Democratie is
sterk omdat zij
gebrekkig is
Verkettering van eikaars
standpunten verontrustend
CcidóeSouAont
duidelijk aanvaard persoonlijk leiderschap
De Gaulle Drees
Adenauer
IMEGEN „Wie hard
lllpt, bereikt meer dan wie
_jgt; zo werkt de democratie
eenmaal", luidt een door
ofaré van der Louw bebroe-
v wijsheid. „Dat lijkt juist,
0"ar het maakt de democratie
>ot", geeft prof. mr. C.
-tmann, hoogleraar in het
itsrecht aan de Nijmeegse
^Versiteit, lik op stuk. „Al
"■«fkt het even, uiteindelijk
12it iedereen hard te roepen
is niemand meer verstaan-
iL Heb ik daarmee Van der
in zijn eigen taal vol-
:nde geantwoord?" Begint
;enoegd zijn zoveelste
[gje te bouwen. Die zat. Met
"genuanceerde stellingna-
ieh hoeft bij deze ruwaard
l2i de rechtsorde niet aange-
jnen te worden.
de democratie zal het inter-
jtf gaan. Of liever, zo is telefo-
^"jh afgesproken: over het gehalte
- het democratisch denken in
rland. Want met onze demo-
bé zelf gaat het redelijk wel.
bij dat gehalte vallen vraagte-
te zetten. De Centrum Partij,
torende vlekje op de robe van
Nederlandse Maagd, zal natuur-
ter sprake komen, zij het van
een invalshoek die menigeen
der zal aanstaan. Ook het hoog-
nde gekrakeel over de kruisra-
jen echter zal in de bespiegelin-
betrokken worden. Of bepaal-
Rrammerigheden van het overi-
zeer gerespecteerde feminis-
/0( Er blijkt namelijk een rode
}Qid te bestaan.
i. Kortmann zal aan het einde
het gesprek koffie koud ge
urden, rook te snijden als
[t samenvatten: „Het komt me
e eens voor dat de debatten die
binnenkerkelijk woedden,
eDÜen overgebracht op de poli-
1 nu veel mensen die kerk heb-
losgelaten. Met alle absolutisti-
trekken die daar nu eenmaal
k verbonden zijn. Iets zeer ty-
I8fti Nederlands eigenlijk. We
den veel meer af moeten van
■Zogenaamde theologiseren in de
jtiek. Daarnaast is volgens mij
'n4van de belangrijkste punten in
tomende jaren dat we zaken die
pis onrechtvaardig of onjuist er-
veel meer zien op te lossen
georganiseerde verbanden.
I van overheidszijde ook heel
moet een veel duide-
?r beeld gegeven worden van
Leen democratische bestuurs-
rf wel en wat hij niet aan kan",
i Den Uyl komt de uitspraak:
ize democratie is een gebrekki-
en onvoltooide democratie".
Kortmann proeft het citaat
instemming. Vult aan: „En ik
k dat het zo ook goed is. Wan-
f je verwacht de democratie te
inen voltooien in die zin dat ie-
"&en meespreekt over alles, dan
- J jé de dictatuur gerealiseerd.
I de dictatuur van één enkele
>oon, maar de dictatuur van de
Isa. Ik vind de democratie juist
k omdat zij gebrekkig is, want
rdoor kunnen andere elemen-
ivan staatsbestuur ook van be-
j! blijven. Een duidelijk aan-
rd persoonlijk leiderschap bij-
rbeeld van iemand die bewezen
Djh over goede kwaliteiten te be-
ikken. Ik noem een Adenauer
inisschien ook wel een Helmut
imidt in Duitsland. Een Charles
ZATERDAG 2IUNI1984
rechts:
jij bent
•of tegen
itsing.dan
ik jouw
nd niet
!r"
Foto rechts:
Colijn was
een socialist die
leefde in hef
begin van de
twintigste
eeuw".
de Gaulle in Frankrijk, wat men
verder ook van hem vindt. En Wil
lem Drees bij ons".
Dokwerker
Het gehalte van het' democratisch
denken. Een beeld schiet te binnen,
onbetekenend op zich, maar mis
schien een symptoom. Er wordt
een protestdemonstratie gehouden
tegen het sociaal-economisch beleid
van het kabinet-Lubbers. Waar
heen trekt de stoet? Naar het mo
nument van de Dokwerker in de
voormalige jodenhoek te Amster
dam. Alsof het verzet dat die weer
barstige plastiek verzinnebeeldt,
inhoudelijk vergelijkbaar is met te-
rugspartelen tegen bezuinigings
maatregelen. Welke wereld van be
gripsverwarring mag achter zo'n
misplaatst synoniem worden ver
moed?
Het brede kader waarbinnen prof.
Kortmann de vraag wil plaatsen,
laat zich aldus schetsen: „Je ziet
nogal eens dat regeringen zware
termen krijgen opgeplakt in de
geest van: fascistoïde of dictatori
aal. Het komt omdat er bij veel
mensen weinig historisch besef
leeft. Dat merk je zelfs bij studen
ten. Ik wil mijn studenten bij wijze
van test nog wel eens de vraag
voorleggen: bij welke politieke
stroming en in welke tijd plaatst u
Colijn? En dan krijg je het ant
woord: Colijn was een socialist die
leefde in het begin van de twintig
ste eeuw. Dat zeggen mensen die
voorbereidend wetenschappelijk
onderwijs hebben genoten en twee
de- of derdejaars student zijn. On
gelooflijk, maar waar. Ze hebben
geen enkele notie van het interbel
lum tussen de twee wereldoorlo
gen, terwijl daar toch elementen
van de huidige politieke structuur
vandaan komen. Een zorgelijk ver
schijnsel en het was in Amster
dam waar ik vijf jaar gedoceerd
heb, precies zo. Het is geen Nij
meegs fenomeen".
mensen niet de oorspronkelijke be
tekenis van termen als fascisme en
weten ze niet wat het begrip dicta
tuur inhoudt, vreest prof. Kort
mann. „Of discriminatie, nog zo'n
begrip dat te pas en te onpas in de
mond wordt genomen. Daardoor
ontstaan reacties die in hun
uitingsvormen even fel zijn als de
beladen termen waarvan men zich
bedient. Een van de gevaarlijkste
ontwikkelingen binnen het huidige
onderwijs is volgens mij dat het
vak geschiedenis dikwijls beperkt
blijft tot de zeer recente historie,
dat het vak hier en daar nogal eens
dreigt te verwateren tot een slecht
soort maatschappijleer. Daaronder
versta ik dat de leraar blijk geeft
van een duidelijke subjectivistische
politieke stellingname".
„Vredesonderwijs kan heel goed
zijn, maar dan moet je er ook oor-
logsonderwijs bij betrekken. Wel
nu: wanneer mensen geen histo
risch besef is bijgebracht, geen in
zicht in de ontwikkeling van ons
parlementair systeem, dan zijn ze
zeer ontvankelijk voor stellingen
van derden over wat al dan niet
democratisch is. Want ze hebben
geen enkel referentiekader meer.
Ze zijn politiek weerloos. Ik geloof
dat ons democratisch bestel alleen
goed te begrijpen is wanneer je het
in zijn ontwikkeling beziet. Je kunt
geen momentopname maken en
aan de hand daarvan zeggen wat
wel of niet democratisch is".
Zelfbeheersing
Voordat wordt overgestapt op de
feitelijkheid van Centrum Partij of
kruisraketten, nog even een citaat
van de jurist prof. Ch. Enschedé,
bekend onder meer als voorzitter
van de commissies die de grote on
lusten in Amsterdam (1967) en het
oorlogsverleden van Aantjes (1979)
onderzochten. „Democratie", stelt
deze eminente rechtsgeleerde, „wil
politieke machtsstrijd herleiden tot
redelijke discussie en besluitvor
ming. Democratie eist zelfbeheer
sing, een culturele inspanning.
Zichzelf beheersen nu is: iets nala
ten wat je geneigd was te gaan
doen en omgekeerd. Dat gaat niet
vanzelf. Of het lukt, hangt ook af
van de omstandigheden. Er zijn tij
den dat we meer en dat we minder
zelfbeheersing opbrengen. Ik er
vaar het huidige tijdvak in Neder
land als een periode van gedaalde
zelfbeheersing".
Prof. Kortmann valt zijn geleerde
collega van harte bij. „Zelfbeheer
sing zelfbeperking, zou je kun
nen zeggen vormt zeker een on
derdeel van de democratie. Want
democratie veronderstelt een gees
teshouding die ervan uitgaat dat er
een open concurrentie moet kun
nen bestaan tussen verschillende
politieke stromingen, dat het meer
derheidsbeginsel niet altijd onver
kort moet worden gehanteerd, en
dat heel belangrijk de poli
tieke stroming waartoe men be
hoort, nooit het absolute gelijk in
pacht kan hebben. Je absolute ge
lijk bestaat niet. Maar inderdaad
zie je op het ogenblik een gebrek
aan het vermogen om te relative
ren wat er gebeurt. Het komt al
weer omdat men de dingen niet in
historisch perspectief kan zien.
Vergeleken met de periode 1945-
1960 heeft Enschedé gelijk wan
neer hij van gedaalde zelfbeheer
sing spreekt. Wanneer er iets mis
is, iets onaangenaams in het maat
schappelijk leven, wordt er onmid
dellijk geroepen: hier heerst on
recht en de overheid moet er iets
tegen doen. Voorts zie je dat men
sen sneller geneigd zijn het recht in
eigen hand te nemen".
Hellend vlak
Een geëigend moment om af te da
len naar de problematiek van de
dag. De Centrum Partij eerst, met
alle verbale en lijfelijke, tegen
krachten die zij oproept. De be
staande juridische middelen om er
tegen op te treden, hebben niets
kunnen aanrichten. Wat nu? Moet
de wetgever betere instrumenten
aanreiken om politieke partijen te
bestrijden die voor velen als onge
wenst of zelfs gevaarlijk worden
beschouwd? Zelfbeheersing
daar komt het woord weer. Prof.
Kortmann tenminste, een eerdere
uitspraak herhalend: „Ik zou daar
uiterst voorzichtig mee willen zijn.
Ik pleit ervoor de juridische midde
len waarmee je bepaalde groeperin
gen zou kunnen uitbannen, zo be
perkt mogelijk te houden. Waar
om? Onze democratie ik zei het
al stoelt mede op een zo open
mogelijke concurrentie tussen ge
dachten en denkbeelden. Dit bete
kent dat je ook gedachten en denk
beelden die op de rand van de
rechtsorde balanceren, zoveel mo
gelijk moet accepteren, zelfs als ze
op onderdelen een inbreuk op die
rechtsorde maken. Wie al te snel
een grens wil trekken, dreigt zich
te begeven op een hellend vlak".
Dit vlak namelijk: „Zou een be
paald deel van de Nederlandse be
volking dan niet kunnen gaan zeg
gen dat het CDA moet worden ver
boden omdat die partij, en zeker
een bepaalde stroming daarin, een
onderscheid maakt tussen de hu
welijkse en niet-huwelijkse staat?
Of bepaalde sexuele geaardheid
achterstelt bij andere? Zou je som
mige kerken niet moeten verbie
den omdat ze mannen anders be
handelen dan vrouwen? En waar
om zou je ook niet een verbod
overwegen van een partij of een
vakbond die burgerlijke ongehoor
zaamheid geoorloofd acht en open
lijk de overtreding van een straf
rechtelijke norm propageert?
Waarom zou je zo'n partij wel tole
reren en de Centrum Partij niet?
Natuurlijk dient de zwaarte van de
norm die in het geding is, een rol te
spelen. Maar ook daarmee moet je
verschrikkelijk oppassen. Het is pas
veertien jaar geleden dat aan de
vereniging van homofielen COC
koninklijke erkenning werd ont
houden omdat in de doelstellingen
de huwelijkstrouw werd onder
mijnd. Je moet er niet meer aan
denken. Maar zo dacht men toen.
Zo lagen de geldende rechtsopvat
tingen".
Een andere rechtsgeleerde, prof. T.
Koopmans, heeft over de democra
tie eens verzucht: „De moeilijkheid
is dat de maatschappelijke werke^
lijkheid voortdurend Verandert. En
onze ideeën over wat behoorlijk is,
doen dat ook". Wie aan deze reali
teit voorbijgaat, zal geneigd zijn be
paalde stellingnamen te verabsolu
teren en aan andersdenkenden te
willen opleggen. „Hetgeen", vindt
prof. Kortmann, „zich niet ver
draagt met het wezen van de de
mocratie". Waarbij vooral de staat
in principe de opperste neutraliteit
dient na te streven. „Want de staat
is, in tegenstelling tot organisaties,
instellingen, verenigingen, noem
maar op, een dwangverband. Je
kunt er rqet uit, of je zou moeten
gaan emigreren". In de visie van
prof. Kortmann mag bijvoorbeeld
eea confessionele onderwijsinstel
ling statutair bepalen dat er geen
leerkrachten worden aangenomen
die propaganda maken voor of te
gen rassendiscriminatie, vrije hu
welijksrelaties, homofilie en wat er
nog meer aan maatschappelijke
conflictstof ligt. Politiemensen die
lid zijn van de Centrum Partij ech
ter? „Je kunt ze wel weren uit het
politie-apparaat, maar dan loute-
op grond van gedragingen die d«.
betrokkenen ongeschikt maken
voor het ambt, en nooit enkel op
grond van het lidmaatschap. Het
zelfde geldt trouwens voor elke
functie bij de overheid".
Een andere vorm van uitsluiting
die actueel en omstreden is. Ge
meentebesturen willen opdrachten
onthouden aan architectenbureaus
of aannemingsbedrijven die betrok
ken zijn bij de eventuele ombouw
van Woensdrecht tot basis voor
kruisraketten. Hier is de ruwaard
van de rechtsorde kort. „Ik vind
dat de overheid bij hét geven van
opdrachten moet werken volgens
een objectief systeem, moet kijken
naar de kwaliteit en de prijs dus,
en voor de rest strikt neutraal moet
blijven. Wie dat niet doet, zit fout.
Ik ben bang 'dat ook hier weer de
Polarisatie
Het vermaan van mevrouw Sienie
Strikwerda spreekt hem aan, de
voorzitster van het Komité Kruis
raketten Nee, die heeft gezegd:
„Als er iets is waarover ik me zor
gen maak, dan is dat het risico van
toenemende polarisatie rond de
kruisraket. Dat mensen elkaar on
der druk gaan zetten, in de geest
van: jij bent voor of tegen plaat
sing, dan ben ik jouw vriend niet
meer". Er wordt, op grond van een
stellingname inzake de kruisraket
ten, zelfs al verketterd, vindt prol
Kortmann. „Tot in de privésfeer
toe. Het doet me denken aan de
ketterjacht van eeuwen geleden,
toen personen met een bepaalde
overtuiging, die voor de rest nor
male staatsburgers waren, ook aan
de schandpaal genageld werden of
op de brandstapel terechtkwamen.
Het lijkt wel of we de godsdienst
twisten vervangen hebben door
kruisrakettwisten. Heel verontrus
tend, die verkettering, vaak door
yiensen of organisaties waarvan ik
me afvraag: kunnen ze wel over
zien of we moeten plaatsen of
nietweten ze wel genoeg af
van het buitenlands en veiligheids
beleid?"
Ook hier de sleutelwoorden: ge
brek aan zelfbeheersing en relati
veringsvermogen. Het wordt eento
nig, maar het is niet anders, want
heel het democratisch denken lijkt
ervan doorsijpeld. Hoe kan, om een
andere sprong te maken, vanuit
een hoog orgaan als de Emancipa-
tieraad de aanbeveling komen dat
vrouwen die het slachtoffer zijn ge
worden van verkrachting, een stem
moeten krijgen in de berechting
van de dader? De gedachte doet
prof. Kortmann gruwen. „Wat men
daarmee in huis zou halen, is niets
meer of minder dan een geformali
seerde vorm van eigenrichting.
Zelfs in landen met het door ons
afgewezen systeem van de jury
rechtspraak is zoiets onmogelijk.
Daar kiest men de leden van de
jury juist dusdanig dat ze geen en
kele betrokkenheid kunnen heb
ben bij het strafbare feit waarover
ze moeten oordelen. Wie zelfs maar
vooringenomen is, kan worden ge
wraakt. Als je in Nederland zou in
voeren wat de Emancipatieraad
/wil, zit je nagenoeg bij het bloed-
wraaksysteem van Sicilië, bij de
vendetta. Ik proef er weer de nei
ging in om kost wat kost het eigen
gelijk te willen halen en de eigen
visie op een probleem aan anderen
op te willen leggen. En dat is een
neiging die je momenteel in Neder
land op veel punten ziet". Het heeft
er, kortom, de schijn van dat het
niet onnuttig zou zijn het oor even
2500 jaar terug te luisteren te leg
gen, bij de geschiedschrijver Thu-
cydides die de schitterende demo
cratie van het klassieke Athene ten
onder zag gaan. „Niets lest de dorst
van de mens naar vrijheid beter
dan de democratie", noteerde hij
treurig. „Maar omdat de democra
tie ongedisciplineerd is, wispelturig
en gemakzuchtig, vervalt ze keer
op keer tot star, kortzichtig despo
tisme".
PIET SNOEREN
zelfbeheersing uit het oog verloren
wordtdat men met oneigenlij
ke middelen zijn eigen gelijk pro
beert te halen. Daarvoor is ons de
mocratisch systeem niet gemaakt
en daar is het slecht tegen be
stand".
a
3 j onder:
mr.
ufi zouden
re meer af
Qten van dat
»naamde
ilogiseren in
