Honderd
jaar
geleden
overleden
Londen
geeft
35.000
pond uit
voor
herdenking
van vader
van het
marxisme
Een foto van Marx uit 1878.
Marx was toen zestig jaar.
Twee maanden voor zijn dood
stuurde hij de foto naar de
vrouw van zijn dokter die
toen natuurlijk niet kon
vermoeden dat de foto
honderd jaar later bijna
tienduizend gulden zou
opbrengen op de Londense
veiling Christie's.
■-'•I
*v
"J-"») V V* rt
Vw\ 'A
;,v.
1
fLxS^ \V\i\x
Het bijna onleesbare handschrift van Karl Marx. In deze brief
aan zijn dokter spreekt Marx zijn onsteltenis uit over de
slechte gezondheid van zijn dochter Jenny. Kort daarna zou
hij zelf overlijden.
Philippe uit Parijs verdreven wer
den.
Karl en Jenny Marx hadden toen
al één kind. Ze trokken naar Brus
sel en stelden vast dat België veel
meer geïndustrialiseerd was dan
Frankrijk. Hun gezin werd daar
nog uitgebreid met twee kinderen,
een in 1846 en een het jaar daarop.
Sinds de lente van 1845 woonde
Engels ook in Brussel. Beide Duitse
revolutionairen huurden er in de
Verbondsstraat twee huizen naast
elkaar.
In 1847 brachten Marx en Engels
hun eerste korte bezoek aan Lon
den. Ze kregen er contact met de
Communistische Liga van uitgewe
ken Duitse revolutionairen en hiel
den er toespraken voor de Opvoed
kundige Vereniging van Duitse Ar
beiders. Op aanraden van Engels
besloot de Communistische Liga
haar slagzin „Alle mensen zijn
broeders" te veranderen in „Arbei
ders aller landen, verenigt u". Met
die slogan werd de strijd aangebon
den tegen oudere of rivale groepe
ringen, die volgens Engels en Marx
een vorm van „Utopisch socialis
me" propageerden.
Marx schreef voor de Londense
Communistische Liga een commu
nistisch manifest, dat in februari
1848 in het Duits gepubliceerd
werd. Het was toen de vooravond
van de grote revoluties in Italië,
Frankrijk en Oostenrijk. Nauwe
lijks een maand later werd Marx
met zijn gezin uit België verdreven.
Jenny kreeg zo weinig tijd om haar
koffers in te pakken, dat ze al haar
zilverwerk en het beste linnengoed
moest achterlaten. Daarna woon
den ze eerst nog een maand in Pa
rijs en vervolgens een poosje in
Keulen, waar Marx hoofdredacteur
werd van de Neue Rheinische Zei-
tung, een krant die zijn lezers in
gewapende opstand probeerde te
doen komen. Op 16 mei 1649 kreeg
Karl Marx alwéér een uitwijzings
bevel. Zijn krant verscheen nog
drie dagen; het laatste nummer er
van werd in rode inkt gedrukt.
Eerst doolden Karl en Jenny Marx
met hun drie kinderen in Duits
land rond. Ze verbleven ook nog
even opnieuw in Parijs, maar be
sloten uiteindelijk een onderkomen
te zoeken in Londen, dat toen al
geruime tijd veel politieke vluchte
lingen aantrok. Het krioelde er van
Duitsers en Oosteuropese immi
granten. De familie Marx kwam in
augustus 1849 in Londen aan. Frie-
drich Engels volgde drie maanden
later. Marx en Engels zouden tot
het einde van hun dagen bannelin
gen blijven.
Vies en vuil
In 1874, toen hij al 25 jaar in Lon
den woonde, diende Karl Marx een
verzoek in om tot Brit genationali
seerd te worden. In december 1845
had hij afstand gedaan van zijn
Pruisische nationaliteit. Naturalisa
tie werd hem door het Britse minis
terie van binnenlandse zaken ge
weigerd op grond van een politie
rapport in zijn dossier. Daarin
stond, dat Marx een beruchte Duit
se agitator was, die zijn eigen ko
ning en land verloochend had. De
vader van het marxisme bleef dus
statenloos. Van Britse zijde werd
het echter nooit nodig geoordeeld
hem uit het land te zetten.
In Londen werd Karl Marx noch
tans doorlopend in de gaten gehou
den door de Pruisische geheime po
litie, die geregeld rapporten over
hem naar Duitsland stuurde. De
geheime agenten kwamen zelfs bij
Marx aan huis. De Duitse revolu
tionair verschool zich dan wel eens.
In Dean Street, een bekende straat
van de internationale en enigszins
beruchte wijk Soho, "Waar de fami
lie Marx op kamers woonde, hield
hij zich ooit verborgen in een tus-
senkleerkast, terwijl in hetzelfde
vertrek mevrouw Jenny met zo'n
Duitse snuffelaar zat te praten.
De politieman schreef later in zijn
rapport, dat het bij Marx maar een
rare bedoening was. „Je kon er de
rook snijden", want Karl Marx
rookte onafgebroken pijpen en
goedkope sigaren. Alles was vies,
er lag enorm veel stof. „In zijn par
ticulier bestaan is Marx een ordelo
ze, cynische man, een slechte gast
heer", aldus het rapport van de ge
heime politie. „Hij leidt een echt zi
geunerleven en is geregeld dron
ken. Zich wassen en verzorgen
doet hij zelden. Hoewel hij vaak
dagenlang niets uitvoert, werkt hij
dag en nacht met een onverwoest
baar uithoudingsvermogen wan
neer hij wél veel te doen heeft. Hij
blijft dan de hele nacht op en hij
gaat 's middags volledig gekleed op
een sofa liggen om tot 's avonds
laat te slapen, zonder dat het ko
men en gaan van andere mensen in
die kamer hem stoort".
Marx kreeg er in Londen nog twee
kinderen bij. Drie van zijn nako
melingen stierven er toen ze nog
erg jong waren. Hun eerste dochter
Jenny, die niet erg gezond was,
overleed in januari 1883, een jaar
na haar moeder en enkele maan
den vóór de dood van haar vader.
Friedrich Engels overleefde Marx
in Engeland twaalf jaar.
Het gezin Marx heeft in verschil
lende wijken en gemeenten van
Londen gewoond. Op 5 november
1849 installeerden ze zich in een
fraai huis van Chelsea, dat hun zes
pond per maand kostte. Aangezien
Karl Marx geen inkomen had, was
het geen wonder dat hij spoedig in
geldnood kwam. Winkeliers uit de
buurt stuurden enkele deurwaar
ders op hem af. Alle bezittingen
van de echtlieden Marx, inclusief
de wieg van hun jongste kind en
het speelgoed van hun dochters,
werden openbaar verkocht. Karl
Marx stond met zijn gezin op straat.
Driehonderd nieuwsgierige man
nen, vrouwen en kinderen, waren
getuigen van hun vernedering. Ze
genoten er met volle teugen van.
De familie Marx vond een tijdelijk
onderkomen in het zogeheten Duit
se Hotel aan de Leicester Street,
dat nu een bekend visrestaurant is.
Toen verbleven daar veel politieke
vluchtelingen uit Frankrijk, Italië,
Oostenrijk en Duitsland. Na enkele
weken stuurde de hoteldirectie
Karl en Jenny Marx door omdat ze
geen vijf pond per week meer kon
den neertellen voor kost en inwo
ning. Marx en zijn gezin vonden
toen een nieuw onderkomen in
Dean Street.
Het eerste huis, dat zij daar be
woonden, bestaat niet meer. Na en
kele maanden verhuisden ze naar
twee kamers op nummer 28 van
dezelfde straat. Ook dié woning
hoort nu bij een bekend restaurant.
Aan de voorgevel hangt een blau
we gedenksteen, aangebracht op
initiatief van het bestuur van
Groot-Londen. Maar het heeft zich
in het jaar vergist, want Marx
woonde daar van 1850 tot 1856, en
niet van 1851 tot 1856, zoals op de
blauwe gedenkplaat te lezen staat.
Financiële hulp
Karl Marx verkeerde vaak in fi
nanciële moeilijkheden omdat hij
als salon-socialist wel veel zat te
denken en daarna zijn beschouwin
gen en theorieën op papier zette,
maar verder weinig deed waarmee
hij echt zijn brood kon verdienen.
Gelukkig kwam Friedrich Engels
hem geregeld te hulp. De vader
van Engels had in Manchester een
katoenfabriek. Van 1850 af werkte
Friedrich daar als kantoorklerk.
Die pennelikkersbaan bracht hem
200 pond per jaar op. Later erfde
hij de fabriek. Friedrich Engels
leed nooit gebrek aan geld en
woonde ongehuwd samen met een
Iers fabrieksmeisje, ene Mary
Burns, die na haar dood in zijn huis
opgevolgd werd door haar zuster,
Lizzie. Er waren geen kinderen.
Van 1851 tot 1862 verzorgde Karl
Marx een vaste rubriek, gewijd aan
Europese gebeurtenissen, in de
New York Herald Tribune, een po
pulaire Amerikaanse krant met
een grote oplage. Dat was toen zijn
enige betaalde baan. Marx had
Charles Dana, de hoofdredacteur
van dit dagblad, in Keulen leren
kennen. Omdat Karl Marx vooral
in het begin maar een gebrekkige
kennis van de Engelse taal had,
schreef Friedrich Engels de eerste
artikelen in zijn plaats.
Einde 1861 zag de New York He
rald Tribune zich evenwel ver
plicht de bijdragen van Karl Marx
drastisch te beperken, omdat
wegens de Amerikaanse Burger
oorlog niet genoeg ruimte meer
voor was. In 1862 werd de mede
werking stopgezet. Wegens die fi
nanciële tegenslag deed Marx op
nieuw een beroep op zijn rijke oom
in Nederland... en ditmaal met suc
ces.
Karl Marx leerde veel aspecten
van het kapitalisme kennen in
Manchester, dat toen een bloeiende
industriestad was. Marx logeerde
vaak bij Friedrich Engels. Deze
wist alles over de Engelse werken
de stand. Het gebeurde ook dat
Marx zich enkele maanden bij En
gels ging verschuilen, omdat in
Londen zijn schuldeisers hem niet
meer met rust lieten.
In juni 1850 schafte Karl Marx zich
voor het eerst een lezerskaart van
de grote leeszaal in het beroemde
British Museum van Londen aan in
de wijk Bloomsbury. In Marx' tijd
bestond het British Museum al bij
na honderd jaar.
Marx wandelde van zijn kamers in
Dean Street via Oxford Street en
Tottenham Court Road naar
Bloomsbury. Tottenham Court
Road had teen niet minder dan
ZATERDAG 12 MAART 1983
achttien kroegen (vandaag de dag
zijn er nog zes), die hij vaak be
zocht. Na een avondje uit met Wil
lem Liebknecht waren beide Duit
se revolutionairen zo dronken, dat
ze in een „pub" van Tottenham
Court Road ruzie kregen en dan
maar de straatlantaarns stuksloe
gen. De politie gelukte het niet hen
te arresteren, want Karl Marx ken
de de zijstraten en stegen van dat
deel van Londen beter dan zij.
Verteld wordt dat Marx in de lees
zaal van het British Museum tel
kens op de plaats nummer 07 zat.
De stoelen en de schrijftafels waren
met leer overtrokken. Er lag dub
bel schrijfgerei: een stalen pen en
een ganzepen. Marx las daar onder
meer oude nummers van The Eco
nomist en parlementaire verslagen.
Uit deze laatste puurde hij uiteen
zettingen over het ellendige be
staan van de Britse werkende klas
se.
In die leeszaal verzamelde Karl
Marx gegevens voor een groot deel
van zijn theoretisch werk, waaron
der Das Kapital, „een kritische stu
die van politieke economie", waar
van het eerste deel in 1867 ver
scheen. Na de dood van Marx wer
den de overige delen van Das Ka
pital door Engels samengesteld uit
nota's, die „de profeet van de prole
tariërs" nagelaten had.
Toen ook de Russische vertaling
van Das Kapital verscheen, vrees
den Marx' Russische volgelingen,
dat de censuur van de tsaar de ver
spreiding van het boek zou verbie
den. Maar dit gebeurde niet. De
censoren vonden het kurkdroge
werk van Karl Marx zo ontzettend
moeilijk om te begrijpen, dat zij
geen verbod nodig achtten. Zij ge
loofden niet, dat het door veel Rus
sen gelezen en begrepen zou wor
den.
Tijdens de laatste jaren van zijn le
ven verkeerde Karl Marx doorlo
pend in een slechte gezondheid. Na
zijn overlijden werd hij begraven
in Londens Highgate, waar de ge
meente een indrukwekkende be
graafplaats geopend had.
Ongeveer twintig personen woon
den de begrafenis van Karl Marx
bij. Hij deelde het graf van zijn
vrouw Jenny en een als kind ge
storven kleinzoon. In 1890 werd
ook Helene Demuth, die in haar le
ven de trouwe kinderjuffrouw van
het gezin Marx was geweest, bij
hen begraven.
Helene Demuth en Karl Marx had
den een zoon, Frederick, die in
1851 in Dean Street geboren was en
tot na de dood van Marx doorging
als het kind van Friedrich Engels.
Deze laatste onthulde pas op zijn ei
gen doodsbed, dat hij Karl Marx
had willen beschermen tegen de
schande van dit buitenechtelijke
vaderschap.
Monument
In 1954 werd het graf van Marx
verplaatst en versierd met een mo
nument. Het baardige hoofd van de
„profeet der proletariërs", voor re
kening van de Britse communisti
sche partij gebeeldhouwd door
Laurence Bradshaw, prijkt op een
enorme zuil van graniet uit Corn
wall. Op de voorzijde hiervan zijn
de woorden „Arbeiders aller lan
den, verenigt u" gebeiteld. Daaron
der staat een bekend citaat uit
Marx' elfde thesis over de wijsgeer
Ludwig Feuerbach: „De filosofen
hebben de wereld alleen maar op
verschillende manier geïnterpre
teerd. Waar het echter op aankomt,
is haar te veranderen".
Marx' gedenkteken was al vaak het
doelwit van aanslagen. Diverse po
gingen om het op te blazen, misluk
ten. Met verf aangebrachte slogans
werden zorgvuldig uitgewist In
april 1956 legden de toenmalige
Sovjetleiders Kroetsjev en Boelga-
nin kransen neer op het graf van
hun grote theoreticus, die zelf nooit
in Rusland was geweest. Bij gele
genheid van de honderdste verjaar
dag van Marx' dood wordt het mo
nument opnieuw met bloemen ver
sierd.
ROGER SIMONS
Marx' gedenkteken werd al
verschillende malen met verl
besmeurd.
doorgebracht in Londen. In die tijd
was dat letterlijk de industriële
hoofdstad van de wereld. Toen
Marx er aankwam, had Londen al
2,5 miljoen inwoners en Berlijn
maar 400.000. Londen spande in
alle opzichten de kroon.
Marx werd in 1818 geboren in de
eeuwenoude Duitse stad Trier. Zijn
ouders hadden negen kinderen,
van wie er evenwel maar vier vol
wassen werden. Vader en moeder
Marx stamden beiden af van zeer
oude orthodoxe joodse families.
Dank zij het Franse bestuur van
Trier, van 1803 tot 1818, dat de jo
den in die stad grotere vrijheid
schonk, was de vader, Heinrich
Marx, advocaat kunnen worden.
Toen Karl geboren werd, bekleed
de Heinrich in Trier een alom ge
respecteerde positie als jurist.
De Fransen vertrokken en de klei
ne Karl Marx groeide op. Hij ver
loochende zijn joodse afkomst en
werd een gedoopte Lutheraan.
Maar ook de protestanten vormden
in Trier een minderheid; de meeste
inwoners van die stad waren
rooms-katholiek.
Familie van Philips
Van moederszijde had Karl Marx
merkwaardige connecties met de
wereld van het kapitalisme. Zijn
oom, B. F. D. Philips, was bankier
in het Nederlandse Zaltbommel.
Vooral in zijn jeugd ging Karl vaak
bij die oom op bezoek. In Zaltbom
mel ontmoette hij zijn neven Ge
rard en Anton Philips, die in 1891
de Philips Gloeilampen Fabriek
stichtte in Eindhoven.
Tijdens zijn langdurig verblijf zat
Karl Marx vaak zonder geld. Hij
deed toen meermalen een beroep
op zijn rijke Nederlandse oom. In
1854 stuurde Marx zelfs zijn vrouw
Jenny naar Zaltbommel om geld af
te bedelen, maar Philips weigerde
haar iets te lenen. Zeven jaar later
zat Karl Marx opnieuw in geld
nood. Ditmaal stond zijn rijke oom
hem een kleine lening toe, nadat
Marx schriftelijk zijn medelijden
had opgewekt.
Als jonge man studeerde Karl
Marx rechten aan de universiteit
van Bonn. Omdat hij daar erg veel
fuifde en vaak dronken was, oor
deelde zijn vader het nodig hem na
een jaar naar Berlijn te sturen. In
1841 promoveerde Marx in die stad
tot doctor in de wijsbegeerte op een
thesis over oude Griekse filosofie.
Hij dacht toen in het onderwijs te
gaan, maar omdat hij geen baan
vond, werd hij journalist.
Marx was 24 jaar, toen hij in juni
1843 in de Evangelische Kerk van
Trier trouwde met Jenny von
Westphalen, de bevallige 27-jarige
dochter van een liberale baron, die
zijn ouders goed kende en hem
trouwens in zijn jeugd aangespoord
had veel te lezen en over alles wat
hij las na te denken. Jenny en Karl
kenden elkaar dan ook vanaf hun
kindertijd. De jonge mevrouw
Marx had een adellijke Schotse
grootmoeder, die afstamde van de
hertogen van Argyll.
Na een huwelijksreis in Zwitser
land vestigde het nieuwe echtpaar
Marx zich in Parijs. Die beslissing
was een gevolg van het feit, dat
Karl in maart 1843 zijn baan als
hoofdredacteur van de Reinische
Zeitung in Keulen verloren had.
Marx schreef in die krant veel ra
dicale artikelen, die op een of an
dere manier ontsnapten aan de
censuur en de oplage van zijn dag
blad gevoelig deden stijgen. Na een
bijzonder scherpe aanval op de
Tsaar van Rusland sloegen de auto
riteiten echter toe. De krant werd
zonder meer gesloten en Karl Marx
stond enkele maanden voor zijn
huwelijk op straat.
In Parijs en Brussel
In Parijs huurden Karl en Jenny
Marx kamers in de Rue Vaneau,
een straat nabij de ministeriële
Quai d'Orsay. In die buurt woon
den toen veel Duitse emigranten.
Marx las er een massa boeken over
economie, politiek en wijsbegeerte.
Hij besteedde veel aandacht aan de
Franse Revolutie van 1798. Marx
onderzocht de oorzaken van wat hij
haar mislukking noemde en pro
beerde na te gaan hoe zij met de
hulp van het proletariaat en later
van Parijs de handarbeiders, dië
volgens Marx door hun bazen geëx
ploiteerd werden voortgezet kon
worden.
Marx verdiende in Parijs wat geld
met artikelen voor Duitse tijd
schriften, die in de Franse hoofd
stad gepubliceerd werden. Sinds
november 1842 was hij bevriend
met de Duitse socialist Friedrich
Engels. Zii kenden elkaar van Keu
len. Engels volgde Marx naar Pa
rijs, waar zij in de zomer van 1844
voor het eerst beseften, hoeveel zij
met elkaar gemeen hadden. Ze be
gonnen samen te werken en publi
ceerden allerlei opruiende geschrif
ten, die boze reacties van de Prui
sen veroorzaakten. Een en ander
had tot gevolg, dat Marx en andere
Duitse revolutionairen in februari I
1845 door de regering van Louis
i Westphalen, met
Irx in 1843 trouwde.
)uwen nog herinneringen
rtu leven oproept,
leriervatieve minderheid van
ndDotlondense bestuur vindt
:>et{ave van 35.000 pond voor
it arx sterk overdreven. „We
rteiï niets verschuldigd", zegt
meïservatieve woordvoerder
he Bolton. „Alles wel be-
md. danken we de filmster-
dajpo Marx en zijn broers veel
buin Karl Marx, die we 34 jaar
veh veilig toevluchtsoord en
hel nog een christelijke be
ta ts gegeven hebben".
■hi
rot
dee-ooriog
ialistische wijsgeer Marx
fjg|ezegd, dat hij zijn filosofie
in Duitsland, zijn politieke
in Frankrijk en ziin econo-
ïrdervaringen, vooral wat het
hceme aangaat, in Engeland,
i ihreef Marx „Das Kapital",
dak waarin hij de kapitalisti-
uirde ervan beschuldigde,
iryijker te worden met het
ian de gewone man, die zelf
hiend in de misère zat.
itossing die door Karl Marx
anlchreven werd, was een
miorlog, om alle particulieren
?din bezittingen te beroven.
ou gemeenschappelijk goed
Omdat de gemeenschap
t zou bezighouden met elke
^n produktiviteit, zou ieder-
rk hebben en in zijn eigen
sfe kunnen voorzien. In heel
oijld zou niemand meer nood-
v(zijn.
>e<kijn dood werden de ideeën
ettrl Marx overal verspreid,
'tan „Proletariërs aller lan-
owenigt u" is de slagzin van
^de van de wereldbevolking
ofcn. Voor dié mensen zijn de
(ten van Karl Marx een
!nijbel, waarvan zij de inhoud
i ideologie beschouwen. In
zj(e landen is deze als het
jj^n nieuwe godsdienst, die de
SIprmt van de macht van de
e^n revolutionaire omwente-
te de sociale indeling van de
is echter al lang geen spra-
|tr. De vernietiging van elk
l fstel, die door Marx voor-
nyerd, zodat de wereld geen
'gen meer zou kennen,
merkelijkheid geworden,
lïarx heeft dus het grootste
)ftn zijn leven als volwassene
SN Toen dr. Karl
ip 17 maart 1883 ter
>esteld werd op de be
aats van de Londense
ite Highgate, schreef
rouwe revolutionaire
en promotor Friedrich
aan Willem Liebk-
een andere bekende
socialist in Engeland;
jrootste brein in de
helft van onze eeuw
>pgehouden met den-
vla rx was op 14 maart
ackfstorven in een huur-
zicïi Hampstead, dat zelfs
ïd tijd bezwaarlijk een
ha'J,isch deel van de Britse
e/.rad genoemd kon wor-
gp£t kleine huis dat hij
ontlde had trouwens twee
enn met leidingwater,
ï®n»n een bijzonder grote
"ïkfc.
en.
n<Jilood had Marx 34 jaar in
ani!gewoond- hoewel zijn ge-
armoe leed, gaf Marx toch
Aeur aan een bourgeois-be-
lij stuurde zijn kinderen
rticuliere scholen en had
n paar huisbedienden in
(ialistische bestuur van
jenden geeft 35000 pond uit
"^Oe verjaring van Marx'
passend te herdenken,
jen stadswandelingen door
^iden van Karl Marx" ge-
kwant in die 34 jaar ver-
e geestelijke vader van het
zo vaak, dat tegenwoor-
serie wijken, straten
