£hris van der Sman bouwt
in kwart eeuw de Delftse
Nieuwe Kerk in zijn tuin
Toos Onderden wijngaard speelt Franz Liszt
pfpotdorpse huisschilder maakte levenswerk vaneen
Middeleeuwse reconstructie: en dan de dom ook nog...
f
gedragsonderzoek
moet vangst
van de muskusrat
fj;aan verbeteren
i de zuidelijke gevel zitten al glas-in-loodramen: vier maan-
en arbeid.
Op mijn oinu'ogén door stad on land
..-kom ik graag mo'nson logon. U kunt
I mij telolonisoh ol' schriftelijk vertellen
wie u graag in deze rubriek zou willen
tegenkomen. Ik ben bereikbaar via 071
- 12 22 44 op toestel 10.
pagi|[)EN/REGIO CiidócSowia/nt
VRIJDAG 13 JANUARI 1984 PAGINA S
de vtt
aanzienlijke schade berokke
nen. vooral aan dijken en wa
terkeringen. Bij hoge water
standen kunnen hierdoor dijk
doorbraken ontstaan. Het dier
graaft ook in randen van ak
kers, waardoor het regelmatig
gebeurt dat boeren wegzakken
met hun tractoren of bepaalde
gedeelten van de akker niet
meer kunnen gebruiken. Na
tuurlijke vijanden, zoals de
nerts, heeft de muskusrat in
Nederland niet.
In 1982 werden er ruim
178.000 muskusratten gevan
gen. Dat was ongeveer 25 pro
cent meer dan het jaar daar
voor. Het werd een topjaar
omdat er meer mankracht
werd ingezet en omdat het
weer meewerkte. Hierdoor is
waarschijnlijk het aantal mus
kusratten in het oosten en zui
den van het land wat afgeno
men. Naar het westen en noor
den van het land heeft de ver
spreiding zich echter voortge
zet. Alleen op de eilanden en
in enkele delen van Zuid- en
Noord-Holland komt het dier
waarschijnlijk nog niet voor,
aldus de Landbouwhogeschool.
De muskusrat is hier overi
gens rtiet inheems. Het dier
werd vóór de Eerste Wereld
oorlog geimporteerd uit
Noord-Amerika, om er bont-
farms mee te beginnen. Daar
uit zijn indertijd de eerste .Eu
ropese' dieren ontsnapt, met
alle gevolgen van dien.
Geen krant ontvangen Bel
tussen 18.00 en 19.00 uur, za
terdags tussen 14.00 en 15.00
uur, telefoonnr. 071-122248 en.
uw krant wordt nog dezelfde
avond nabezorgd.
'i
Hollandse, kreeg toch wel eer
van het oprichtend werk.
Men bouwde, over het alge
meen, met de eigen materia
len van het land: baksteen.
En het ging van een leien
dakje; wat de bedekking be
treft. Zo ook geschiedde met
die rond 1492 voltooide
Delftse Nieuwe Kerk, of St.
llrsula-kerk (inderdaad nieu
wer dan de 14e eeuwse Oude
Kerk). Maar er is, in Noot
dorp waar de tweede
Nieuwe Kerk staat althans
éen functie niet mogelijk ge
bleken: er rusten, in de tuin
van huisschilder Chris van
der Sman, geen Oranje-tel
gen in de crypte. Als Chris
enkele relieken der heersen
de dynastie had kunnen in
metselen, was hij heiemaal
dolgelukkig geweest!
Monumentaal
In feite is het bijna een on
voorstelbaar verhaal, van in
spiratie, toewijding, doorzet
tingsvermogen en moed.
Ruim 20 jaar geleden legde
mevrouw Van der Sman, met
enige scepsis (ofschoon ze
toen al heftig in Chris geloof
de), de eerste steen voor de
grootse conceptie in haar
tuin. Chris, de schilder en
kerkenbouwkundige in z'n
vrije tijd, was toen nog geen
28 jaar; hij is nu 48. Een vast
houdende, bezielde hobbyist,
die zich heilig had voorgeno
men, de Nieuwe Kerk aan de
Markt van Delft tot op de
millimeter, van steen tot
steen, na te bouwen. Zomaar
in de tuin, naast z'n huis.
Bouwmeester Van der Sman
liet God de greep zegenen en
begon te construeren; secure
schaalverhouding 1 op 20.
Zoiets kun je geen miniatuur
meer noemen. Dat is monu
mentaal.
Schilder Chris vervaardigde
zelf zijn bouwstenen en dak
leien van cement en zand. En
hij bouwde voort, met een
uithoudingsvermogen als van
beton, 21 iaar lang, elk week
einde in de zomermaanden, 's
Winters legde hij, als een
echte bouwvakker, het werk
neer. Maar dan was hij bin
nenskamers weer met ideeën
bezig. „Ik ben nu druk aan
de gang met het namaken
van de glas-in-loodramen.
Eerst wilde ik zomaar wat
willekeurige kleurtjes op de
ramen aanbrengen, maar het
is natuurlijk veel mooier en
leuker om ze te schilderen
naar de originele ramen in
de Delftse kerk. Het heeft
me al menig weekend gekost.
Ik zat dan in de (echte) kerk
met een schetsblok om de ra
men na te tekenen, helemaal
in de oorspronkelijke kleu
ren. Hier thuis schilder ik dat
dan over op glas".
De koster van de Delftse
Nieuwe Kerk, die „glazenier"
Van der Sman erin liet en
hem rustig z'n gang liet gaan,
weet nog steeds niet wat die
rare Nootdorper nu precies
met z'n tekeningen voor
heeft; „waarschijnlijk ver
moedt hij, dat ik iets aan het
doen ben met een kartonnen
bouwplaat of zoiets. Ik heb
hem hier tenminste nog nooit
een kijkje zien nemen", zegt
Chris, lichtelijk teleurgesteld.
Hii zou trouwens, vind ik,
ook best wel wat koninklijke
waardering mogen krijgen
voor zijn inspannend eerbe
toon aan de grafkerk der
Oranjes, sinds Willem de
Zwijger.
Doorgaan
In '87 hoopt Van der Sman
klaar te zijn met zijn giganti
sche liefhebberij. Dan zijn er
lampjes van binnen, die de
ramen feëriek zullen verlich
ten. Chris is tegen die (vrije)
tijd een jaar of 50. Maar nu al
wil hij er, na '87, weer enkele
tientallen jaren tegenaan
gooien. Er is nog een hoekje
in de tuin over en op een
fundament van hooguit een
vierkante meter moet dan de
Utrechtse Domtoren verrij
zen. „Ik moet wel, want ik
zou het vreselijk vinden, als
ik niet meer zou kunnen
bouwen". Twintigste eeuws
monnikenwerk.
Uiterlijk staat de Nieuwe
Kerk van Van der Sman er
al voltooid en stralend bij. De
puntgave toren met zijn be
roemde zwartuitgeslagen
spits meet 5 meter en 3Q cen
timeter. Een paar touwkabels
vanaf de „middenbalkons",
en Commando's zouden er
een „Taptoe Delft" kunnen
maken. Bovenin lopen de
wijzers" van de klok met de
tijd mee, aangedreven door
een uurwerk (gemaakt door
nog zo'n pietje precies, Aad,
de broer van Chris), dat be
halve de hele en halve uren
ook de kwartieren laat slaan.
Het carillon, met klokjes van
messing, doet niks; je moet
het niet al te gek willen ma
ken. Het achterdeel van de
kerk, zeg maar het „koor",
kan weggeschoven worden
teneinde perfectionist Van
der Sman in staat te stellen
het noodzakelijk onderhoud
onder andere aan het uur
werk te verrichten. Dan
kruipt hij, als een kerkgan
ger op handen en knieën,
door het middenschip naar
voren.
Van der Sman heeft het zich
niet gemakkelijk gemaakt, de
afgelopen bijna kwart eeuw.
Hij is zelfs vergrijsd in zijn
hobby. Niets liet hij aan het
toeval over. „Om de juiste af
stand tussen bepaalde delen
LANDBOUWHOGESCHOOL WAGENINGEN
loes a
rkoi
LEIDEN K&O heeft in
haar programma voor het
seizoen '83-84 meer dan in
de voorafgaande jaren cy
cli rond één thema geïn
troduceerd. Na projecten
over 'Vioolsonates door de
eeuwen heen' en de pia
nomuziek van Johannes
Brahms en Frederic Cho
pin - de laatste wordt nog
op 23 januari voortgezet -
geeft Toos Onderdenwijn
gaard op de maandagen 16
januari en 30 januari con
certen met pianomuziek
van Franz Liszt. Beide
concerten zijn in de Ka
pelzaal te beluisteren en
beginnen om kwart over
acht.
De Nederlandse pianiste
Toos Onderdenwijngaard
studeerde bij Nelly Wage
naar in Amsterdam. In Parijs
volgde zij lessen bij Jacques
Février en de beroemde pe
dagoge Maguérite Long. In
de loop van de jaren heeft
Toos Onderdenwijngaard
veelvuldig opgetreden onder
meer met dirigenten als
Bernhard Haitink, Jean
Fournet en Antal Dorati. Te
genwoordig combineert zij
haar optredens met een
hoofddocentschap aan het
Koninklijk Conservatorium
in Den Haag. De plaatopna
men, die zij heeft gemaakt,
betreffen vooral de werken
van de componist, waarop zij
zich heeft gespecialiseerd en
waarmee zij zich de meeste
bekendheid heeft verwor
ven: Franz Liszt.
De twee concerten zijn elk
aan één aspect van Liszts
oeuvre gewijd. Het concert
van 16 januari draagt de titel
„Vrienden en invloeden" en
dat van 30 januari „Liszt, de
poëet en voorloper van het
impressionisme".
Het eerstgenoemde program
ma bevat bewerkingen van
muziek van andere compo
nisten, zoals Paganini (capri
ces), Bach en vooral Wagner,
met wie Liszt stilistisch sterk
verwant was en wiens 'Vlie
gende Hollander' en 'Tristan
en Isolde' hij in eigen compo
sities verwerkte. Na Wag
ners dood in 1883 schreef hij
een uitvoerige impressie van
diens begrafenis in Venetië.
Het tweede concert brengt
een kant van Liszts werk
naar voren, dat uit de eerder
genoemde werken valt af te
leiden. Liszt was in de lijn
van Wagner een pleitbezor
ger van de programmatische
muziek en heeft met name
voor de piano, waarop hij
volgens overlevering een
groot virtuoos was, schilde
rende composities geschre
ven. De klankmogelijkheden
van het instrument worden,
evenals het technisch kun
nen van de uitvoerende pia
nist, daarin uitputtend benut.
'Années de pèlerinage', 'Nua-
fes gris' en de legenden van
int Franciscus zijn daar de
bekendste voorbeelden van.
Een interessante trek in
Liszts muziek is dat hij zich
meer dan Wagner waagt aan
tonale en structurele experi
menten en mede daarom een
voorbode genoemd kan wor
den, zoals de titel van dit
concert doet van latere ont
wikkelingen in de muziek.
De 'Bagatelle sans Tonalité'
kan in dit verband als voor
beeld worden aangehaald.
Toos Onderdenwijngaard zal
tijdens de concerten monde
linge toelichting op de afzon
derlijke werken geven.
DIRK VOOREN
van de toren aan de weet te-
komen, ben ik met een
schietlood in de weer ge
weest. Voor andere delen, die
in Delft vanaf de straat niet
zichtbaar zijn, heb ik een
dankbaar gebruik kunnen
maken van een restauratie.
Via een noodluik kon ik in
de dakgoot van het zijschip
komen en daar trof ik een
stel hangladders aan. Ik ben
huisschilder, dus op zo'n lad
der voelde ik me veilig. Zo
kon ik de hele kerk opmeten.
Van bestaande tekeningen
heb ik geen gebruik ge
maakt".
Ontroerd
Zo is Chris van der Sman
kunnen opgaan in zijn
schoonheidsideaal. Het gaf
hem ook een soort religieuze
kick: „Als ik zo aan het bou
wen ben, is mijn eigen tijd
vergeten. Dan stap ik voor
mijn gevoel gewoon in de
middeleeuwen. Ik ben wei
eens ontroerd geweest, als ik
besefte dat mensen in die
oude tijden zonder veel hulp
middelen zulke prachtige
dingen konden scheppen.
Ongelooflijk, eigenlijk". En
dat zeggen de toeschouwers
bij hem in de tuin dus ook.
Enfin, Chris' Nieuwe Kerk
(staande op een fundament
van 20 cm. dik beton) is een
goed deel van zijn leven ge
worden. Mevrouw Van der
Sman vult de rest. Zij is ook
met „de kerk van Chris"
meegegroeid. „Ik zou al niet
beter meer weten", vindt ze
zelf. Over een jaar of drie zal
mevrouw, D.V., met enig
feestelijk vertoon de laatste
steen inkleuren. Waarna het
bouwwerk, eventueel, inge
wijd kan worden. Dat inkleu
ren der, nu nog wat „bleke",
steentjes is (met de „Delftse
glazen") de komende zorg
van Van der Sman. Hij
neemt er, ijzingwekkend, zijn
tijd voor. Steentje voor steen
tje de voegen moeten na
melijk grijs blijven wor
den straks de oorspronkelijke
(verschillende) kleuren aan
gebracht. Het zijn niet min
der dan 200.000 steentjes,
waaruit de Nieuwe Kerk van
Nootdorp is opgetrokken.
Het is jammer, dat Chris van
der Sman niet twee levens
heeft en niet nog een paar
handen extra, en niet meer
ruimte in zijn tuin. Mevrouw
Van der Sman schudt nu
even het wijze hoofd: „Nee,
Chris valt nauwelijks te be
daren. Het liefst zou hij nog
een kathedraal willen ma
ken. Maar na de Domtoren
zien we dat alle twee niet
meer zo zitten..."
DEN De Land-
iwhogeschool in Wage-
"ïgen heeft een onder
een betere vangstme-
^de te vinden voor mus-
sratten. Het gedragspa-
in van de rat zal daar-
intensief worden be-
mideerd, evenals de af-
idöieiding van geurstoffen
dit ongedierte om
ijkend staat. Het project
nn 'Ier leiding van prof.dr.
Wiepkema, dierge-
igskundige bij de hoge-
tool, zal drie jaar duren.
wordt uitgevoerd in
ïenwerking met TNO
|lft en het ministerie
ti landbouw en visserij.
afgelopen twee jaar is er
ageningen en bij TNO al
muskusratten gewerkt. De
pren werden in laboratori-
^ikooien en een buitenkooi
«bserveerd. Er werd bestu
deerd op welke geurstoffen ze
reageren. Uit dit onderzoek
bleek dat de ratten sterk rea
geren op geuren van urine en
faeces. Het probleem is dat de
stoffen alleen op heel korte af
stand (tot één meter) aantrek
kingskracht hebben.
Om meer zekerheid over de
lokkende werking van geur
stoffen te krijgen is nader ge
dragsonderzoek nodig, aldus
de Landbouwhogeschool. Vra
gen hierbij zijn: hoe gebruikt
het dier zijn leefgebied, welk
voedsel heeft zijn voorkeur,
hoe sturen geurstoffen zijn ge
drag en waardoor wordt de
migratie van de dieren veroor
zaakt. Hiervoor is ook studie
in het open veld noodzakelijk.
De hogeschool is daarom op
zoek naar een gebied in de
buurt van Wageningen, waar
veel muskusratten zitten, die
van de land-eigenaar nog een
tijdje mogen blijven leven.
Er zijn in Nederland naar
schatting een half miljoen
muskusratten, die tezamen
.liet te geloven!", zegt
i"optrn vaa^- aan Sport
raad fkweg, gemeente
?/d zo|otdorp. In die contrei-
lesooi passeren nogal eens
/20,flelnemers aan puzzel-
iten of rally's, en stee-
St is die laat-gotische
hepping tussen het
ind een vaste prik op
Stranï programma. Er zijn
Noonjzzelrijders bij, zonder
vuutB 1 gevoel voor archi-
ischri^ tonische schoonheid,
di uuji aueen maar de nood-
*en gelijke gegevens voor
in opgaven-lijstje wil-
n weten. Maar andere
ian werkelijk paf, en
ijven een uurtje rond
ingen om dat werk in
°)perste verbazing eens
P van nabij te bekij-
opmun. Het is eigenlijk erg
wonfstelijk, in dat Zuidhol-
n, fcapdse tuinbouwland,
ant daar, aan die Noot-
)rpse Sportparkweg,
aat een getrouwe versie
in de Nieuwe Kerk van
elft!
eet
aat 4 if
\ozarb nieuw, zo fris van lijf en
Tva/i^en en voegen, als alleen
maar een paar generaties van
middeleeuwse bouwheren
het in de 16e eeuw moeten
hebben ervaren. In die lang
voorbije tijden deed men
vaak bijna een eeuw of nog
langer er moest ook geld
voor zijn over de bouw
van een wedijverend gods
huis, dat vooral de trots en de
eigenwaarde van een hele
leefgemeenschap, gelovig en
concurrerend met „anderen
in de buurt", moest uitdruk
ken. Aan de wervelende,
hoogstijgende, majestueuze
pracht van Franse, Brabantse
en Engelse kathedralen, aan
dat „koor der engelen"
kwam men in de noordelijke
lage landen nauwelijks toe.
Wellicht was de inspiratie er
wel (in Den Bosch werd het
overweldigend, Zuidneder
lands, en de St.Jan kan, met
al z'n luchtbogen, pinakels en
waterspuwers tegen de mees
te Europese bouwkunstige
zevenklappers ruimschoots
op boksen), maar de peculan-
ten ontbraken in ruimere
mate en de opofferingsge
zindheid nam af naarmate de
St. Pieterspenning haar tol
eiste en de reformatie nader
de.
Echter de sobere, weinig uit
bundige, wat ingekeerde
stoerheid van een ingekerkt
godsvolk op de steigers in het
De toren van de Nieuwe Kerk met z'n zwarte spits.
