finale £eidae(2oiwcmt
Concentratiekamp Neuengamme dreigt
verloren te gaan als blijvend monument
„Nooit
weer
fascisme
ZATERDAG 1 OKTOBER 1983
k jaar op 2 oktober wordt in de Gelderse
meerite Putten herdacht dat in 1944
kitse soldaten 660 mannen wegvoerden en
p deel van het dorp platbrandden. Van
660 gedeporteerde Puttenaren kwamer
552 om het leven.
t razzia was een wraakneming voor een
ferval op een Duitse wagen, uitgevoerd
ior een groep van acht verzetsstrijders in
nacht van 30 september 1944.
reactie van de Duitsers op de overval
as meedogenloos. Christiansen,
ivelhebber van de Wehrmacht in ons
pd, sprak een uit vier punten bestaand
innis over Putten uit: de schuldigen aan
aanslag moesten worden neergeschoten;
mannelijke bevolking tussen 18 en 50
ar diende gedeporteerd te worden;
ouwen en kinderen moesten worden
iëvacueerd en het dorp Putten diende te
prden platgebrand.
,k jaar wordt op de avond van de 2e
ttöber een krans gelegd bij het
bnument, geplaatst aan het hoofd van de
•2 symbolische graven. Een sobere
echtigheid met muziek en zang, zonder
rekers, zonder franje. Dit jaar evenwel
zal de herdenking in gedachten extra
aandacht krijgen. Want juist deze maand
moet de senaat van de stad Hamburg een
besluit nemen over de toekomst van het
voormalige concentratiekamp
Neuengamme. Dit KZ-Lager was op 14
oktober 1944 de voorlopige bestemming
van de weggevoerde Puttense mannen. 582
Mannen kwamen in Neuengamme aan, 49
keerden naar Putten terug
Het concentratiekamp Neuengamme,
gelegen onder de rook van Hamburg, was
het grootste in zijn soort in het voormalige
Duitse Rijk. Het kamp telde 70
zogenaamde buitenkampen. Gevangenen
werden „verhuurd" aan door de SS
gecontroleerde bedrijven of werden voor
(semi-militaire) werkzaamheden ingezet. Zo
zwermden duizenden gevangenen vanuit
het basiskamp Neuengamme uit over
werkkampen in plaatsen als Hannover,
Ladelund, Bremen, Meppen-Versen, Wedel
en Osnabrück.
Ze werkten in fabrieken, herstelden
wapens voor het Duitse leger of verrichtten
zware arbeid in weer en wind. Zo werden
velen gedwongen mee te werken aan het
graven van tankgrachten, het bouwen van
bunkers, puin ruimen, klei-steken, het
zoeken naar blindgangers of het graven en
uitdiepen van kanalen of rivieren.
Over voldoende kleding, schoeisel, eten,
medicijnen en rusttijd konden de
dwangarbeiders niet beschikken. Deden ze
het werk niet goed of niet snel genoeg, een
afranseling was hun loon. Niet zelden tot
de dood er op volgde.
Meer dan 106.000 mannen en vrouwen uit
nagenoeg alle delen van West- en Oost-
Europa werden in Neuengamme en de 70
buitenkampen tot mensonterend werk
gedwongen. Ruim 55.000 van hen lieten
daarbij het leven. Onder hen 300
Nederlandse vrouwen en 6.650 Nederlandse
In Neuengamme moesten de gevangenen
hun barakken en werkplaatsen grotendeels
zelf bouwen. Zoals de „Klinkerwerke", een
imposante fabriek waar klinkers en
betonnen platen werden vervaardigd. De
grondstof klei kwam onder meer uit een
groeve op het terrein of werd door
mensenhanden uit een dode zij-arm van de
Elbe gebaggerd.
De klinkers gingen naar de stad Hamburg,
die een contract met de fabriek afgesloten
had. Plan was onder meer om er een
luxueuze boulevard en een brug over de
Elbe van te bouwen. De betonnen platen
waren onderdeel van het zogenaamde
„Plattenhaus", een prefab woning, waarvan
er in Hamburg enkele duizenden werden
gebouwd.
De zware klei, die zich aan de spa vastzoog,
moest in lorries worden geschept. Via rails
eveneens aangelegd door de
gevangenen werden de wagentjes naar
de fabriek gereden. Daar moesten de volle
lorries een helling op worden gesleept.
Normaliter werd daarvoor een lier
gebruikt, maar als de SS de pest in had
werd deze mechanische hulpkracht
uitgeschakeld en moesten de gevangenen
de loodzware lorries met handkracht
omhoog duwen.
Tekeningen van ex-gevangenen,
tentoongesteld in het documentatiecentrum
over het KZ-Neuengamme, tonen
uitgemergelde wezens, meer dood dan
levend, liggend in kribben drie man op
één bed of moeizaam voortstrompelend
door modderig terrein, spoorstaven of
klinkers op de schouders torsend
met de in verval geraakte lorriehelling.
„Nooit weer fascisme, nooit weer oorlog", staat
op de omslag van boekje en kalender. Beide
zijn uitgegeven naar aanleiding van een „Inter'
nationaal Vredes-werkkamp", dat 't vorig jaar
in Neuengamme werd gehouden. Honderdvijf-
tig jongeren uit elf landen, waaronder de Sov-
jet-Unie en de VS, werkten twee weken aan een
twee en een halve kilometer lange wandelroute
rond en door het voormalige concentratiekamp. I
Zo'n 50.000 bezoekers bijna overeenkomstig
het aantal mensen dat in Neuengamme
stierf bezoeken jaarlijks het voormalige
KZ-Lager. Het op 18 oktober 1981 geopende
„Documentenhaus" geeft met behulp van foto's,
tekstpanelen en voorwerpen een beeld van het
„leven" in het kamp. Het documentatiecentrum
is gebouwd in een hoek van de voormalige tuin
van de SS, waar de as van de in het cremator!-
um verbrande lijken van de overleden gevange-
nen werd vermengd met de aanwezige aarde. J
Op de andere hoek staat een hoge gedenkzuil
met de spreuk „Ons lijden, onze strijd en onze
dood mogen niet vergeten worden". Een kunst-
werk, voorstellende de doodsstrijd van een tot
op het bot vermagerde gevangene, van de Fran-
se beeldhouwster Franfoise Salmon, staat aan
le voet van de zuil.
vlabij de huidige ingang een gedenksteen met i
laarop in 't kort de geschiedenis van het kamp. -
3e cijfers die het aantal slachtoffers aangeven
:ijn op uitspringende wijze gegraveerd. Niet
uit piëteit, maar de juiste cijfers moesten later -
worden aangebracht; de oorspronkelijk uitge-
houwen aantallen vermeldden een nul te wei
nig
Behalve langs de „Klinkerwerke" en andere
werkplaatsen voert de wandelroute langs een
stuk of wat uit de oorlogsjaren stammende af-
rasteringspalen en langs het crematorium,
waarvan alleen de begane vloer zichtbaar is.
De jongeren uit het hierboven genoemde vre
des-werkkamp hebben niet alleen gewerkt On
derdeel van het werkkamp waren ook discus- I
siemiddagen. Gesprekken en debatten waarbij
het thema fascisme centraal stond. Het boekje,
dat verslag doet van het werkkamp, meldt be
zorgd, dat de deelnemers niet gerust zijn over
het toenemende aantal neo-fascistische organi
saties dat in talrijke landen de kop opsteekt
„Alleen een vredelievende en verzekerde toe
komst kan de jeugd een perspectief bieden, dat
hen voor neo-fascistische gedachten niet vatr
baar maakt", aldus de jongeren.
De „Initiative Dokumentationsstatte Neuen
gamme", die de wereldwijde handtekeningen
actie organiseerde, waarschuwt eveneens tegen
het oprukkende fascisme. Carmen Lange van
de „Initiative": „In Duitsland ook hier in
Hamburg zijn de neo-fascisten erg actief.
Hier vlakbij hebben ze een ontmoetingsruimte.
Landelijk organiseren ze zich steeds beter, 't
Zijn hoofdzakelijk jongeren die zich tot dese
groeperingen aangetrokken voelen".
„In Neuengamme hebben wij er tot op heden
weinig last van gehad", vervolgt ze. „Toch heb
ben neo-fascistische groepen ook hier de ge
denkzuil en het kunstwerk met anti-semitische
leuzen en hakenkruisen besmeurd".
In Duitsland zelf is, aldus Carmen, overwegend
positief op de actie van de „Initiative" gerea
geerd. Zij: „Uit alle delen van het land en ook
uit de directe omgeving, hebben wij vele posi
tieve reacties gekregen. Niettemin, er zijn al
tijd mensen die er anders over denken. Die zeg
gen: laat ons nu eindelijk eens met rust, laten
we het nu eindelijk eens vergeten".
Ook dit jaar werd een vredeskamp gehouden.
Onder meer werd een kleigroeve in ere her
steld, compleet met lorries en rails. De bouw
van een „Plattenhaus" ging niet door, de bouw
vergunning kon niet op tijd verkregen wor
den
JENGAMME Neuengammer
rweg 75. Een adres uit duizend
ere. 'n Onschuldige vermelding
bushalte ter informatie voor
passagier. Meer niet. Een paar
er verder een portiersloge. Een
n stenen gebouwtje, bescheiden
npjes. de onvermijdelijke slag-
3om, 'n verweerde vlaggemast. En
•n nummer: 75. Aan de linkerzij-
van de inrit een bordje met aan-
ijzingen voor de bezoeker. Het
oord ..gevangenen" valt op tussen
9 overige, formele mededelingen,
e datum op het bordje verraadt
ït de tekst geen veertig jaar terug-
lat De zinnen slaan op de huidige
?woners: gevangenen en gestraf-
•n. Een relatie met het verleden?
et is er redelijk- rustig op deze
atste september-zaterdag. En vre-
.g dat in elk geval. De Neuengam-
ier Heerweg zou een landweggetje
i een willekeurig Nederlands
ndschap kunnen zijn. Akkerland,
?n sloot en populieren. Boerderij-
n. landhuisjes en kassen.. Op de
eerweg taferelen die doen den-
n aan een nadruppelend vakan-
eseizoen. Een paar fietsers, enkele
andelaars, hier en daar een auto
i twee autobussen uit Denemar-
:n. waarin voornamelijk dames
leeftijd illustraties van een
ïje zaterdag.
redig en vrij. De eerste kennis-
iaking met het voormalige con-
intratiekamp Neuengamme ver-
opt allervriendelijkst. Een voor-
irige emotie, mogelijk ingegeven
>or een gulle zon. zo zal gaande
eg blijken. De conclusie aan het
nd van het bezoek aan het „KZ-
euengamme" is een geheel ande-
er is weinig meer over van het
rschrikkelijke werkkamp waar
eer dan 55.000 onschuldigen het
ven lieten.
zoals een ex-gevangene op-
erkte: „Sterven deed je in een
ekenhuis, in 't KZ werd je ge-
oon vermoord". Het kamp is in
ezen één grote ruïne; het is ten
ooi gevallen aan 'n nonchalant
leid.
eilboten
e „Klinkerwerke" staat er anno
)83 weinig indrukwekkend bij. De
estvleugel is bijkans rijp voor de
oop, het midden- en oostelijk deel
tot 1985 verhuurd aan een
heepsreparateur. In het door ge-
angenen gegraven kanaal liggen
lil- en motorboten te wachten op
reparatie.
e rest van het kamp biedt een al
even troosteloze aanblik. De over
het terrein verspreid liggende ge
bouwen van de open strafinrich
ting en de moderne, betonnen
jeugdgevangenis zijn storende ele
menten. De varkensfokkerij en de
in het sterk verwaarloosde land
schap grazende kalveren wekken
ook niet bepaald de indruk dat zich
hier tastbare herinneringen uit de
Tweede Wereldoorlog aandienen.
De paar restanten van de prikkel
draadversperring, in een hoekje
weggedrukt, vormen verdwaalde
onwezenlijke attributen. De bezoe
ker van 't huidige KZ-Neuengam
me moet over het nodige inlevings-
en voorstellingsvermogen beschik
ken om uit dit bijeengeraapte alle
gaartje een afschrikwekkend con
centratiekamp te ontdekken. Nee,
de huidige aanblik die Neuengam
me biedt staat te ver van de voor
bije werkelijkheid.
Appel
Vorige week woensdag werd Ham-
burgs burgemeester Klaus von
Dohnanyi verrast met 10.500 hand
tekeningen, aangeboden door „Ini
tiative Dokumentationsstatte
Neuengamme", waarbij ex-gevan-
genen, politici, wetenschappers en
historici zijn aangesloten. Uit acht
tien landen, waaronder Nederland,
Frankrijk, Israël, de Sovjet-Unie,
de VS, Polen en Tsechoslowakije,
waren handtekeningen opgestuurd.
Daarbij ook een motie van de ge
meente Putten en brieven van ex-
gevangenen uit Zwolle, Deventer
en Apeldoorn. Op Von Dohnanyi
én de Hamburgse senaat werd een
appel gedaan om de „Klinkerwer
ke" niet af te breken.
Onder de handtekeningen ook die
van Hans Jochen Vogel, huidig
SPD-fractievoorzitter in de Bonds
dag en Willy Brandt, de oud-bonds
kanselier. „De reacties waren over
weldigend", zegt Carmen Lange,
een van de „Initiative". „Nog dage
lijks komen brieven binnen. Met de
actie willen we bereiken dat de se
naat eerbied toont voor ex-gevan-
genen en nabestaanden. Natuurlijk,
behoud van de „Klinkerwerke"
kost geld, maar dat mag niet het
uitgangspunt zijn".
Rond het voormalige KZ is een
ware belangenstrijd gaande. Als het
aan mevrouw Christine Steinert
ligt, worden ook de ruïnes met de
Dr. Ludwig Ei
ber, directeur
van het docu
mentatiecen
trum van
Neuengamme:
„Als er geen
bouwstop
komt, ben ik
bang dat over
een paar jaar
het hele kamp
is onderge
sneeuwd".
grond gelijk gemaakt. Steinert
lid van de SPD is districts
hoofd van het betrokken gebied.
Zij ziet weinig toekomst voor het
KZ.
„Ik vind het niet juist om naast de
betonnen jeugdgevangenis de
„Klinkerwerke" op te knappen.
Dat past niet". Verder meent zij dat
ook een gerestaureerde fabriek niet
precies duidelijk kan maken wat er
in Neuengamme is gebeurd. „Het
gaat niet zozeer om de fabriek, als
wel om de omstandigheden waar
onder de gevangenen hier waren.
Dat kun je in een fabriekshal niet
overbrengen", aldus mevrouw Stei
nert.
Aan haar zijde strijdt het ministerie
van justitie dat de bestaande open
strafinrichting wil uitbreiden en
dat niet graag de nieuwe jeugdge
vangenis aan banden gelegd ziet.
En scheepsreparateur Sparr heeft 't
er best naar zijn zin. Kanaal bij de
hand, wat wil je nog meer? Van
hem hoeft de restauratie niet. Hij
verbaast zich overigens over de op
hef, die nu gemaakt wordt.
Geen vergunning
De speelbal rond Neuengamme,
hoe oneerbiedig 't ook klinkt,
kwam aan het rollen toen er geen
vergunning afkwam voor het bou
wen van het „Plattenhaus", een
soort prefab-woning die indertijd
door gevangenen in de „Klinker
werke" werd vervaardigd. „Alles
was in kannen en kruiken, we wa
ren al met de voorbereiding begon
nen, toen de weigering kwam",
zegt dr. Ludwig Eiber, directeur
van het documentatiecentrum van
Neuengamme.
Hij: „Daarover pratend met me
vrouw Steinert bleek dat zij veel
verder wilde gaan. Zij wilde eerst
duidelijkheid over de toekomst van
het KZ. „Als ik nu een bouwver
gunning geef, beïnvloedt dat de be
sluitvorming over het kamp", zei
ze tegen ons. Daaruit bleek dat er
achter de schermen blijkbaar nage
dacht werd over het KZ, waarbij
serieus werd overwogen de „Klin
kerwerke" te slopen".
Christine Steinert ontkent dat. Zij:
„De aanvraag kwam binnen toen
ons parlement op zomerreces was.
Drie weken voordat de bouw was
gepland. Ik kon toen geen besluiten
nemen zonder het parlement te
raadplegen. Daarom is dat niet ge
lukt". Dr. Eiber bevestigt dat de
vergunning „rijkelijk laat" is aan
gevraagd.
„Maar we zijn nu zover", vervolgt
Eiber, „dat wij weten dat het in
wezen om twee dingen gaat. In de
eerste plaats de vraag of het gehele
kamp onder monumentenzorg ge
plaatst wordt en in de tweede
plaats of er 350.000 Mark beschik
baar is om de westvleugel van
„Klinkerwerke" te restaureren".
„Het plaatsen onder monumenten
zorg houdt wél in dat er in feite
een bouwstop komt en dat ziet Jus
titie niet zitten", aldus dr. Eiber.
„Maar als er nu geen bouwstop
komt, ben ik bang dat over een
paar jaar het hele kamp is onderge
sneeuwd. Steeds meer verval, tot-
Interneringskamp
Toen de Engelsen in 1945 het ove
rigens inderhaast door de Duitsers
ontruimde kamp innamen, werd
het eerst als interneringskamp ge
bruikt. In 1948 werd in enkele ste
nen gebouwen een open strafin
richting ondergebracht, de houten
barakken werden gesloopt. In de
loop der jaren is deze inrichting
met enkele nieuwbouwcomplexen
uitgebreid.
Eiber: „Ik begrijp wel dat in dit
kamp direct na de oorlog zo'n open
inrichting kwam. Duitsland wilde
de smet die was ontstaan zo snel
mogelijk wegpoetsen en wilde laten
zien dat men ook op een andere
manier met gevangenen om kon
gaan. In Neuengamme ontstond zo
de eerste open inrichting in ons
land. Maar waarom Justitie hier la
ter ook een jeugdgevangenis neer
moest zetten, begrijpt in feite nie
mand".
Steinert: „Ik zou zo'n besluit om er
een gevangenis te bouwen nooit
hebben genomen. Maar dat kun je
nu niet meer veranderen, dat moet
je respecteren". Maar de komst van
de gevangenis betekende wel
achteraf constaterend het be
gin van het verval van het KZ-La
ger.
Het dagblad „Tagesabendzeitung"
van 23 september j.l. spreekt in iro
nische zin over „der Knast" (letter
lijk knoest, figuurlijk nor, bak) die
er blijkbaar moest komen omdat
men „lering wilde trekken uit het
verleden".
Eiber: „Een groter contrast is niet
denkbaar. Zo'n betonnen kolos in
dit kamp. Het zou natuurlijk 't bes
te zijn als deze situatie teniet ge
daan kan worden. Misschien dat er
over een paar jaar mogelijkheden
zijn om de jeugdgevangenis te ver
plaatsen. Het is nu toch zo dat de
sfeer, de indruk, ernstig is ver
stoord".
Ontmoetingsruimte
Ondertussen heeft de al eerder ge
noemde groep „Initiative" een tot
in details uitgewerkt plan ontwor
pen voor de westelijke vleugel van
„Klinkerwerke". Een plan dat, af
hankelijk van de uiteindelijke op
zet 350.000 tot 500.000 Mark kost.
Daartegenover is becijferd dat tota
le sloop van de fabriek een slordige
acht a negen miljoen Mark vergt.
Carmen Lange van „Initiative":
„Wij vinden dat in de vleugel een
compleet beeld- gegeven moet wor
den van de situatie zoals die in de
oorlog in het kamp was. Daarvoor
heb je ruimte nodig, omdat we ook
heel nadrukkelijk voorwerpen uit
het concentratiekamp willen laten
zien, dat spreekt toch meer dan fo
to's en tekst?".
Carmen Lan
ge: „De reac
ties waren
overweldi
gend. We wil
len bereiken
dat de Ham
burgse senaat
eerbied toont
voor ex-ge-
vangenen en
nabestaan
den".
„Er zijn niet voldoende authentieke
voorwerpen uit Neuengamme her
waard gebleven. Alles wat er was
heeft het documentatiecentrum*?;
Er zal, zo zegt zij, een zekere ver
valsing ontstaan wanneer voorwer
pen van buiten in Neuengamme
gebracht worden.
Tevens wil „Initiative" een ruimte
scheppen waar films vertoond kun
nen worden, waar ex-gevangenen
kunnen komen, waar seminars ge
houden kunnen worden, kortom
een ontmoetingsruimte waar jong
én oud kunnen debatteren over
thema's als oorlog, vrede en veilig
heid. „Ik vind", zegt Eiber, „dat
een voormalig concentratiekamp
als Neuengamme bewaard moet
blijven. In de eerste plaats voor de
overlevenden, de ex-gevangenen.
En voor nabestaanden van hier
omgekomenen. Een plek van her
kenning, iets tastbaars. In de twee
de plaats voor de jeugd. Om te la
ten zien welke gruwelijkheden hier
plaats vonden. Misdaden die nooit
meer mogen gebeuren".-
GERARD CHEL
