COII ET
Bejaarden-, armen-
en ziekenzorg in
een middeleeuwse
hollandse stad
.JSL
Sovjet-Unie positief over
Spelen 1992 in Nederland
rkleintjesi
Jeep
BEWEZEN BETROUWBAARHEID VOOR
▲MITSUBISHI. DE GESTAALDE PERFEKTIE.
jrm QUALITYCIRCLE PRODUCED. i
VOLGENS AMSTERDAMSE DELEGATIE
T
rus
JNST
CcidaeSouao/nt
DONDERDAG 23 AUGUSTUS 1984 PAGINA 7
lORN „Wie geschie-
lis schrijft, kan bij JOB
i richtsnoer vinden",
t Jan Onstenk in het
jto, dat hij zijn boek
eeuwen in 't Gest-
is", dat de geschiedenis
van het Sint Jans
[thuis in het Westfriese
irn, heeft meegegeven,
dat terecht. Wij im-
rs zijn „maar van giste-
-f+fl en weten niets". Daar-
1 J.J# vermaant het boek
'-|B ons ook, het vroegere
icht te ondervragen
lijtig de geschiedenis
doorvorsen. Dat heeft
i Onstenk, na langdu-
(wroeten in een baaierd
papieren en docu-
n b d jrïen' ge(*aan. Het re-
n e r*~at van dit vorsen
igt bewondering af.
een boek uit voort-
5(jomen, dat de grenzen
50(j de regionale ge-
fedschrijving verre
ichrijdt en ook voor
buiten West-Fries
van belang moet
en geacht, omdat het,
geschreven en rijk
lumenteerd, een be-
50grijk deel van het pro-
150 van de emancipatie
100 katholiek Nederland
500.000leVen r0ePt'
c nnnri is „emancipatie", al
s' ntU het woord in het Ten
•^ïide gebruikt, hier niet het
l.OOOjel juiste woord. Het begin
de geschiedenis, die Jan
20[enk ons verhaalt, ligt ver
70f de Reformatie en wel-
70| zou je daarin beter kun-
70j zeggen, dat het hier, als
12o|°ver „emancipatie" spre-
170) êaat om een Proces waar-
pa het herstel van de ker-
jke hiërarchie in 1853, de
kolieken in de Noordelijke
lOOjerianden zich hebben in-
100;t om hun oude plaats en
1.100'kenis in de samenleving te
l.lOOivinnen. Jan Onstenks
100.050k is zo bezien meer dan een
gaat jubileumgeschrift
25 000r een Plaatselijk zieken-
j, dat zijn zeventigjarig be-
n viert en deze week nog
5"ebreid in het nieuws
lOOim door de geboorte van
100 vierling. Hij heeft dieper
l.OOOlaven en veel wortels
25O.OO0itgelegd- ^ie in de'°°P der'
Iven vaak een geheel on-
2.500ivachte loop hebben geno-
2.000b Dat maakt zijn boek zo
20.000'en<J en verleent het tevens
5 000 meer ^an reëionale geldig-
EEN PROCES VAN KATHOLIEKE EMANCIPATIE
Oude vrouwenhuys, in 1606 gesticht, maar in 1639 al opgeheven. De bewoonsters gingen naar het Sint Jans Gasthuis. Volgens
een andere bron echter gingen zij naar het St.Pietersdal, waar toen de oude mannen verbleven. Er is, zoals men ziet, weinig nieuw:
onder de zon. Liefde houdt mensen bijeen en op de been.
Sint Jan
Toen in januari 1913 in Hoorn
besloten werd een katholiek
ziekenhuis te stichten, kreeg
het de naam van „Sint Jans
Gasthuis" en daarmee keerde
Sint Jan Baptist, zoals Jan On
stenk opmerkt, terug in de ac
tualiteit van een stad, die zijn
naam een paar eeuwen had
vergeten. Midden in de stad
staat immers een imposante
gevel met dezelfde naam als
wat sinds 9 december 1913 het
katholiek ziekenhuis voor
West-Friesland is: „Dit is Sint
Jans Gasthuis".
Die gevel dateert uit 1563. De
naam Sint Jan is toen als het
ware uit de hemel komen val
len. Dat is meer dan vier eeu
wen geleden en we behoeven
ons er dus niet over te verba
zen dat Jan Onstenk zijn boek
als ondertitel „Een historie
van mensen rond Sint Jan"
heeft meegegeven. Maar waar
om, zo vragen we ons waar
schijnlijk af, heet zijn boek
dan toch „Zes eeuwen in 't Ge-
sthuus"?
Het antwoord geeft het eerste
deel en het bewijst, dat het in
derdaad gaat om meer dan al
leen maar een stuk emancipa
tie in de nu gebruikelijke bete
kenis van het woord. Dat eer
ste deel is namelijk een door
wrocht en boeiend stuk ge
schiedschrijving r- een diep
uitgespit verleden over ar
men- en bejaardenzorg in een
kleine Noordhollandse stad in
de Middeleeuwen.
Acte
prijs is
hoogstt
op te
5% kanr
fioofd-
keerd.
In een acte van Sint Pancras-
dag van 12 mei 1382 blijkt
voor het eerst van een werke
lijk gasthuisbestaan in Hoorn.
Een zekere Everaert Mey-
naertzoon verkoopt dan een
hofstede aan de „Ghesthuus-
voogden" ten behoeve van het
„Gesthuus, dat gesticht ende
gemaeckt is binnen de Stede
van Hoorne in den name des
Vaders, des Soons ende son-
derlinghe des Heylighe
Gheests".
Waarom zo in het bijzonder de
Heilige Geest? Het antwoord
geeft aan waar de diepste wor
tels liggen van de zorg voor de
arme, de bejaarde, de zieke en
behoeftige medemens, zoals
die in West-Europa in de loop
van vele eeuwen gestalte heeft
gekregen. Die zorg, een sociale
zorg bij uitstek die op indruk
wekkende wijze een maat
schappelijke werkzaamheid
gestalte heeft gegeven, die
veel meer omvat dan het vaak
holle moderne begrip „solida
riteit", is bijbels en christelijk
van oorsprong, zoals de woor
den „broeder" en „zuster", zo
als die ook nu nog algemeen in
de ziekenzorg worden ge
bruikt, van christelijke oor
sprong zijn.
Gods- en gasthuizen mag men
dan ook verwant noemen van
uit eenzelfde idee, merkt Jan
Onstenk terecht op: een huis
dat aan God is opgedragen en
waarin Zijn wil wordt uitge
voerd. Uitdrukking van die
wil is de Heilige Geest, sym
bool van de goddelijke liefde,
die uitwerkt in charitas en di-
akonia en concreet wordt in
de zeven werken van barm
hartigheid, waartoe het spijzen
behoort van hen, die honger
lijden, het laven van dorstigen,
kleden van naakten, herber
gen van reizigers, troosten van
zieken.
De oudste Europese gasthuizen
hebben dan ook de vorm van
een kerk, zodanig ingericht,
dat een aantal mensen er min
of meer permanent in kan le
ven, maar met een altaar als
het centrale punt. Het
„Gheesthuus" van Hoorn is
sociale: de onmogelijkheid om
thuis ziek te zijn of te worden
verpleegd. De enigszins welge-
stelden werden eeuwenlang
thuis gecureerd en dat is pas
veranderd door de ontwikke
ling van geneeskundige be
handelingsmethoden, die al
leen in ziekenhuizen kunnen
worden toegepast. Van ouds
her geschiedden de operaties
aan huis de chirurgijn had
zijn instrumenten in zijn hoge
hoed en ook de narcose, die
omstreeks 1850 ingang vond,
kon nog vrij gemakkelijk thuis
plaatsvinden.
Het oude Sint Jans Gasthuis
heeft op oudejaarsavond 1841
zijn werkzaamheden moeten
beëindigen. Een kwart eeuw
later ging het niet onaanzien
lijke kapitaal over naar het in
1867 geopende stadszieken-
Zusters
Het Sint Jans Gasthuis te Hoorn aan het begin van deze eeuw.
evenwel geen kerkelijk insti
tuut, maar een instelling van
de burgerij. De werken van
barmhartigheid immers ma
ken het de burgers mogelijk
om temidden van hun aardse
bestaan de wil van God te vol
brengen en zo ook hun.eigen
zieleheil te bevorderen. En het
is alleen maar een modern,
verlicht vooroordeel dat het
hier enkel om eigenbelang
ging. Er wordt in die eeuwen
onvoorstelbaar veel aan de ar
men geschonken, ook al kan
de nood enkel geledigd en niet
opgeheven worden. Dat geldt
vooral ook voor de ziekenzorg,
omdat geen middeleeuwer, zo
als prof. A. Querido heeft aan
getoond, op de gedachte zou
zijn gekomen dat een zieke ge
baat zou kunnen zijn met het
opnemen in een inrichting tot
genezing. Zoiets komt pas eeu
wen later in beeld. En dat
heeft wel tot gevolg gehad, dat
ziekenzorg te lang onder het
dictaat van de armenzorg
heeft gestaan.
Gemengde
bestemming
Het oorspronkelijke middel
eeuwse gasthuis was derhalve
een huis met een zeer gemeng
de bestemming, een centrum
dat naar buiten toe bedeelt en
in eigen huis onderdak biedt
aan armen, een zorg die zich
geleidelijk aan naar andere
godshuizen vertakte. Zo had
het vroegere Sint Jan in
Hoorn drie hoofdfuncties. Het
was op de allereerste plaats
proveniershuis, dat wil zeggen:
het verleende onderdak en
zorg aan de bejaarden; daar
naast was het een zogenaamde
„Bauert", dat wil zeggen: het
huisvestte passanten. En op de
derde plaats werden er, op be
scheiden schaal, zieken ver
pleegd. Die zieken waren vrij
wel altijd zeer arme mensen.
Ze werden opgenomen niet op
basis van geneeskundige indi
catie. maar op basis van een
In Hoorn hadden zich intussen
in 1865 de Zusters van Liefde
uit Tilburg gevestigd. Ze kwa
men er voor het onderwijs,
maar ze hebben er beslist toe
bijgedragen, dat er in Hoorn
een nieuw katholiek zieken
huis kon worden gesticht.
Joannes Zwijzen, de mole
naarszoon uit Kerkdriel, die
Anton van Duinkerken heeft
opgenomen in zijn „Heiligen
van de Nieuwe Tijd" en die de
eerste aartsbisschop van
Utrecht zou worden na het
herstel van de hiërarchie, had.
toen hij te Tilburg pastoor ws
in 't Heike, zijn Congregatie
van de Zusters van Liefde van
O. L. Vrouw, Moeder van
Barmhartigheid, gesticht. Het
was hem om het lenigen van
menselijk leed te doen en aan
de gewone geloftne van ar
moede, zuiverheid en gehoor
zaamheid had hij een vierde
toegevoegd die door Rome
te rigoreus werd gevonden en
dan ook geen goedkeuring
kreeg: „Elk lid der Vereeni-
ging welke gezonden zal wor
den om eenen aansteekelijken
zieke te verzorgen, hetzij in
een hospitaal, bijzonder huis of
elders, is gehouden aan den
zieke al die hulp en al die
dienst te verleenen, welke zij
ne ziekte zou kunnen vorde
ren en noch de aard der ziekte
noch de staat of godsdienst
van de zieke, zal eene reden
kunnen zijn om hem niet alle
mogelijke zorg te verleenen,
ook dan en dat vond men
in Rome te ver gaan wan
neer men zijn eigen leven aan
het grootste gevaar zage bloot
gesteld".
Het bezwaar van Rome moge
dan waard zijn wat het waard
geweest is, het is desondanks
een historisch feit dat, dank zij
Zwijzen en zijn zusters en vele
anderen, zoals de Zusters
Franciscanessen bijvoorbeeld
die in dezelfde periode naar
Denekamp kwamen, de katho
lieke zieken- en gezondheids
zorg, zoals die sedert het mid
den van de vorige eeuw in
Noord-Nederland tot nieuwe
bloei is gekomen, niet enkel
als voorbeeld kon gelden voor
opofferingsgezindheid, maar
ook vanaf het begin „oecume
nisch" was in de meest oor
spronkelijke zi van het woord.
Zij hielp wie hulp nodig had,
ongeacht staat of stand of
godsdienst. Op enghartigheid
is de katholieke zuil in dit
land niet gebouwd geweest.
Barmhartigheid, gevoed door
de geest, reikte over grenzen
heen. Die zuil kende dan ook
nogal wat aftakkingen.
Eerste patiënt
Op 9 december 1913 wordt het
nieuwe Sint Jans Gasthuis te
Hoorn, na jaren van interne
voorbereiding, geopend. Des
middags drentelen honderden
bezoekers door de zalen. De
burgemeester wenst het be
stuur „volle zalen en een leger
van dankbare genezenden".
Tegen de avond trekt het be
stuur zich terug, het gasthuis
overlatende aan de „Eerwaar
de Zusters". Om zes uur wordt
de eerste patiënt binnenge
bracht. Het is een jongen van
14 jaar, Jan de Leeuw uit Op
perdoes.
„En, o wonder", zo merkt Jan
Onstenk met fijne ironie op:
„hij is van den protestantschen
godsdienst". Zo reikte, ook nu
weer, de barmhartigheid, die
een van de troostende werken
is van de Geest, over de eeu
wen heen. Het nieuwe begin
neemt de oude draad weer op.
Het Sint Jans Gasthuis blijft
staan binnen de oude traditie
en zet, onder nieuwe omstan
digheden, het werk van het
oude „Ghesthuus" voort.
Gods- en gasthuizen immers
mag men verwant noemen. Zij
worden gevoed door het ge
loof.
„Zolang het staat en in functie
duurt, begint de historie van
een huis welke morgen weer
opnieuw". Dat geldt zeker, zo
als Jan Onstenk zegt, voor een
huis als het Sint Jans Gasthuis
in Hoorn. Het gastvrije is er
verstrengeld met het noodza
kelijke; twee facetten van een
zelfde zorg waartoe elk gast
huis dient: hulp van mensen
voor mensen. Het Sint Jans
Gasthuis staat gefundeerd op
idealisme en toewijding. Het
heeft een lange geschiedenis.
Maar op dezelfde fundamen
ten zijn tal van andere katho
lieke ziekenhuizen in dit land
gebouwd. Ook hun wortels lig
gen diep en zijn wijd vertakt.
Daarom is het goed, kennis te
nemen van de geschiedenis
van het Hoornse Sint Jan, zo
als Jan Onstenk die heeft be
schreven. Die geschiedenis is
een geschiedenis, gemaakt
door mensen die, omdat ziy
van gisteren zijn en niets we
ten, dikwijls te kort zijn ge
schoten. Ook in de katholieke
gezondheidszorg zijn fouten
gemaakt, is er ruzie geweest, is
er sprake van tragiek en mis
verstanden. Tot voor kort
en dat is te lang mochten
mensen die leefden beneden
wat wij nu het „minimum"
noemen de armlastigen
dus nog niet in een zieken
fonds, maar hoorden zij thuis
bij een armenbestuur. Vele
chirurgijnen hebben, ook toen
zij hun hoge hoed verwisseld
hadden voor een andere, te
vaak met enige voorkeur de
huizen der welgestelden be
zocht. En zeker tot in de droe
ve crisisjaren vóór de Tweede
Wereldoorlog behoorden
fonds- en gelijksoortige patiën
ten tot „minder" volk. Maar
deze fouten en tekortkomin
gen doen niets af aan het feit
dat de eeuwen door, in
„gheest" en gast- en zieken
huizen door vele naamlozen de
werken van barmhartigheid
zo zijn uitgeoefend, dat zij on-
telbaren, zieken en armen, tot
heil zijn geweest. Dat het Ge
loof wel degelijk ook een
maatschappelijke functie
heeft, daarvan legt Jan On
stenks boek een indrukwek
kende getuigenis af. Zelf ont
zegt hij zijn boek elke preten
tie van wetenschappelijkheid.
Dat moge zijn, maar hij heeft
er wel veel wetenschappelijk
speurwerk voor verricht en
wat hij heeft bereikt is een re
gionale historieschrijving van,
ook taalkundig, zeer hoog ni
veau.
Het boek is zeer fraai uitgege
ven door Uitgeverij Edeca te
Hoorn. De prijs bedraagt 50,-.
J G H. OUDE BRUNINK
periaar r
er wor-r
I9p
LEIDSE COURANT
rekenin—
"4071-
I9p
1222441
Cherokee-Chief 1980, LPG.
trekh. Vr.pr. 13.500.-. Tel.
01748-7499, na 18.00 uur.
Mitsubishi Colt 1300 '80
grijs met., 45.000 km.. 1e eig.,
g. cond.. vr.pr. 8500.-. Tel.
070-474422.
;t op
MERCEDES 250 bj. '78, groen,
stuurbekr., get. glas, Ipg,
11.500,-. Tel. 070-659689 na
ur. 010-210537.
Renault 20 TS nov. '78
i.z.g.st., nwe. koppeling uit
laat, vr.pr. 3950,-. Tel. 070-
986646 b.g.g. 937010.
Mercedes 280 SE '79
Pulmann bekl., sportw.
16 500,-. Tel. 070-
667408/01738-9333.
TOYOTA Corolla Sportwagon
1160 cc, mei 1978, radio/cass.,
i.z.g.st., pr. n.o.t.k. Geen hande
laren. Tel. 070-554355.
TRIUMPH Spitfire '71
voor de knutselaar. Tel. 070-
653758.
VW bus met ramen '77
jtsun 120 Fll '78 (eind)
70-669614 n
je, verhuis naar Engeland
lult 11 TL 5-deurs okt. '81
K) km, uitstekend onder
en, met garantie, extra's:
Llsteunen en veiligheids-
Bis achterin. Nw.pr.
1138,-. Vr.pr. 15.750,-.
115-615480/070-761158.
Kijk voor dealeradressen in de Gouden Gids.
Prijs af Sassenheim, inkl. B.T.W., wijzigingen voorbehouden.
SCHIPHOL Bij de
voor sportzaken verant
woordelijke autoriteiten
in de Sovjet-Unie bestaat
veel sympathie en inte
resse voor de plannen
van Amsterdam, de
Olympische Spelen van
1992 te organiseren. Dit
is de conclusie van de
Amsterdamse CPN-wet-
houder Walraven, coör
dinerend wethouder
voor de Spelen, en Rien
Bal, gemeentelijk coördi--
nator voor dit gebeuren,
na een bezoek van zes
dagen aan Moskou. Wal
raven en Bal hebben dit
gistermiddag op Schiphol
meegedeeld na hun aan
komst uit de Russische
hoofdstad.
De Amsterdamse delegatie
heeft er onder andereti ge
sproken met de eerste vice-
-president van het Nationa
le Russische Olympische
Comité, Sereda, en de se
cretaris-generaal Khoto-
chain. Daarnaast hebben
Walraven en Bal een korte
ontmoeting gehad met de
Russische minister van
sport, Granov.
Van Russische zijde is de
bereidheid uitgesproken om
Amsterdam te allen tijde
informatie te bieden over
de organisatie van de Spe
len. Een soortgelijk aanbod
heeft de hoofdstad ook in
Los Angeles gekregen. Ver
der heeft de delegatie offi
ciële rapporten die aan het
Internationale Olympische
Comité zijn verstrekt be
treffende de Spelen van
Moskou 1980 meegekregen,
documenten die volgens
Walraven met name over
de accommodatie en alle
bijbehorende faciliteiten
waardevolle en nuttige in
formatie voor Amsterdam
bevatten.
In de gesprekken met de
Sovjet-autoriteiten werd
volgens Walraven en Bal
duidelijk dat de Russen zeer
hechten aan de uitvoering
van de regels van het
Olympisch Handvest be
treffende de huisvesting
van de atleten. Deze regels
stellen dat er één Olym
pisch Dorp moet zijn en dat
bovendiende afstand tussen
dit dorp en het belangrijk
ste stadion zo kort mogelijk
moet zijn. De plannen van
de gemeente Amsterdam
komen wat dat betreft aan
de wensen van de Sovjet-
-Unie tegemoet.
De delegatie is niet in dis
cussie getreden over de mo
tieven van de Sovjet-Unie
om af te zien van deelne
ming aan de Spelen van
Los Angeles, waarbij ook
het punt van de huisvesting
een rol heeft gespeeld.
„Er is ons gezegd: weet
waar je aan begint, wij zijn
de schok van 1980 net te
boven, bedenk waar je aan
begint, je moet de organisa
tie van een dergelijk evene
ment niet onderschatten",
aldus de Amsterdamse dele
gatie.
