inai<
Van kleine en grote „stroomvreters"
Kleine kinderen
zijn niet egocentrisch
ens per maand
ZATERDAG 28 APRIL 1984
NIJMEGEN Gestaag blijft de wetenschap doorgaan met
[paanders af te hakken van gevestigde waanwaarheden. Moet
Be tere kinderziel bijvoorbeeld beschut worden tegen verdriet
en narigheid, zoals de lentebloesem tegen nachtvorst? De oude
ren zongen het en de jongen piepen het na. Maar is het ook zo?
j,Nee", heeft dr. Michiel Wiggers (31) met behulp van de meest
tooderne onderzoeksmethoden waarbij een soort leugende
tector uitgevonden. Hij omkleedt zijn uitspraken, gelijk een
bed wetenschapper betaamt, met de nodige reserves, maar
waagt zich desondanks aan de vaststelling: „Ik ben tot de ont
dekking gekomen dat kinderen meer begrijpen van bepaalde
jituaties dan volwassenen veronderstellen. Dus kan het vaak
beter zijn kinderen te vertellen waarom vader of moeder boos
te of verdrietig, dan dat ze in het ongewisse gelaten worden,
want onzekerheid is slecht voor een kind".
Het gezicht,
een spiegel
die zich
Gemakkelijk
door
arglist
laat
bewasemen
ze het zelf zien en schrijven hun ei
gen gevoelens en gedachten auto
matisch ook aan anderen toe. Ze
missen de gave des onderscheids".
Sketches
Om deze wijd verbreide theorie
van het egocentrische kind op zijn
juistheid te toetsen, zette dr. Wig
gers een aantal sketches op video,
waarin acteurs een scala van ge
voelens uitbeelden: blijdschap, ver
driet, woede, schaamte, minach
ting, angst, verbazing, walging.
Vervolgens stelde hij aan een
proefgroep van 92 meisjes tussen 4
en 8 jaar (meisjes omdat het vrou
welijke geslacht beter gebleken is
in het herkennen van emoties dan
het mannelijke) vragen over het
geen ze meenden te hebben waar
genomen. „Zo kwam ik er achter
dat zelfs de jongste proefpersoon
van vier jaar wel degelijk onder
scheid wist te maken tussen haar
eigen gevoelens, gedachten en be
doelingen en die van anderen. Kin
deren betrekken niet alles op zich
zelf; ze gebruiken niet louter de si
tuatie als bron voor hun informatie
en denken dan: nu heeft de ander
dezelfde gevoelens als ik gehad zou
hebben. Ze benutten ook die twee
de bron: de gelaatsuitdrukking".
Voor ouders houdt deze ontdek
king een les in. „Ze gaan er vaak
ten onrechte van uit dat kinderen
niet weten wat zich in huis af
speelt", zegt dr. Wiggers, „terwijl
kinderen blijkbaar best in staat zijn
om heel subtiele dingen op te pik
ken. Daar zit een gevaar in. Ik her
inner het me uit mijn eigen jeugd.
Vader komt thuis. Heeft een rotdag
achter de rug. Blaast in de keuken
stoom af bij moeder. Zegt later aan
tafel niets, maar de donderwolken
drijven als het ware door de kamer.
Het gevaar bestaat dat een kind bij
gebrek aan nadere informatie die
donderwolken op zichzelf betrekt,
zich er schuldig door gaat voelen.
Wanneer dat consequent gebeurt
en zulke milieus bestaan kan
Jhet nadelige invloeden hebben op
de geestelijke ontwikkeling van
zo'n kind. Scheidingsproblemen. Er
wordt niet over gepraat, maar het
kind leest het af op de gezichten.
Zo'n kind kan tijdelijk emotioneel
ontredderd raken. Er wel over pra
ten roept natuurlijk ook emoties op,
maar andere. Verdriet Opstandig
heid. Minder erg, vind ik, dan het
gevoel van er niet bij te horen, het
gevoel van verstoten te zijn, bui
tengesloten. Want dan kan een
kind ontredderd raken".
Inzicht
Op basis van dergelijke voorbeel
den durft dr. Wiggers te zeggen,
dat zijn onderzoek toepassingsmo
gelijkheden biedt in de velden van
opvoeding en onderwijs. „Mijn ge
gevens kunnen ouders inzicht ver
schaffen in wat hun kinderen al
wel en nog niet kunnen begrijpen
van hun emoties. Het kan hun le
ren hoe ze hun gevoelens op een
doeltreffende manier aan hun kin
deren kunnen meedelen. Wat het
onderwijs betreft: dit dient zich
krachtens de wet van 1981 niet al
leen te richten op de verstandelij
ke, maar ook op de sociale en emo
tionele ontwikkeling van het kind.
Anders gezegd: kinderen moeten
niet alleen leren rekenen en schrij
ven, maar ook leren op een ade
quate manier om te gaan met ande
ren. Daartoe dienen ze de gevoe
lens van anderen op een juiste ma
nier in te kunnen schatten. Mijn
onderzoek heeft dus onderwijskun
dige betekenis, omdat het inzicht
verschaft in wat kinderen weten
van andermans gevoelens en in de
factoren, die bij de herkenning van
emoties een rol spelen. Volgens mij
bestaan er in het onderwijs nog
nauwelijks manieren om deze as
pecten van de emotionele ontwik
keling van kinderen te meten. Ik
zou dus zeggen: gebruik mijn resul
taten om de nodige meetinstrumen
ten tot ontwikkeling te brengen".
tie de ander precies heeft en waar
om. Die opvatting strookt niet met
de werkelijkheid. Uit mijn resulta
ten van proeven met zelfs zeer jon
ge kinderen vanaf vier jaar
blijkt, dat er alleen maar sprake
kan zijn van gevoelsmatig meebele
ven, wanneer het kind de gevoe
lens van de ander ook begrijpt. In
feite ligt de tegenovergestelde op
vatting meer voor de hand, name
lijk dat jonge kinderen alleen emo
tioneel meebeleven wanneer ze ook
begrijpen wat de ander voelt".
De tere kinderziel kent meer roer
selen dan men algemeen geneigd is
te denken, dat zal duidelijk zijn. En
daarbij spelen de signalen die kin
deren krijgen via de lichaamstaal,
een belangrijke rol. Via de non-
verbale communicatie, heet dat ge
leerd. De dingen die niet gezegd,
maar getoond worden. Tot de li
chaamstaal behoren uiteraard de
enorme hoeveelheden gebaren die
de mens kan maken en die door ie
dereen, waar ook ter wereld, hoe
primitief ook zijn ontwikkeling,
worden verstaan. Wanneer een
ontdekkingsreiziger op een vrucht
wees en vervolgens drie vingers
opstak, had een Papoea geen woord
nodig om te begrijpen wat hij be
doelde. Het is een taal die bij de
mens zit ingeschapen. En van alle
instrumenten die de lichaamstaal
tot zijn beschikking heeft, is de ge
laatsuitdrukking ongetwijfeld de
meest welsprekende.
Van alle levende wezens heeft de
mens verreweg de meeste gelaats
spieren. Niet voor niets uiteraard.
Om te eten en te drinken zou hij er
nauwelijks meer nodig hebben ge
had dan een schaap. Het hangt sa
men met de ontwikkeling van het
leven in de richting van sociaal le
vende soorten. Om in een groep te
kunnen leven en om als groep te
kunnen overleven, is het een eerste
vereiste dat men begrijpt wat de
anderen willen. Daartoe zijn signa
len nodig en het gezicht is geëvo
lueerd tot een werktuig bij uitstek
voor het geven van signalen. Apen
hebben dat al een beetje. Zo kan
het onderscheid tussen een speelse
of angstige stemming van een
chimpansee worden afgeleid uit de
mate, waarin de tanden ontbloot
zijn. Bij angst en verontrusting ont
bloten deze mensapen hun tanden
veel verder dan tijdens het spel.
„Maar hier stond het uitdrukken
van emoties nog ten dienste van de
overleving van de soort", zegt
dr. Wiggers. „Angst op het gezicht
van zijn moeder was voor het jonge
aapje eenvoudig een signaal dat het
moest vluchten. Bij de mens is deze
biologisch aangepaste functie van
de gelaatsuitdrukking verloren ge
gaan en geworden tot een middel
om sociale signalen af te geven
om met elkaar te communiceren.
En dat is gebleven, ook in een later
stadium, na het ontstaan van de
taal als communicatiemiddel".
Ontelbaar
Een zeldzaam fijnbesnaard instru
ment werd het. Dr. Wiggers heeft
zich bii zijn onderzoek bediend van
een geheel nieuw systeem, dat twee
Amerikaanse wetenschappers heb
ben uitgedokterd om elke voorko
mende gelaatsuitdrukking nauw
keurig en tot in detail te kunnen
beschrijven. „Dit zogenaamde
FACS-systeem dat ik als een van
de eersten ter wereld heb toege
past, onderscheidt 44 verschillende
categorieën gezichtsgedrag die ge
baseerd zijn op waarneembare
spierbewegingen. In theorie bete
kent het dat het menselijk gezicht
alle combinaties van 44 kan verto
nen - een ontelbaar aantal dus. Al
leen met het FACS-systeem zijn we
al tot ruim 7.000 verschillende
combinaties gekomen die allemaal
iets anders uitdrukken, en daarmee
hebben we nog maar een fractie te
pakken van de mogelijkheden, die
net menselijk gelaat biedt. Het valt
eenvoudig niet te beschrijven".
Hoe herkennen mensen, van klein
tot groot, andermans gevoelens en
welke factoren spelen daarbij een
rol?
Dat wilde dr. Wiggers weten en
daarom moest hij, behalve gelaats
uitdrukkingen en reacties daarop,
nog een ander gebied onderzoeken.
„Je kunt andermans gevoelens im
mers niet alleen afleiden uit diens
emotionele uiting, maar ook uit
datgene wat de gevoelens heeft
veroorzaakt, uit de situatie. Dus
heb ik geprobeerd na te gaan in
hoeverre kinderen beide typen in
formatie gelaatsuitdrukking en
situatie gebruiken bij het her
kennen van andermans gevoelens.
Er bestaat in dit verband een theo
rie die stelt: jonge kinderen kun
nen nog geen onderscheid maken
tussen hun eigen gevoelens en die
van anderen; jonge kinderen gaan
ervan uit dat iemand anders in een
bepaalde situatie precies hetzelfde
gevoel heeft als zijzelf in die situa
tie zouden hebben. Met andere
woorden: ze schrijven het gevoel
dat de situatie bij hen oproept,
klakkeloos toe aan de ander, zon
der in acht te nemen of de emotie
die de ander uitdrukt, daarmee wel
in overeenstemming is. Ze kunnen
zichzelf niet verplaatsen in de an
der, maar interpreteren alles zoals
citeitsbedrijf binnengekregen.
„Fijn, nog vijfenvijftig gulden te
goed", zegt Betty, „Dat betekent
dat we 522 plus vijfenvijftig, is
577 gulden boven de streep staan".
De familie gaat met vakantie. En
niemand doet dat, gehuld in dikke
winterjassen, met sjaals, dus wordt
er begroot op een aankoop van
voorjaarskleding die ook als vakan-
tiekleding dienen kan. Totale aan
koop zoon Henk heeft de dure
pofbroek maar laten vallen, en
dochter Tineke neemt genoegen
met een iets goedkopere combina
tie bedraagt 450,-.
Helaas hebben ze geen rekening
gehouden met de paasdagen. Daar
is aan extra huishoudgeld („een
rollade is wel goedkoop, maar hij
hakt er toch in nog veertig gul
den aan opgegaan. En dan blijkt er
van het resterende plus-bedrag nog
maar 87 gulden over te zijn
Wat moet er in mei worden be
taald? Betty gaat rekenen:
Huur 350,-.
Gas en elektra 315,-.
Water- en reinigingsrecht 28,70
Centrale antenne 14,-.
WA-verzekering auto 210,-.
Krant (kwartaal) 20,-.
Vakbond 18,50
Totaal 956,20
Inkomen voor mei 2300,-.
Restant van april 87,-.
totaal te besteden 2387,-.
vaste lasten (afgerond) 957,-.
huishoudgeld (gem.) 1170,-.
dio, stofzuiger, de geluidsinstallatie
van Henk. En dan nog een droog-
trommel? Kost minimaal 700 kilo
watt per jaar. En als je rekent dat
we gemiddeld aan verlichting 600
kilowatt per jaar „verstoken", bete-
kent dat dat we het hele jaar alle
lampen in huis kunnen laten bran
den voor alle keren, zeg twee maaL
per week, dat jij de droogtrommel
laat draaien".
Uit onderzoeken blijkt dat de lam-,
pen niet de grootste „stroomvre-
ters" zijn. Ze vergen maar onge
veer een vijfde van de totale ener
gierekening. Op een eerder gedane'
suggestie van echtgenote Betty om
dan maar energiebesparende lam-,
pen aan te schaffen, die met 17
watt net zoveel licht geven als 75-
watts-lampen zegt Bert: „Ze zijn ze
ker vijftien keer zo duur als gewo
ne lampen. Als je die prijs nu zet
tegenover onze totale energiekos
ten, weet ik niet of je nu wel goed
koper uit bent. Ik denk van niet".
„Dan komt er nog de laatste aanbe
taling van de Romeinse schoolreis
van dochterlief, ze moet zeker zo'n
vijftig gulden zakgeld mee hebben.
Plus het feit dat we er ook nog wel
eens een keertje met de auto op uit'
willen. Meid, ik zie het somber in,
zeker als je nog wat geld aan de
moestuin wilt besteden, want dat is
ook niet zo'n goedkope hobby. Bij'
de groenteman ben je goedkoper
uit, want je moet de huur van de
grond, de kosten van het zaad, de
bemesting, en je werkuren meere
kenen. En wat moet je met twintig
kroppen sla beginnen? Je bent toch
geen konijn?"
pr. Wiggers: „Kinderen be
grijpen meer van bepaalde
pituaties dan volwassenen
veronderstellen".
Dr. Wiggers is als ontwikkelings
psycholoog verbonden aan het psy
chologisch laboratorium van de
Universiteit te Nijmegen. Hij pro
moveerde onlangs op een proef
schrift over „Herkenning van emo-
ies door kinderen en volwasse-
len". Dat onderzoek werd gesubsi-
liëerd door de Nederlandse Orga-
>cn<iisatie voor Zuiver Wetenschappe-
:odtijk Onderzoek waaruit moge blij-
cen, dat de resultaten niet van be-
ht&ng ontbloot werden geacht. Op
let ogenblik doet hij, met geldelij-
ilfe steun van het ministerie van
lt l^VVC, speurwerk naar de vraag:
at i(fan de verstoring van de vroegkin-
aietierlijke wisselwerking tussen ver-
laa(iorger en kind op latere leeftijd lei-
tijjen tot een onevenwichtig gevoels-
ven? Daarover hoopt hij midden
tlgend jaar meer te kunnen zeg-
in en hij acht de uitkomsten bij
[oorbaat van belang voor opvoe-
(ers en therapeuten.
vier echter is zijn onderzoek naar
|e herkenning van emoties aan de
gggrde, waarmee hij zijn doctorsbul
jehaalde. Hoe kwam hij tot zijn be-
o^indingen die gevestigde theorieën
'nd^oen wankelen? De theorie met
^lame dat kleine kinderen egocen
trisch zouden zijn in die zin, dat ze
ïehjUg geen onderscheid kunnen ma-
m!jen tussen bun eigen gevoelens en
ie van anderen? Hij kwam ertoe
èervolgverhaal van de familie De
root: uit het leven gegrepen, het
ven van een modaal gezin met
Ue lief en leed, vooral financieel.
raf kunnen zij, uitgaande van hun
Duitiuidige inkomen, in de komende
oreihaand doen en wat moeten zij la-
i hp. Het Nationaal Instituut voor
s Sudgetvoorlichting (Nibud, postbus
jl hta, 2500 CG Den Haag) helpt
mpijen en u daarbij. Hoe de ia-
ijk jp/e De Groot (vader Bert, Moeder
'tty en de kinderen Henk en Ti
ke) met het inkomen uitkomen,
de eventuele „klappen" wor-
•n opgevangen, daarover gaan de
irhalen in deze serie.
dertja, daar ging dan de familie De
met een geldelijk overschot
Tocpn 855,- de maand april in. De
in djjnderen hadden al laten weten dat
kenlit bedrag de kinderbijslag mi-
Wjj#s twintig gulden, het restant van
n. let vorig tekort hun ten goede
■d Jjoest komen. Dat gebeurde ook, zij
té hF gedeeltelijk. Want elk gezin re-
aatfent af en toe wel eens buiten de
g ujtaard. Toen Betty over het huis-
;t döudboekje zat gebogen, werd ze
i aalPor haar dochter op discrete wijze
ageffaan herinnerd dat nog honderd
•vaiiMden betaald moest worden voor
sporfet schoolreisje van medio mei.
DejKind, waar blijft dat geld? Toen ik
d h<£8 °P school zat betaalden we het
;k tjfboolreisie met een gulden per
ij (fek Tineke: „Mam, doe alsje-
aak!ieft niet zo ouderwets. Wou jij
keef90 een gulden per week naar
nrfome toe? Daar haal je hoogstens
oi# Hoge Veluwe mee. Na deze keer
>e «°g één keer betalen, en je bent er
add|an af",
laag'
t nflleef er dus nog 755,- over.
je «laartoen de moeder aan de
ullefas was, zag ze geen zeven vliegen
n, wiegen, maar begaf de wasmachine
ijet. Reparateur gebeld. De goede
door de menselijke gelaatsuitdruk
king als vertrekpunt te nemen. Het
gezicht spreekt boekdelen. Het is
de spiegel van de ziel. Zeker, maar
het is tevens een spiegel die zich,
denkt dr. Wiggers, gemakkelijk
door arglist laat bewasemen. „Met
ie gezichtsuitdrukking kun je beter
bepaalde gevoelens maskeren dan
met de rest van je lichaamstaal. Ik
npem het voorbeeld van iemand,
die zou willen huilen, maar het niet
doet. Hoezeer hij zijn ware gevoe
lens ook achter een glimlach ver
bergt, aan zijn adamsappel zie je
dat hij een traan wegslikt".
Signalen
In aanwezigheid van kinderen ech
ter zullen volwassenen minder snel
de spiegel van hun gezicht laten
liegen. Dan mag de gelaatsuit
drukking boekdelen spreken, want
kinderen kunnen dat boek toch
niet lezen. Alweer onjuist, heeft
dr. Wiggers ontdekt. „Je hoort
vaak de opvatting dat jonge kinde
ren wel de gevoelens van een an
der aanvoelen, maar niet begrijpen.
Met andere woorden: ze kunnen
gevoelsmatig een emotie van een
ander meebeleven zonder dat ze
zich ervan bewust zijn welke emo-
man kwam, verhielp het defect,
maar presenteerde een rekening
van 233,-. „Nou ja", zei Bert, re
pareren is uitstekend, maar dat ze
dan voor het voorrijden nog vijftig
gulden berekenen, is me een beetje
te gortig". Betty voegde eraan toe:
„Hij wast nou wel weer goed, maar
de centrifuge deugt nog steeds niet.
Die laat het vandaag of morgen af
weten. Ik wil nou zo langzamer
hand wel eens een droogtrommel
hebben Maar die dingen kosten
nogal wat. Zullen we daar een le
ning voor afsluiten?"
„Laten we eerst even kijken wat
we deze maand overhouden", is de
reactie van vader Bert.
Overschot april zou zijn
855,-.
Daar gaat vanaf tweede betaling
schoolreisje
100,-.
Plus de reparatie van de wasmachi
ne
233,-.
lijft over:
522,-.
De familie De Groot heeft ook nog
de eindafrekening van het elektri
„Als dat er allemaal af is, blijft er
nog zo'n tweehonderdzestig gulden
over", zegt Bert.
Betty, die eerst over de aankoop
van een wasdroger heeft gepraat,
omdat ze al die natte lappen boven
aan de trap (de centrifuge is een
beetje kaduuk) een bron van voort
durende ergernis vindt, wordt er
een beetje stil van, vooral omdat
Bert haar voorrekent wat zo'n ding
verbruikt: „Liefje, de huishoudelij-
Betty wordt
er een beetje
stil van als
Bert haar
voorrekent
wat zo'n
droog
trommel aan
stroom
verbruikt.
ke apparaten kosten je het meeste
geld. We hebben een kleuren-tee-
vee van tweehonderd kilowatt per
jaar, een koelkast van vijfhonderd,
een koffieapparaat van honderd,
net zoveel als de afzuigkap, een ra
