f
Westduitse Luthersteden
hebben veel te bieden
België
ligt heet;,l
zuidelijp
IN LUTHERS VOETSPOOR
VAN WORMS TOT COBURG
ZATERDAG 12 FEBRU.
Anders dan in de DDR wordt in de
Bondsrepubliek bij de viering van het Lu-
therjaar vooral de nadruk gelegd op de
godsdienstig-historische betekenis van de
Duitse reformator. Een ander verschil tus
sen beide Duitslanden is, dat de Bondsre
publiek ongetwijfeld de extra stroom Lu-
thertoeristen gemakkelijker zal kunnen
verwerken dan in de DDR het geval is.
Onze verslaggever Leo van Vlijmen
maakte behalve een reis langs de Oost-
duitse Luthergedenkplaatsen ook een
tocht naar de Westduitse Luthersteden.
Vandaag publiceren we zijn impressies
over Worms, Augsburg, Neurenberg en
Coburg, met als toegift een indruk van
het „protesterende Speyer".
WORMS AUGSBURG
NEURENBERG COBURG
- Al kan de Bondsrepubliek
niet bogen op een geboorte- of
een sterfhuis van Maarten Lu
ther, ook in West-Duitsland
heeft deze hervormer toch
menig spoor nagelaten.
Worms, Augsburg, Neuren
berg en Coburg zijn de tradi
tionele Luthersteden in dit
deel van Duitsland en de
VVV's van deze vier plaatsen
hebben hun beste beentje
voorgezet om in het Luther-
jaar hun bezoekers interessan
te programma's te kunnen
aanbieden. Luther staat daar
bij uiteraard in het middel
punt, maar elk van deze vier
steden heeft daarenboven nog
veel meer aantrekkelijke kan
ten: een rijke historie, prach
tig, deels zeer oud steden
schoon, veel en gevarieerd
vertier en belangrijk
een kwalitatief zeer hoog aan
geschreven horeca.
En dan zijn er natuurlijk de talrijke
tentoonstellingen en lezingen, con
gressen en culturele manifestaties
die in het kader van het Lutherjaar
(dat op Luthers sterfdag, 10 novem
ber, eindigt) worden georganiseerd,
overigens niet slechts in de vier
klassieke Luthersteden, maar ook
in ruim twintig andere Westduitse
plaatsen.
„Hier sta ik
Een Westduitse Lutherreis begint
onvermijdelijk in Worms aan de
Rijn, de stad waar keizer Karei V
in 1521 zijn eerste Rijksdag hield en
waar op 18 april van dat jaar de au
gustijner monnik Maarten Luther
een einde maakte aan zijn twee da
gen durend verhoor met de beken
de zin: „Hier sta ik, ik kan niet an
ders. Zo helpe mij God. Amen".
Van het gebouw waar Luther deze
gedenkwaardige woorden sprak
staat geen steen meer op de andere;
slechts een plavuismet inscriptie,
temidden van andere plavuizen en
drassige graspollen, herinnert nog
aan deze historische gebeurtenis.
De tuin waarvoor het gebouw van
de Rijksdag plaats heeft gemaakt
grenst aan de „keizerlijke" kathe
draal van de heilige Petrus. Op een
zijmuur ervan is een gedenksteen
aangebracht waarop in enkele
woorden de hele historische rijk
dom die Worms ooit heeft geher
bergd staat aangegeven: „Dit is een
van de meest gedenkwaardige
plaatsen van het Avondland; hier
bevond zich de heilige tempelwijk
van de Romeinen, de konings
burcht van de Nibelungen, de kei-
zerpalts van Karei de Grote, het
paleis van de vorst-bisschop van
Worms, door de Fransen verwoest
in de jaren 1780 en 1794. Hier stond
voor keizer en rijk Maarten Lu
ther".
Geen wonder dat Worms prat gaat
op zijn historie, waarvan in de bin
nenstad nog heel wat gebouwen,
met name kerken, getuigen.
Het meest indrukwekkende is ech
ter het 115 jaar geleden opgerichte
Luthermonument, het grootste in
zijn soort, en qua opzet ook al
staat Luther in het centrum ei
genlijk veel meer een monument
voor de Reformatie, waarbij de
hervormer uit Eisleben omgeven
wordt door beroemde voorgangers
(Hus, Wyclif, Waldus en Savonaro
la) en door degenen die zijn her
vormingsbeweging steunden.
Een Luther-stadsrondgang door
Worms duurt ongeveer twee uur
en met nog eens twee uur heeft
men alle historische plekken
oppervlakkig gezien, inclusief
de „Lutherkamer'een 950 jaar
oude synagoge en de naar men
zegt oudste joodse begraafplaats
van Europa. Wie ook nog het histo
rische museum en het kunstmu
seum Heylshof wil bezoeken heeft
in Worms een lange werkdag, maar
wanneer men eind mei, half juni of
eind augustus Worms bezoekt zou
het jammer zijn het bij die ene dag
te laten, want juist dan vinden er
volksfeesten (zoals in de late zomer
het Backfischfest, het grootste
wijnfeest van de Rijn) plaats. Op
deze hoogtijdagen moet men wel
tijdig logies bespreken, want
Worms heeft slechts ruim 700 ho
telbedden, van redelijk en goed
koop tot duur en comfortabel.
Op de plek waar deze plavuis met inscriptie ligt zou Maarten Luther zijn Het Luthermonument In Worms,
keizer in Worms te woord hebben gestaan.
Deel van de Anna-kerk met het „Lutherhofje"
en, rechts boven, het venster van de „Luther-
cel", waar de reformator woonde tijdens zijn
dispuut met kardinaal Cajetanus.
De rococo-feestzaal in het Augsburgse Scha- Qe Gedachtniskirche In Speyer (Spiers), ruim
zlerpalels. In de zomermaanden vinden hier, bij een eeuw geleden gebouwd als herinnerinq aan
kaarslicht, Mozartconcerten plaats. het „Protest".
Straatje in de Fuggerei, een stad binnen de stad Augsburg waar arme De Annakerk in Augsburg. In het aanpalende parochiehuis woonde'
mensen nog steeds voor DM 1,72 per jaar een complete woning kunnen Maarten Luther tijdens zijn dispuut met kardinaal Cajetanus.
huren.
Protestanten
De weg van Worms naar de vol
gende Lutherstad Augsburg voert
onvermijdelijk aan Speyer wij
leerden vroeger: Spiers voorbij
Het verdient aanbeveling hier een
stop van een halve dag te maken;
de rest van de rit naar Augsburg
kan dan toch nog gemakkelijk voor
donker worden afgelegd. Want
Speyer is weliswaar geen Luther
stad, maar hier werd eveneens
tijdens een Rijksdag het woord
„protestant" ten doop gehouden.
Op die Rijksdag van Speyer, in
1529, werd een merkwaardig com
promis voorgesteld om de gods
diensttwisten te beëindigen: in de
katholieke landen van het keizer
rijk zouden geen „Lutherse" dien
sten meer gehouden mogen worden
en in de Lutherse landen zouden
weer katholieke missen toegelaten
moeten worden. Een aantal vorsten
verliet uit „protest" de Rijksdag; zij
werden de eerste „protestanten".
Ter herinnering aan deze gebeurte
nis begon men in 1893 met de bouw
van de Gedachtniskirche, een
waardig en indrukwekkend tegen-
stuk van de prachtige dom aan de
andere kant van het stadscentrum.
Tussen het monument van de Re
formatie en de dom bevinden zich
nog tal van andere bezienswaardig
heden die in een brochure van de
plaatselijke VVV keurig op een rij
tje zijn gezet. Men kan kiezen tus
sen een stadswandeling van drie
uur en een van twee uur. In beide
gevallen ziet men ook het beroem
de jodenbad, een achteraf in een
hof met resten van een synago
ge gelegen badinrichting waarin
vroeger joodse vrouwen in ijskoud
Rijnwater hun rituele wassingen
verrichtten.
Belijdende stad
Wor
het Luthermonument in
'orms staat Speyer afgebeeld als
de „protesterende stad"; Augsburg
heet de „belijdende stad", want
hier beleden de „protestanten" op
de Rijksdag van 1530 hun geloof
ten overstaan van de keizer: de
Augsburgse belijdenis. Het zou ech
ter nog een kwart eeuw duren
voordat ook de Augsburgse gods
dienstvrede werd gesloten.
Lutherstad werd Augsburg al eer
der en juist in deze vrije Rijksstad
kan men meer dan elders gewaar
worden hoe Luther niet slechts
midden in de geschiedenis stond,
maar hoe hij de historie ook een
wending heeft gegeven.
In oktober 1518, Luther was nog
augustijner monnik, werd de ge
leerde uit Wittenberg naar Augs
burg ontboden door kardinaal Caje
tanus die deze nieuwlichter aan de
tand wilde voelen. De kardinaal
verbleef in het huis van de bankier
Jakob Fugger, geldschieter van de
keizer, vroom katholiek en een
man met een uitzonderlijk sociaal
gevoel. Luther logeerde in een ver
trek dat tot de Anna-kerk behoor
de. Zowel dit kamertje als het Fug-
gerstadpaleis zijn nog te bezichti
gen. Het dispuut tussen de kardi
naal en de monnik werd langza
merhand een regelrechte ruzie en
omdat Luther wist, dat Cajetanus
een arrestatiebevel op zak had, ver
liet hij heimelijk de stad, daarbij
geholpen door een bewaker van de
stadswal die hem de weg wees: „Da
hinab". Het „Dahinab", in de stads
muur bij de Galluskapel, is nog
Steeds te bezichtigen.
Terwijl Luther voortging met zijn
hervorming van de kerk, bleef Ja
kob Fugger in de traditie staan,
maar hij werd ook de stichter van
de eerste en tot op de dag van van
daag nog zeer wonderlijke sociale
instelling: de Fuggerei, een stadje
in de stad waar de armen een on
derkomen konden krijgen. De Fug
gerei bestaat nog steeds en de enke
le honderden mensen die er wonen
betalen nog immer een huur van
DM 1,72 per jaar. Om tot een van
de redelijk comfortabele huisjes
toegelaten te worden moet men in
Augsburg geboren zijn, tot de ka
tholieke kerk behoren, een onbe
sproken levensgang hebben en da
gelijks, ter nagedachtenis aan Ja
kob Fugger, een onzevader, een
weesgegroet en een geloofsbelijde
nis bidden.
Katholieke traditie en Reformatie,
Fugger en Luther zijn in Augsburg
eigenlijk tot op de dag van vandaag
blijven bestaan, naast elkaar en
met elkaar, zoals blijkt in de oudste
protestantse kerk in Augsburg, die
van de heilige Anna. In dit aan
vankelijk katholieke godshuis had
Jakob Fugger een graftombe voor
zichzelf laten maken. Toen hij
stierf was de kerk al in handen van
de Reformatie. In het westelijk
koor van deze kerk bevindt zich
het graf van Jakob Fugger en op
het altaartje daarboven worden nog
geregeld missen gelezen. Dit deel
van de protestantse kerk is katho
liek bezit en de Augsburgers, de
naar hen genoemde godsdienstvre
de indachtig, vinden dat het zo
goed is.
Deze hoofdstad van Zwaben heeft
echter nog veel meer te bieden,
niet slechts het stamhuis van de
Mozarts en de Holbeins, het ge
boortehuis van Bertold Brecht (dat
nu wordt omgebouwd tot een cul
tureel centrum), maar ook een
schitterende dom, een prachtig
raadhuis en een overweldigende
rococo-zaal in het Schözlerpaleis,
waar in de zomer, bij kaarslicht,
Mozartconcerten worden gegeven.
De feestzaal vormt de verbinding
tussen twee musea: in het ene vindt
men oudduitse meesters als Hol
bein en Dürer, in het andere schil
derijen uit de zestiende tot de acht
tiende eeuw.
Wie in Augsburg ten volle wil ge
nieten moet er enkele dagen blij
ven. Zelfs als men er een week
vertoeft raakt men nauwelijks uit-
gegeken, want behalve historie en
kunst herbergt deze stad ook een
dierentuin, een botanische tuin en
heeft zij bovendien een interessant
achterland. En wanneer men een
maal de plaatselijke keukenkunst
heeft genoten (bijvoorbeeld in „De
zeven Zwaben") wil men eigenlijk
nooit meer weg.
Stralend als de zon
Evenals Augsburg is ook Neuren
berg een oude vrije Rijksstad en in
het betrekkelijk overzichtelijk sa
mengebalde oude stadscentrum
wordt de bezoeker geconfronteerd
met een negen eeuwen oude ge
schiedenis.
Waarom Neurenberg in het Lu-
therprogramma is opgenomen ligt
voor de hand. Reeds in 1525 was
het de toenmalige stadsregering die
als eerste in het keizerrijk de Re
formatie invoerde. Vier jaar later
ondertekende de magistratuur het
„Protest" van Speyer en weer een
jaar later de Augsburgse belijdenis.
Luther schreef dan ook aan de
griffier van de stadsraad: „Neuren
berg straalt werkelijk in heel
Duitsland als een zon tussen maan
en sterren".
Om deze glans waar te maken
wordt in dit Lutherjaar de meest
representatieve Luthertentoonstel-
ling („Luther en de Hervorming")
in het Neurenbergse „Germaanse
nationale museum" gehouden. Er
zullen rond zeshonderd originele
getuigenissen uit de Reformatietijd
te zien zijn: schilderijen, prenten,
pamfletten en andere documenten.
De tentoonstelling wordt geopend
op 25 juni en duurt tot 25 septem
ber.
Daarnaast is Neurenberg natuurlijk
de Dtirerstad met, in het Dtlrer-
huis, een rijke verzameling van de
oude meester. Behalve de eerbied
waardige kerken en de majestueuze
Keizerburcht is ook het speelgoed
museum wereldberoemd.
Honderd kilometer benoorden
Neurenberg ligt Coburg, nu het te
gen de grens met de DDR aanleunt
een beetje gefrustreerd plaatsje,
maar wel met een roemruchte his
torie. De veste Coburg is nog steeds
een van de best onderhouden mid
deleeuwse burchten van Duitsland.
Aan deze vesting dankt Coburg ook
zijn benaming Lutherstad, want
hierheen vluchtte Maarten Luther
in de zomer van 1530. Terwijl zijn
vertrouweling Philip Melanchton
in Augsburg de Reformatie verde
digde schreef Luther hier ruim
tweehonderd brieven en een groot
aantal geschriften, onder meer zijn
beroemde „Zendbrief over het ver
tolken" waarin hij onder meer een
lans brak voor de taal van het ge
wone volk. Ook in Coburg worden
van april tot en met oktober refor
matorische pamfletten tentoonge
steld: documenten die het geestelij
ke en politieke klimaat van het be
gin van de zestiende eeuw illustre
ren. Wie haast heeft kan de hele
Lutherreis, met ook nog wat aan
dacht voor andere zaken, in een
week doen. Uitblazen is er dan na
tuurlijk niet bij. Enkele Westduitse
reisorganisaties organiseren specia
le Lutherreizen, waarbij sommige
zelfs een Luther-van-A-tot-Z-pro-
gram hebben en een bliksembezoek
aan de belangrijkste Oostduitse Lu
thersteden hebben ingelast.
Wie gebruik maakt van het aanbod
van deze reisorganisaties (varië
rend van een- tot tweeweekse toch
ten) ziet in korte tijd een heleboel
en dan nog wel zonder zorgen,
want vervoer, bed, natje, droogje
en een deskundige leiding zijn ver
zekerd.
Wie echter liever zelf pioniert en
met eigen auto of openbaar vervoer
de Westduitse Luthersteden be
zoekt heeft de mogelijkheid nog
heel wat meer dan alleen maar Lu
ther te zien. En in de Bondsrepu
bliek op eigen houtje reizen is heel
wat eenvoudiger dan in de DDR.
Over beide mogelijkheden kan
men inlichtingen krijgen bij het
Duits Reis-informatiebureau, Spui
24, Amsterdam.
LEO VAN VLIJMEN
wei
p t,
looi
België ligt veel zuidelijlpSSi
we geografisch gezien f qp
den. Het maakt het leven', i_
veel prettiger door, want
vinisme (ik loop hier geTlG'
tenen te gaan staan) datj (fo
landse levensstromingea
spekt, is hier volkomen fei
Terwijl men het in Nede&IB
een belevenis vindt één jj
de zoveel tijd naar de Ch^
gaan je wilt er eens tr
waar? zitten de restauiOp
België tijdens lunch tijcf e€
propvol en gaan de Bel^x
's avonds een hap in de s
uit de weg. Cafés zijn de I
door goed beklant. Het is \g z
gewoon dat arbeiders, aij00,
ren of klerken 's ochten[
het werk even snel een pi\ te
men pakken. Sluitingstijden
staan niet. Zolang er noLen
zijn mag de caféhouder1
ring openhouden en hij MUtJ
ook, tot vreugde van de dper.
en tot verdriet van zijn \L:~
Ook met de winkelsluit
neemt men het niet zó na^DD
paar jaar geleden ontstortje
tumult, toen men ook ii\]rfp
strikte openingsuren r
neerde, maar sindsdieiiYc
men daar niets meer va tie
blijft gewoon open
klanten willen blijven
Mijn bakker op de hoek c/OBt
's-ochtends om 7 uur, m»die
's avonds om 7 uur kui^-j
hem nog terecht voor die',
tisch knapperige stokbrcJB J
die heerlijke kadetjes, dituiïl
Nederland verleerd zijn fai
ken. \ei j
Dat zijn, het is al gezegagd
dingen die het leven ve/en
Maar er zijn andere staalu^f
bewijzen hoe zuidelijk Bi
genlijk ligt. Zo is er hie^P^
daad, ook een alcoholen i
Wie gepakt wordt door dpn
wacht is het haasje.
kwijt, de gevangenis in^TUS
maar op. Dat besefte ook fkei
de collega's, die een P&jjkt
rentie op Zaventem, het
vliegveld, had bijge woonp^Y
veel meer bier dan nieuvikei.
len viel. Hij besloot na
of wat pintjes en nadat hiw.
eenvolgens een geparkeefl^t
en een van rijkswege g
paaltje geraakt had maar m
nenweg naar huis te nen
uitgerekend op die bin
werd hij aangehouden.
„Hebt u gedronken, ment
„Jawel, een paar biertjesf
„Alleen maar bier?"
„Ja, dat zei ik al: een pa
tjes". SCH'
U hebt dus geen alcool rlanc
ken?" ïnve
„Ja, dat weet ik eigenlfelt
paar biertjes". niij0
„Geen alcool?" j gej
Ten einde raad: „Nee,
De rijkswachter knikte:
maar door". 1 Bij
Een heel apart hoofdstul^ëaaL
het geven van fooien tn te
brengt de Nederlander iwil
plete verwarring. Zo vo gaa]
me een hele piet, toen iA"acjer
achterdeur de beschikki en
gekregen over een kaart.
het recht geeft op een pr1
parkeren die voor norml"ne
velingen ontoegankelijk />use\
zie allerwegen, maar meigebi
schuwde me dat het me g>r a
"1
gaan kosten. Men had
PÉ
want toen ik verwacht^ en
koning der Belgen toege^n
worden bleef de boom,
gang geeft tot de parkei
naar beneden. De parker1 w
ter slofte naar me toe, tl
moe gezicht en zei: „JamimoT[
neer, vol". Ik kon constate
hij bezijden de waarheiq ™u:
want er waren nog zeer ar
petijtelijke plekken. De /P*®
wachter voorkwam een
daarover door me een
nieuwjaar te wensen. O,
fooiEn of de wens nu
of niét, het kostte me 51
maar sindsdien rijd ik wt
koning der Belgen de
plaats op.
De postbode maakte het
Hij belde aan om me te
dat ik meer post kreeg
bus aankon en dat hij in
volg de post voor mijn t
leggen. „En gelukkig n;'|
meneer". Driehonderd
Ook de vuilnisman beidt
ik voortaan het glas in et
zak zou willen doen.
nieuwjaar. Driehonderd
De man, die mijn telefot
aanleggen, was ook ui te.
delijk. Een ambtenaar,
kelijk alles deed om het
de zin te maken. Eei
snoerPrima. Een toestt
de slaapkamer? Zo gefi
nemen als broeders afscl
hebt hem met je Hollai
nigheid zeker geen fc
ven?" vroeg een kennis,
heb er wel aan gedacht,
een ambtenaar? Ik zou ht
derland ook niet durven\
toch moeten doen, vond
nis. I
Vanaf dat moment kanï
zingen als ik het geluid vM
lefoon hoor. Want parkê f
ik nog een heel gelukt
mijn post wordt voor de f
legd, mijn vuilnis wordth
nomen, maar wat gebeu(
ik een telefoonstoring kr.t
AAD JONCt
