V erzetsherdenkingskruis
pleister op oorlogswond
ui
„Geknoei"
ambtenaren
Duitse
bezetters
machtig
JEN HAAG VORDEN WILP
- De onvoltooid verleden tijd is
loor het verzetsherdenkingskruis
iroor velen definitief voltooid. Ze
•ien het kruis als een langverwach-
e erkenning voor het verzet in
>orlogstijd. De therapeutische wer-
ting is volgens psychologen groot.
Ie zou je kunnen afvragen waarom
o'n herdenkingskruis al niet veel
erder is ingesteld. Veel oud-ver-
etsstrijders hebben dat als argu-
nent aangevoerd om zich niet voor
en kruis op te geven. Hun legioen
s inmiddels sterk geslonken. Want
laarmate de termijn verstreek
vaarbinnen men zich kon opgeven
>egon de twijfel harder te knagen,
e gooit een stuk erkenning nu
«enmaal niet zo snel weg. Te meer
ls je ziet hoevelen snakken naar
ie erkenning.
lecretaris C. C. van den Heuvel
'an het Nationaal Comité Verzets-
lerdenkingskruis zegt velen te
lebben zien opleven door het een-
'oudige kruis. Tienduizend onder-
cheidingen zijn nu verleend. Van
en Heuvel verwacht dat men op
ond de vijftienduizend kruisen zal
itkomen. Aanvankelijk lag het in
e bedoeling de termijn waarbin-
en men zich kan opgeven te laten
indigen op 31 december van dit
iar. De kans is groot dat het nu 1
ktober wordt.
zijn zo'n vierduizend aanmel-
ingsformulieren meer verstuurd
an er aanmeldingen binnenkwa
len. Volgens Van den Heuvel
eeft een aantal mensen bij bestu-
ering van de vragenlijsten gecon-
lateerd dat ze niet voldoende ver-
et hebben geboden om voor een
ruis in aanmerking te komen.
)e aanvragen die nu nog binnen-
omen zijn voor een groot deel af-
omstig uit het buitenland. Van
ïensen die geëmigreerd zijn en
rat laat hebben vernomen dat ze
rvoor in aanmerking zouden kun-
en komen.
pmvangrijk karwei
behandeling van de aanmeldin-
n is een omvangrijk karwei, dat
3car{rg precies moet worden gedaan,
zijn mensen die denken dat er
Nederland zoiets als een centrale
Iministratie van het voormalig
rzet is. „Was dat maar waar, dan
iu die klus aanzienlijk makkelij-
656^1" zijn geweest", zegt Van den
leuvel. Men maakt gebruik van
iderzoeksambtenaren van het mi-
iterie van defensie, die ook inge-
rt worden bij het natrekken van
jgevens voor verzetspensioenen.
en goede screening is erg belang-
tjk. Soms komen er telefoontjes
innen van mensen die zeggen dat
•mand ten onrechte een kruis
:ft gekregen. Vaak gebeurt dat
loniem. Van den Heuvel zegt in
lie gevallen om keiharde bewijzen
vragen. Vaak moet er een af-
H|reksom gemaakt worden. Als ie
mand in 1944, na jarenlang NSB'er
Te zijn geweest, bij het verzet is ge-
^iomen dan zeggen we nee".
Falens is zo'n voorbeeld. Hij kwam
i OtfOor een kruis in aanmerking om-
jat hij verzet heeft gepleegd, maar
Tjleek in een kamp allerlei negatie-
u dingen te hebben uitgehaald. Dè
-»4an kreeg een kruis en buitenge-
yioon pensioen. Van den Heuvel:
n zo'n geval is het belangrijk dat
;e meer informatie krijgen dan de
nzijdige, op één oorlogsperiode
irichte gegevens",
zijn op dit moment zo'n dertien-
•nderd aanvragen afgewezen,
in den Heuvel tekent elke afwij-
igsbrief persoonlijk. Hij weet dat
TRECHT Hoe heldhaftig
ït verzet tegen de Duitse
'erheersers tijdens de laatste
brlog in Nederland was, is
erhaalde malen in alle toon-
irden bezongen. Een van de
-656>eest effectieve vormen van
9-23fcrzet echter, namelijk die
in het ambtenarenkorps dat
•woon bleef doorwerken, is
Itijd wat mager belicht ge-
ngenjeest. De slogan waaronder
C,'J |oede" ambtelijke medewer-
ers poogden de Duitse bezet-
r beentje te lichten, was „te-
inwerken door meewerken",
j ^et is een verdienste van
usrei'ee studenten geschiedenis,
race de Haas en Hans Bui-
n, van de lerarenopleiding
in Utrecht, dat die tot nu
e onderbelichte rol van het
nbtenarenkorps wat naar
>ren is geschoven. De SOL-
ieriaifcidenten hebben in hun af-
ideerscriptie het „stille"
irzet van de ambtenaren uit
vergetelheid gelicht.
ilium;1
076:
Énder het vindingrijke geknoei in
bevolkingsregisters, waarmee de
litse administratieve maatregelen
irden getorpedeerd, zouden dui-
r) danden Nederlanders meer het
sud^chtoffer zijn geworden van de
ratte zettingsmacht. Van achter de
enschijnlijk stoffige bureaus is
hen£ guerrilla gevoerd. Een stille
rlog, die grote gevolgen had.
DerstrÖd begon in Leusden, w
toenmalige ambtenaar de heer
F. Brouwer (nu gepensioneerd
neentesecretaris) de uitgifte van
ersoonsbe wijzen" verzorgde. Dat
iren kaarten met persoonlijke ge-
vens en foto, die Nederlanders,
ik nadat de Duitsers de baas wa
ge worden, bij zich moesten
agen. In het bevolkingsregister
het gemeentehuis waar men
ronde, bevond zich ook een kaart
rvan de gegevens overeen
resten komen met het persoons
lijs. Zo kon iedereen op elk uur
n de dag door de bezetters in de
ten worden gehouden. De heer
ouwer kreeg al vlak na de invoe-
g van het persoonsbewijs vanuit
eigen kennissenkring te maken
't joodse onderduikers. Joodse
derlanders kregen op hun per-
msbewijs een grote „J" gedrukt,
stonden overeenkomstig hun
De nationale onderscheiding van v
een paar honderd werden uitgereid
direct daarna de emoties loskomen.
Die resulteren in boze telefoontjes
en brieven aan prins Bernhard, ko
ningin Beatrix of premier Lubbers.
Van den Heuvel:: „We trekken na
elk beroep de gegevens nog een
keer na, maar we prutsen niet aan
de normen. Die staan rotsvast".
Jarenlang is vanuit het voormalig
verzet aandrang op de Nederlandse
regering uitgeoefend om een ver-
zetsonderscheiding in te stellen.
Maar pas in 1978 kwam er schot in
die zaak. Nederland was op dat mo
ment het enige land in West-Euro
pa dat geen onderscheidingen ken
de voor verzetsmensen.
Vlak na de oorlog bedacht de toen
malige regering wel een nationale
onderscheiding. Van dat kruis,
waarop stond: „Trouw tot in den
dood", werden er echter maar een
paar honderd uitgereikt. Aan het
einde van de jaren veertig stopte de
regering de uitreiking van deze on
derscheidingen. Uiteraard behiel
den de toegekende onderscheidin
gen hun waarde. Pas laat in de ja
ren zeventig stelde de regering een
initiatiefcomité in, waarin zitting
kregen bankier Willem van Lan-
schot, oud-verzetsstrijder Hans
Teengs Gerritsen, vice-admiraal
buiten dienst E. Roest en Van den
Heuvel. Bij Koninklijk Besluit van
na de oorlog, waarvan er maar
29 december 1980 werd daarna het
verzetsherdenkingskruis ingesteld.
Alle verzetsorganisaties stonden
vierkant achter de instelling van
het kruis. Hóé vierkant, bewijst
Wim Hesselink (55) uit Vorden, se
cretaris van de Stichting Samen
werkend Verzet 1940-'45. Hesselink
draagt de onderscheiding ook,
maar ook hij hoorde niet bij de eer
sten. Hij geeft toe in het begin te
hebben geaarzeld. Maar waarom
zou hij het verzetskruis niét dra
gen? „In alle ons omringende lan
den heeft men dit soort onderschei
dingen", zegt hij. Een van de rede
nen waarom men in Nederland
zij het laat vaart heeft gezet
achter het verzetskruis was het
feit, dat vanuit het buitenland di
verse onderscheidingen begonnen
neer te dalen op Nederlandse ver
zetsmensen.
Psychische nood
Wieger de Jong (72) uit Wilp, die in
de oorlog in Deventer verzet pleeg
de onder de naam Willy van de
Wal, zegt dat het kruis voor velen
een uitkomst uit psychische nood
is. Hij zelf wordt er niet warm of
koud onder. „Veel te laat. Zo'n on
vrij eenvoudig worden uitgevoerd.
In de zomer van 1943 echter lieten
de Duitsers een nieuw systeem van
„distributie-stamkaarten" ontwer
pen. Want intussen was duidelijk
geworden dat er tienduizenden on
derduikers moesten zijn die kenne
lijk gemakkelijk aan voedsel kon
den komen.
Het nieuwe systeem werd door de
Nederlander J. L. Lentz uitgedacht
Deze had al eerder van zich doen
spreken met het ontwerp van het
persoonsbewijs, dat zo geraffineerd
in elkaar zat, dat het vrijwel niet te
vervalsen bleek. Lentz heeft na de
oorlog drie jaar in de gevangenis
gezeten voor zijn medewerking aan
de Duitse maatregelen. Het systeem
van Lentz zat zo in elkaar, dat geen
onderduiker nog kans leek te heb
ben op een kruimel brood. Het gro
te probleem was dat de uitgifte van
distributiebonnen was gekoppeld
aan een controle van het persoons
bewijs. En van die persoonsbewij
zen annex de administraties van de
gemeenten, klopte al lang niets
meer. Bij controle zouden heel wat
onderduikers door de mand vallen.
Zegels, die nodig waren voor het
legaliseren van de voedselkaarten-
en persoonsbewijzen werden door
de Duitsers verstrekt op grond van
het precieze aantal inwoners van
een plaats.
Het ambtelijk verzet heeft gezorgd
dat ook dit gevaar werd gekeerd.
Dat werd bereikt door het aantal
inwoners van een gemeente „op te
krikken". Illegaal werkende amb
tenaren van het Centraal Bureau
voor de Statistiek (CBS) hebben
daartoe een administratief huza
renstukje moeten uithalen. Het ge
volg was dat duizenden distributie-
papieren meer dan ooit op
grond van de juiste gegevens kon
den worden uitgereikt toch bij
ondergedoken vluchtelingen en
verzetsmensen terechtkwamen. Bij
het CBS en het Centraal Distribu
tiekantoor in Den Haag hebben de
ambtenaren die hadden „geknoeid"
voor het goede doel, nog heel wat
angstige ogenblikken moeten door
staan. De Duitsers waren woedend
over het mislukken van de nieuwe
administratieve maatregel. Er werd
een onderzoek ingesteld naar de
herkomst van 50.000 Nederlanders
meer dan het land aan inwoners
kon tellen. En ook andere cijfers
konden nooit kloppen. Maar intus
sen was het ambtelijk apparaat in
Nederland in knoeien niet meer te
verslaan.
CHRIS SPÖNHOFF
ZATERDAG 30 APRIL 1983
Tot 1 oktober van dit jaar
kunnen oud-verzetsstrijders zich
nog aanmelden voor het
verzetsherdenkingskruis. De
belangstelling voor dit bij
Koninklijk Besluit van 29
december 1980 ingesteld kleinood
is overstelpend groot. Verwacht
wordt dat vijftienduizend
Nederlanders het kruis zullen
krijgen.
Hoewel de verenigingen van
voormalige verzetsstrijders
stonden te juichen toen het kruis
werd ingesteld, bleek er in het
begin toch weerstand te bestaan
bij sommige oud-verzetsstrijders.
Naarmate de tijd verstreek
hebben velen van hen toch maar
een aanmeldingsformulier
ingevuld.
Het verzetsherdenkingskruis
heeft voor veel oud-strijders een
therapeutische waarde. Veel
oorlogssyndromen komen voort
uit het feit, dat de activiteiten
van de betrokkene nooit zijn
erkend.
Verslaggever Ton Hissink sprak
met secretaris Van den Heuvel
van het Nationaal Comité
Verzetsherdenkingskruis uit Den
Haag, oud-verzetsstrijder Wim
Hesselink uit Vorden, secretaris
van de Stichting Samenwerkend
Verzet 1940-'45, en Wieger de
Jong uit Wilp, die blijft weigeren
zich voor een kruis op te geven.
De Jong heeft inmiddels al wel
enkele tientallen
verzetsherdenkingskruisen op de
revers van oud-verzetsstrijders
geprikt. Hij wil het kruis zelf
echter niet, omdat het volgens
hem veel te laat is gekomen
De onvoltooid verleden tijd ie door het verzetsherdenkingskruis voor velen definitief voltooid
derscheiding had er binnen vijf
jaar na de oorlog moeten zijn". De
Jong vertikt het zich voor een
kruis aan te melden. En als nu eens
iemand anders het zou doen en
prins Bernhard zou persoonlijk ko
men om het kruis op te spelden?
De Jong lacht wat zuur om zo'n ge
wetensvraag. Vervolgens zegt hij:
„Dan zou ik natuurlijk niet kunnen
weigeren".
De Jong heeft in de afgelopen an
derhalf jaar al meer dan tien ver
zetsherdenkingskruisen mogen
overhandigen aan oud-verzetsstrij
ders. Nog steeds krijgen hij en Hes
selink telefoontjes van mensen die
informeren naar de manier waarop
ie het kruis kunt krijgen. Hesse
link: „Je komt veel ontroerende
dingen tegen. Het zijn echt niet al
leen de jongens met de stenguns.
Hoeveel mensen hebben niet met
groot gevaar voor eigen leven on
derduikers geholpen? Dat is ook
een vorm van verzet waarvoor je
een onderscheiding kunt krijgen".
In hoeverre is zo'n medaille gede
valueerd omdat de aantallen zo
groot zijn? De beide oud-verzets
strijders fronsen de wenkbrauwen.
Van devaluatie is geen sprake, vin
den ze. Het is zelfs erg goed dat er
maar één medaille is en er niet ge
werkt wordt met gradaties.
Zenuwziek
In het algemeen verloopt de aan
vraagprocedure vlot. Toch wéét De
Jong zich een geval te herinneren
van een vrouw uit Deventer, die
een jaar op uitsluitsel heeft moeten
wachten. Ze werd er bijna zenuw
ziek van.
Het zijn niet alleen de verzetsmen
sen zelf, die hunkeren naar erken
ning. Het dorp of de buurt is over
het algemeen ook trots op hen. De
uitreiking wordt vaak gehouden in
het gemeentehuis, met een aardige
speech van de burgemeester of een
vooraanstaand verzetsman van
weleer.
Degenen die een buitengewoon
pensioen genieten zijn over het al
gemeen vrijgesteld van informatie
verstrekking. Het zou volgens Hes
selink best nuttig kunnen zijn als
die mensen ook nog eens informa
tie zouden moeten verstrekken. De
Jong enigszins fel: „Ik ken een
communist die drie jaar in een con
centratiekamp heeft gezeten. Hij
heeft een buitengewoon pensioen
en heeft ook het kruis gekregen. Ik
vraag me af of dat wel terecht
Volgens De Jong heeft het voorma
lig verzet in het verleden wat lauw
gereageerd op bepaalde ontwikke
lingen „Neem nu een man als De
Quay. Als je zijn uitspraken uit de
eerste periode van de Tweede We
reldoorlog er op na leest dan snap
je niet hoe zo iemand later ooit mi
nister-president is kunnen worden.
Hij riep nota bene onze jongens op
om maar in Duitsland te gaan wer
ken. Maar is er later ooit kritiek
vanuit het voormalig verzet geko
men? Nee toch?"
Attent
Hesselink is later ook over de din
gen gaan nadenken. Hij zegt het
zichzelf nog steeds kwalijk te ne
men, dat hij met miljoenen anderen
rustig heeft afgewacht tot de Duitse
oorlogsmachine in vrij snel tempo
tot ontwikkeling kwam. Hesselink:
„Hetzelfde gebeurt nu in feite in
Rusland. Ik kan er niet genoeg
voor waarschuwen dat wij attent
moeten zijn". De Jong vult aan:
„En dan hoor je sommigen zeggen:
wat kunnen wij als klein land daar
nu aan tegenhouden? Wel, dat zou
je nog wel eens kunnen meevallen.
Wist u dat, als wij met ons lucht
doelgeschut de Duitsers niet zulke
grote verliezen aan vliegtuigen
hadden toegebracht bij de inval in
mei 1940, Engeland wellicht geval
len zou zijn? Ik moet er niet aan
denken in wat voor situatie we dan
op dit moment zouden zijn geweest.
Neem dat nu maar van mij aan. De
nazi's zouden heel Europa gere
geerd hebben".
Het verzetsherdenkingskruis is
voor velen te laat gekomen. Twin
tig procent van de kruisen wordt
postuum verleend. Een deel daar
van is bestemd voor verzetsstrijders
die in de oorlog zijn omgekomen.
Meer kruisen waren voor mensen
die in de loop van de naoorlogse ja
ren zijn overleden. En dat is vol
gens de beide oud-verzetsstrijders
triest. „Als je ziet hoe blij de mees
ten zijn als je ze de onderscheiding
op de borst speldt dan kun je alleen
maar constateren dat de regering in
feite door het niet op tijd instellen
van het kruis bij veel oud-strijders
onzekerheid heeft laten voortbe
staan", zegt hij.
Van den Heuvel geeft hem daarin
groot gelijk. „Inderdaad, ze hebben
te lang op erkenning moeten wach
ten, maar ik zeg maar zo: beter laat
dan nooit".
TON HISSINK
„afkomst" ook zo geregistreerd op
het gemeentehuis. Als ze zich aan
deportatie wilden onttrekken,
moesten ze onderduiken. De heer
Brouwer zorgde in het begin al dat
een ondergedoken joodse familie
zich weer gewoon op straat kon be
geven, door simpel persoonsbewij
zen onder gefingeerde namen uit te
reiken. Omdat er op het Leusdense
gemeentehuis medewerking was
van de eveneens „goede" ambte
naar B. van der Heijden, kon de
persoonsadministratie gewoon met
de „nieuwelingen" verrijkt wor
den.
Later moest de methode verfijnd
worden, omdat de kans op ontdek
king steeg. Er is zo'n mate van ver
fijning ontstaan, dat hele groepen
„verzonnen" landgenoten niette
min keurig administratief werden
verantwoord. Dat moest tot in Den
Haag toe, waar de Rijksinspectie
voor de bevolkingsregisters was ge
vestigd. De heer Brouwer maakte
gebruik van het feit. dat de inspec
tie de aanmeldingen uit de ge
meenten niet streng controleerde.
Er werden bijvoorbeeld duplicaten
van persoonsbewijzen naar Den
Haag gestuurd, waarop foto's prijk
ten die een fotograaf uit Amers
foort bereidwillig afstond. Heel wat
jeugdigen hebben met hun portret
de Haagse archieven verrijkt, zon
der dat zij ook maar enigszins wat
met de personen te maken hadden
die op deze wijze in vrijheid kon
den blijven.
Overledenen
Een bijna waterdicht systeem ont
stond toen de heer Brouwer samen
met de Amersfoortse verzetsman
A. C. Hendriks besloot om onderge
doken Nederlanders te helpen met
de persoonsgegevens van overlede
nen. Die werden administratief
weer tot leven gewekt. Dat laatste
kon alleen door medewerking van
ambtenarenkorpsen in andere ge
meenten. Het systeem kwam er op
neer, dat de gegevens van overle
denen „verhuisden" naar de plaats,
waar de onderduikers woonden. Er
werd naar persoonsgegevens ge
zocht, die overeenkwamen met de
leeftijden van de landgenoten die
geholpen moesten worden. Zo kon
den de gegevens van baby's die
twintig tot veertig jaar geleden wa
ren gestorven worden gebruikt.
Het „geknoei" in Leusden vond al
gauw navolging in veel andere ge
meenten. Er ontstond een heel ge-'
smeerd administratief systeem van
„verhuizingen" van niet meer be
staande personen. Het gerommel
met de administratieve gegevens
werd uiterst precies uitgevoerd
maar dat neemt niet weg, dat er
wel eens iets mis dreigde te gaan.
In de scriptie wordt melding ge
maakt van het onderzoek door de
Duitse Sicherheitsdienst (de SD)
die een joodse jongen met valse pa
pieren had opgepakt tijdens een
razzia. De jongen was toch ver
dacht, omdat hij besneden was. Hij
hield vol, dat dit het gevolg was
van zijn „Zuidafrikaanse" afkomst.
Dat stond zo in de gegevens van
zijn „geleende" naam Frans Ber
kenhof. De SD belde toen naar het
gemeentehuis van Leusden en
kreeg de heer Brouwer aan de tele
foon. Deze zei dat hij het „even op
zou zoeken" en kon even later mel
den dat de gegevens „klopten". Dat
was bij lange na niet zo, omdat de
naam waarop de valse papieren
waren verstrekt afkomstig was van
een inwoner van Amersfoort. De
heer Brouwer móest toen snel zor
gen dat de échte Frans Jan Ber
kenhof uit het register in Amers
foort werd gelicht en de kenmer
ken van de joodse jongen onder de
naam Berkenhof werden terugge
zet. Daarna moest ook het centraal
register in Den Haag „bewerkt"
worden. Ook daar bleken „goede"
ambtenaren te zitten die de verval
sing voortzetten. Op die manier
stonden de Duitsers tegenover een
waterdicht administratief blok.
Voedsel
Ook op andere manieren hebben
Nederlandse ambtenaren in stilte
het leed verzacht van gevluchte
landgenoten. Vlak na de Duitse in
val gingen alle eerste levensbehoef
ten (brood, bloem, textiel) op de
bon. De Nederlandse regering had
al vóór de oorlog een perfect distri
butiesysteem opgezet. De Duitsers
gebruikten dat om de terreur onder
ondergedoken joden en verzets
mensen te verergeren. De distribu
tiebonnen werden via de gemeen
tehuizen verstrekt. Illegaal werden
mensen, die niets mochten ontvan
gen, toch met bonnen geholpen.
Tot ver in bezettingstijd konden de
illegale praktijken met de bonnen
Foto uiterst links: In de zomer van
1943 lieten de Duitsers een nieuw
systeem van „distributie-stam
kaarten" ontwerpen, maar het
ambtelijk verzet heett ook dit ge
vaar gekeerd.
Foto links: Tot ver in bezettings
tijd konden de illegale praktijken
met de bonnen vrij eenvoudig
worden uitgevoerd.
Foto boven: Duizenden onderdui
kers kwamen dank zij het „ge
knoei" van de ambtenaren aan
voedsel.
