bevol
king jonger dan 19 jaar en slechts 6
procent ouder dan 65 jaar. Nu vor
men de bejaarden al bijna 12 pro
cent van de bevolking en in het
jaar 2020 zal dit percentage geste
gen zijn tot misschien wel 20.
Vergrijzing
Vergrijzing. Eén van
modewoorden in het jargon van
economen en sociologen. Veel snel
ler dan men na de Tweede Wereld
oorlog toen de schouders niet al
leen onder de wederopbouw, maar
ook onder de voortplanting werden
gezet had kunnen zien aanko
men. Een aandachtsveld van de
eerste orde dus nog zo'n modieu-
Wenkbrauwfronsend wordt gewap
perd met statistieken waaruit moet
blijken hoeveel de samenleving
straks per bejaarde kwijt zal zijn
aan sociale uitkeringen, pensioen
gelden, gezondheidszorg, huisves
ting en maatschappelijke dienstver
lening. Waarvan moet een slinken
de beroepsbevolking dat allemaal
bekostigen Alom wordt een koor
van kreten gehoord: aow onbetaal
baar; grijze golf bedreigt pensioen
reserves; bejaarde gebruikt teveel
medicijnen (bedoelt men hier trou
wens dat hij er beter mee kan op
houden zijn leven te rekken be
jaarden te duur voor voorzienin
gen; grenzen gezondheidszorg in
zicht; Deltaplan voor bejaarden no
dig.
Spookbeeld
„Alsof er een rampzalige storm
vloed moet worden gekeerd",
schampert directeur P. Driest van
de Nederlandse Federatie voor Be
jaardenbeleid. Hij klinkt alsof hij er
doodziek van wordt. „Ik vind het
onderhand hoog tijd om het spook
beeld van de vergrijzing eens onder
de loep te leggen en te kijken wat
er klopt van de komende ramp".
En: „Vooruit zien is prima, maar
het lijkt erop dat maatregelen voor
de korte termijn het terugbren
gen van het overheidstekort ge
motiveerd worden met voorspellin
gen op wel erg lange termijn. Ter
wijl in principe de bevolkingssa
menstelling nooit exact te voorspel
len is. Voordat je het weet, komen
Vrouwen zullen hun voorsprong voor wat betreft de gemiddelde levensverwachting, verliezen.
de Canadezen weer of valt massaal
het licht uit en heb je weer een
baby-explosie".
De woordkeus laat weinig twijfel
bestaan - aan de gemoedstoestand
waarin Driest verkeert. Zijn scepsis
vraagt niet om een korreltje, maar
om een wagonlading zout.
Hetgeen aldus wordt onderbouwd?
„Uit de tabellen is allereerst de
conslusie te trekken, dat er meer
ouderen komen, zowel absoluut als
in procenten. Dat is heel duidelijk.
Maar de tweede conclusie is, dat de
toename van ouderen zeer geleide
lijk verloopt en afgezien van een
eenmalige piek door de pensione
ring van de na-oorlogse geboorte
golf eigenlijk tussen 1960 en
1970 het grootst is geweest. Verder
blijkt het aandeel van de zoge
naamde produktieve bevolking
constant te blijven: in 1980 was 57
procent tussen de 20 en 63 jaar en
hetzelfde percentage geldt voor
over vijftig jaar".
Geen paniek
Driest wijst er vervolgens op, dat
zelfs bij de ouderen boven de 80
jaar de toename in procenten zeer
langzaam en geleidelijk verloopt.
„Ze worden helemaal als dure kost
gangers gezien omdat ze nu een
maal een groter beroep doen op de
voorzieningen, maar er is geen en
kele reden tot paniek. In 1950 was
13 procent van de 65-plussers ouder
dan 80 jaar, in 1980 was dit 19,5
procent en vanaf 1990 zal het per
centage vrijwel constant op 23 blij
ven liggen. Hier is dus de relatieve
toename van het aantal hoogbejaar
den het sterkst geweest in de voor
bije dertig jaar. Zouden we nog
verder teruggaan in de tijd, dan
valt te constateren dat de toename
van het aantal ouderen een gege
ven is waar Nederland vanaf het
jaar 1900 mee te maken heeft ge
had. We zien dan ook, dat er een
sterke toename is geweest in de pe
riode 1930-1960, namelijk van 6
procent naar 9 procent, dus net zo
veel als er voorspeld wordt tussen
1980 en het jaar 2010".
Het cijfermateriaal overziend kan
Driest zich behoorlijk opwinden.
„De zorg om het aantal ouderen
over vijftig jaar is ronduit lachwek
kend als je het vergelijkt met ande
re wissels die op de toekomst ge
trokken worden. De overheid
wacht zonder meer wel een oplos
sing te vinden voor de opslag en de
verwerking van nucleair afval,
wijl dat van vandaag op morgen
speelt en bovendien een keiharde
bedreiging is voor de samenleving.
Zou men zich dan nu zorgen moe
ten maken over het feit dat in 2030
—- wanneer vermoedelijk Brink
man als enige oud-minister nog in
leven is 22 procent van de be
volking ouder dan 65 jaar zal zijn
En de vergrijzing inNederland
wordt nog eens extra gerelativeerd
als we onze percentages vergelijken
met andere landen. Nederland is
een van de jongste landen in West
Europa. Het aantal 65-plussers dat
in het jaar 2000 in ons land aanwe
zig zal zijn (13 procent van alle
mensen) werd in 1980 al gehaald
door West-Duitsland (16 procent),
Engeland (15 procent) en Frank
rijk, Italië, België, Luxemburg en
Denemarken (allemaal 14 pro
cent)".
Bewust gebruikt
De ouderen als grootgebruikers
van een reeks dure voorzieningen
„Jawel, maar die worden de bejaar
den min of meer opgedrongen",
werpt Driest tegen. „Dat is heel
duidelijk te zien aan de bejaarden
oorden en verpleeghuizen. Na de
oorlog zijn bejaardenoorden bewust
gebruikt als middel om de woning
nood op te lossen. Op je 65e had je
je rust verdiend en waar kreeg je
die beter dan in zo'n oord Boven
dien maakte je een huis vrij voor
een jong gezin. Moet die huisves
tingspolitiek nu aan de dure bejaar
den verweten worden Want een
politiek is het geweest. Zie maar
weer de cijfers. In 1980 waren in
Nederland 13 tot 14 procent van de
ouderen in bejaardenoorden of ver
pleeghuizen opgenomen, terwijl dit
in Frankrijk of Engeland slechts 5
procent was en in West-Duitsland
of België minder dan 5 procent".
Dat hoog bejaarden vaker in con
tact komen met de dure gezond
heidszorg dan jongeren, sluit Driest
niet uit. „Maar niet vergeten moet
worden dat het gebruik van voor
zieningen op dat terrein slechts
heel gedeeltelijk afhankelijk is van
de gezondheidstoestand en veel
meer van het aanbod (beschikbare
bedden, arsenaal geneesmiddelen),
de aanbieders (aantal artsen in ver
schillende specialisaties) en de fi
nancieringssystemen (Ziekenfonds,
AWBZ)".
Driest wijst vervolgens op nog een
andere vertekening van het prijs
kaartje dat aan de verschillende
leeftijdsgroepen hangt: het feit dat
de hulp aan bejaarden vrijwel ge
heel voor rekening van beroeps
krachten komt, terwijl de hulp aan
zuigelingen en kleuters onbetaalde
arbeid is, huisvrouwenwerk. „Dat
betekent, dat er volgens de laatste
beschikbare cijfers gemiddeld aan
collectieve uitgaven in de gezond
heidszorg voor iemand van 0 tot 19
jaar 790 gulden per jaar wordt uit
gegeven, terwijl dat voor iemand
tussen de 65 en 79 jaar 2.010 gulden
is en voor ouderen dan 80 jaar zelfs
7.020 gulden, bijna tien keer zoveel
als voor een jeugdige dus. Maar zo
als gezegd: hulp aan ouderen is be
taald, hulp aan jeugdigen groten
deels onbetaald. Zou men dit laatste
werk in geld uitdrukken, dan zou
den ongetwijfeld zuigelingen en
peuters weer duurder zijn dan be
jaarden. Als je maar genoeg rekent,
kun je van elke leeftijds- of bevol
kingsgroep de duurste maken. De
leeftijdsgroep dienstplichtingen is
dan een verschrikkelijke geldver-
slinder, want daarvoor moet Ne
derland een duur leger op de been
V rij willigerswerk
Bovendien is een balans pas com
pleet als naast de uitgaven ook de
inkomsten vermeld staan. „De
moeilijkheid zit hem hierin", legt
Dries uit, „dat een uur wijkverple
ging tot op de cent nauwkeurig op
de credit-zijde staat, maar dat een
uur vrijwilligerswerk, al zouden
het precies dezelfde activiteiten
zijn als die van de wijkverpleging,
aan de debet-kant niet meetelt.
Welnu: in de leeftijdsgroep van 65
tot 74 jaar verricht de helft van de
mensen vrijwilligerswerk en er zijn
nog ongebruikte reserves over.
Vermoedelijk is de balans aardig in
evenwicht en zou hij zelfs wel eens
door kunnen slaan in het voordeel
van ouderen wanneer we zaken als
wijsheid, ervaring en beschikbaar
heid zouden kunnen kwantificeren.
Enerzijds wordt dus de debet-kant
veel groter, anderzijds zou de cre-
dit-kant, het beroep op de gezond
heidszorg en de maatschappelijke
dienstverlening, veel kleiner kun
nen worden wanneer de samenle
ving zijn bejaarden de positie liet
innemen waar ze recht op hebben,
wanneer ouderen volledige zeggen
schap kregen over hun eigen leefsi
tuatie, wanneer ze mochten meebe-
Satanisch genoegen
Het steeds massalere trekken-van-
Drees tenslotte. Driest is er kort
over. „Met welhaast satanisch ge
noegen weet men uiteen te zetten
hoeveel geld de ouderen opsoupe
ren via de aow. En dan ziet men
voor de toekomst slechts twee op
lossingen: ofwel de aow zeer dras
tisch te verlagen ofwel van de ar-
beidsproduktieven verlangen dat
ze ongeveer de helft van hun inko
men aan premie betalen. Ook dit
probleem wordt de ouderen ten on
rechte in de schoenen geschoven.
Op iedere zes personen die een so
ciale zekerheidsuitkering krijgen, is
er maar één die dat krachtens de
aow ontvangt. Het vraagstuk is dus
niet de onbetaalbaarheid van de
aow. maar de eventuele onbetaal
baarheid van de uitkeringen. Of
beter gezegd het feit dat maar een
kleine groep van de bevolking in
staat wordt gesteld veertig uur of
meer per week betaald werk te
verrichten. Een rechtvaardiger
verdeling van betaald en onbetaald
werk over alle leeftijdsgroepen,
over mannen en vrouwen, zou het
begin zijn van de oplossing van het
vraagstuk hoe de aow betaalbaar
gehouden kan worden".
PIET SNOEREN
Voorstanders vinden het „effec
tief, snelwerkend en veilig". Te
genstanders blijven tegen. Elek
troshock is een tien jaar oud zeer
in de psychiatrie. Nu staatssecre
taris Van der Reijden de Gezond
heidsraad volgt (niet verbieden,
maar wel onder curatele stellen)
is de opinieslag weer fel opge
laaid. Niet dat er nieuwe argu
menten worden gebruikt, die zijn
hetzelfde gebleven. De voorlopi
ge uitslag van het debat is pat.
Pat door herhaling van zetten.
(.Paalman
De afschuw voor elektroshock is
heel goed te begrijpen. Voor de
oorlog dacht men dat een epilepti
cus zelden schizofreen wordt. Een
slimmerik kwam toen op het idee
om schizofrenen met een kunstma
tig epileptisch insult te genezen. Zo
gedacht zo gedaan. De schizofreen
werd via twee elektroden op zijn
hoofd bij volle bewustzijn een fer
me stroomstoot toegediend. Die viel
dan in de diepe put van de bewus
teloosheid, waarna de strekkram
pen en schokken van een epilep
tisch insult volgden. Een schrik
wekkende behandeling. Het kwam
niet zelden voor dat botten of wer
vels door de woest trekkende spie
ren werden gekraakt.
Zo lomp als toen wordt er niet
meer geshockt. De patiënt wordt
voor de behandeling barmhartig
weggemaakt terwijl spierverlam-
mende middelen het geweld van de
spiertrekkingen smoren. Er veran
derde nog wat. De theorie bleek
niet te kloppen. De elektroshock
bleek helemaal niet tegen schizo
frenie te helpen, maar wel tegen
vitale depressies. Waarom is niet
duidelijk. Het rapport van de Ge
zondheidsraad doet heel gewichtig
over postsynaptische neuronen en
transmittermoleculen maar het
raadsel blijft. Goed beschouwd is de
elektroshock niet meer dan een
forse trap tegen een onwillig m
chien. Dat wil wel eens helpen
meer zit er niet achter.
Uiterste redmiddel
In 1977 begon de actiegroep NASA
furieus tegen de elektroshock-be
handeling aan te trappen. Shocken
zou hersenbeschadiging veroorza
ken. overbodig zijn en angstaanja
gend. De stennis liep zo hoog op dat
de staatssecretaris van Volksge
zondheid in 1979 de Gezondheids
raad om advies vroeg. Vorig jaar
kwam het rapport uit: elektroshock
mag alleen als uiterste redmiddel
worden toegepast bij vitale depres
sie en alleen als de patiënt toestem
ming geeft of anders de familie. De
NASA en een wassende reeks ac
tiegroepen stonden gelijk op hun
achterste benen. Daar staan ze, nu
Van der Reijden zich achter de Ge
zondheidsraad heeft geschaard, nog
op-
Hoe hard zijn de bezwaren? Elek
troshock zou hersenbeschadiging
kunnen veroorzaken. Dat klopt. Er
gaan bij de behandeling hersencel
len dood, maar de vraag is hoeveel.
Een sigaret of een borrel doodt ook
hersencellen. Zelfs zonder roken of
drinken sterven dagelijks duizen
den hersencellen zonder dat er
nieuwe voor in de plaats komen.
Zeker is dat het korte termijn ge
heugen (vandaag, gisteren, eergis
teren) voor korte tijd kan verdwij
nen. Of ook het lange termijn ge
heugen wordt aangetast, staat aller
minst vast. De bewijzen ontbreken.
Dat niemand weet hoe een elek
troshock werkt dat argument
hoor je vaak is eigenlijk niet be
langrijk. Dat weet men niet eens
van een simpel aspirientje. Het eni
ge wat telt is niet hoe het werkt,
maar dét het werkt. Dat shocken
kan helpen bij een vitale depressie,
wordt ook door de actiegroepen
nauwelijks bestreden.
Overbodig?
Electroshock overbodig9 NASA
(nu LASA) wijst op de 60 procent
van de psychiatrische ziekenhuizen
waar niet geshockt wordt. Die kun
nen blijkbaar zonder. Een beetje
flauw argument, want 9 van de 10
psychiaters vinden blijkens een en
quête dat deze behandeling niet bij
wet verboden mag worden (4 pro
cent vond van wel). De kern van
het bezwaar snijdt meer hout. Er
zijn ook andere en betere manieren
om iemand door een vitale depres
sie heen te slepen. Een depressie
moet menselijk worden bestreden
en niet door een technisch foefje.
Psychiaters denken te technisch,
alsof je een loszittend psychisch
schroefje zomaar eventjes zou kun
nen aandraaien. Omdat ze de ande
re mogelijkheden niet goed benut
ten, grijpen ze te snel naar de elek
troshock als uiterste redmiddel.
Een verleidelijke stelling.
Een vitale depressie is een ramp,
iedereen is het daarmee eens. Het
Goed beschouwd is de elektros
hock niet meer dan een forse trap
tegen een onwillig machien.
gevoelsleven stolt tot een koud en
hard gevoel van binnen. Je kunt
niet eens meer voelen. Slapen gaat
niet, eten smaakt niet, de dag komt
niet om, de tijd staat stil. De psy
chiater prof. Kuiper vatte die toe
stand in zijn leerboek samen met:
„Er kan niets in, er kan niets uit".
De dood lijkt de enige uitweg. Nog
al wat patiënten kiezen die uitweg.
Een vitale depressie is levensge
vaarlijk.
Psychotherapie of pillen kunnen
uitkomst bieden. Maar als dat niet
helpt, en soms helpt niets, wat
dan In godsnaam dan maar elek
troshock Mag niet, zeggen de ac
tiegroepen. Wat moet je anders?,
vragen de Gezondheidsraad en veel
psychiaters, het kan zelfvernieti
ging voorkomen.
Machteloosheid
In een hoorzitting van de Gezond
heidsraad verwoordde psychiater
Frank Ree treffend dat gevoel van
machteloosheid. Ree was het inte
ressantste lid van de commissie. In
1977 was hij nog tegen. Zijn erva
ringen als'directeur van de inrich
ting Vogelenzang (waar niet ge
shockt wordt) brachten hem tot an
dere gedachten. Huisartsen, fami
lie. maar ook de Werkgroep Te
recht en de Cliëntenbond zonden
dergelijke patiënten door naar zijn
psychiatrisch ziekenhuis, „dat ver
derfelijke instituut".
Ree zei tijdens de hoorzitting: „Zo
lang er in een paar jaar 80 doden
vallen, gewelddadig en gruwelijk,
dan is het een schande als je de ui
terste noodmaatregel totaal zou
willen verbieden. Als de schadelij
ke bijwerkingen van de elektro
shock zo ontzettend minder zijn ge
worden, de bedreiging en de angst
aanjagende methode zo ver is te
ruggedrongen en je kunt rampen
voorkomen, dan kun je niet gaan
zitten wachten op allerlei theorieën
over wat er had moeten gebeuren.
Dan kun je de mensen niet zo al
leen laten. We weten dat je met een
elektroshock-therapie zo'n ernstige
toestand kunt doorbreken"
