Vleermuis dreigt
prooi te worden
van bezuiniging
finale
Ex-keizerin
Zita (90 jaar)
zonder
bitterheid
terug in
Oostenrijk
Na 63 jaar ballingschap heeft
de laatste keizerin van het
Habsburgse rijk, de nu 90-
jarige Zita, eindelijk
toestemming gekregen weer
voet op Oostenrijkse bodem,
haar geboortegrond, te zetten.
In mei van dit jaar bezocht zij
het graf van haar oudste
dochter en in augustus was zij
drie weken in Oostenrijk voor
een familiebezoek. Afgelopen
zaterdag zag zij na al die jaren
Wenen terug. Zij woonde een
mis bij in de St.-Stefansdom,
die werd opgedragen door de
rimaat van Oostenrijk,
ardinaal Franz König.
Guardian-medewerker
Richard Bassett had een
gesprek met haar in kasteel
Waldstein, vlakbij Graz, het
tehuis van haar dochter.
WALDSTEIN Niets in Midden-
en Oost-Europa lijkt vandaag de
dag langer geleden dan het Habs
burgse rijk en de dagen voor de
Eerste Wereldoorlog toen nog twin
tig landen trouw waren verschul
digd aan één kroon. Toch leeft het
keizerrijk, zij het kwijnend, voort;
met name voor een aantal excen
trieke bejaarden tussen Praag en
Dubrovnik. Levendige verhalen
over hun keizerlijke jeugd circule
ren nog steeds ruimschoots in de
Middeneuropese „koffiehuizen" die
alle veldslagen en oorlogen hebben
overleefd.
Zita, de laatste keizerin van het
Habsburgse rijk en een fascineren
de persoonlijkheid, brengt bijna al
haar dagen door binnen de muren
van een klooster vlakbij Chur in de
Zwitserse Alpen. Discrete diploma
tie tussen een familielid, koning
Carlos van Spanje, en de socialisti
sche bondskanselier van Oosten
rijk, Bruno Kreisky, stelde haar in
staat dit jaar voor het eerst sinds 63
jaar naar Oostenrijk terug te keren.
In Slot Waldstein vlakbij Graz
waar ze een bezoek brengt aan
haar jongste dochter Elizabeth, kun
je je moeilijk een liever „gevaar"
voor de Oostenrijkse Republiek
voorstellen dan deze fragiele
vrouw. Politiek lijkt hier heel ver
weg.
Hoewel ze in mei 90 jaar is gewor
den en een broze indruk maakt,
loopt ze kaarsrecht als ze je begroet
met de hartelijkheid van een groot
moeder. Instinctief wil je haar om
armen in plaats van haar een
handkus te geven, maar de waar
digheid waarmee Hare Apostoli
sche en Keizerlijke Majesteit zich
op haar twee stokken voortbe
weegt, dringt die gedachte bijna
onmiddellijk weer weg.
Haar jurk is somber getint. Sinds
haar man Karei, de laatste keizer
van het Habsburgse rijk, in 1922
overleed, heeft Zita rouwkleding
gedragen. Uit respect voor haar
man heeft ze altijd geweigerd haar
titels en rechten op te geven.
Net teruggekeerd van een wande
lingetje in de Stiermarkse heuvels
toont de voormalige keizerin zich
blij dat ze dicht bij haar kinderen is
die allemaal hun rechten op de
troon hebben opgegeven om in hun
geboorteland te kunnen wonen.
De kamer waar wij zitten wordt
opgevrolijkt door een reeks foto's
van de keizerin met haar zoon
Otto, die als afgevaardigde van Bei
eren in het Europese parlement zit,
en van de keizerin omringd door
haar dertig kleinkinderen.
Een van die kleinkinderen komt
op een gegeven ogenblik binnen
met wijn en de keizerin schakelt op
hetzelfde moment over op Duits.
Zoals zoveel Middeneuropese vrou
wen van haar generatie kan de kei
zerin zich uitstekend redden in zes
talen, waaronder ook Engels dat ze
leerde toen ze op het Engelse
eiland Wight op kostschool zat.
Toen ze in 1912 in het huwelijk trad
met de jonge aartshertog Karei,
bracht hun huwelijksreis hen in
alle delen van hun keizerrijk, van
Salzburg tot Lemberg (nu Lvov in
Rusland) en van Praag tot Cattarno
(nu Kotor in Joegoslavië). Twee
jaar later zaten ze aan de lunch in
Oostenrijk toen er een telegram
kwam uit Sarajevo. De dodelijke
aanslag op troonpretendent Franz
Ferdinand maakte Karei tot eerste
in de lijn der troonopvolging. Nog
geen twee jaar daarna werden hij
en Zita gekroond.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog,
waarin de aanslag op Franz Ferdi
nand uiteindelijk resulteerde, werd
Karei door velen als te zwak be
schouwd voor zijn taak. De keize
rin is het daar niet mee eens. „Hij
was een ongelooflijk krachtige per
soonlijkheid en erg scherpzinnig,
maar hij bevond zich in een situatie
die hij niet zelf had gecreëerd. Zijn
eigenschappen: eerlijkheid, intel
lect en openhartigheid waren nut
teloos in een oorlog".
Zita roept in herinnering hoe Karei
voorzag dat het vacuüm dat werd
gecreëerd door een zwak Midden-
Europa zou worden opgevuld door
het communisme. Hij weigerde Le
nin, die een geregelde bezoeker
was van Café Central in Wenen,
toestemming om via Oostenrijk
Rusland binnen te gaan. De Duit
sers hadden minder gewetenswroe
ging, Ook probeerde keizer Karei
een afzonderlijke vrede te sluiten
met de geallieerden.
Maar dit vruchteloze streven naar
vrede via een „vijandelijke" offi
cier (hij riep de hulp in van prins
Sixtus, een broer van Zita die
dienst deed in het Belgische leger)
werd jarenlang gezien als de actie
van een zwakke man die werd ge
domineerd door zijn vrouw. Zita's
Bourbon-Parma-bloed was voor de
Duitse nationalisten een reden haar
niet te vertrouwen. Zelfs nu valt
hier en daar nog wel een bejaarde
gravin te vinden die zegt dat Zita
het keizerrijk heeft verraden.
Toen de Eerste Wereldoorlog in
1918 ten einde liep, restte Zita en
haar man geen andere keus dan te
vertrekken. Hun levens liepen ge
vaar. De Hongaarse lijfwacht ver
liet Schönbrunn op 2 november.
Overal waren plunderaars en hoe
wel een korps van 14-jarige kadet-
ten arriveerde om hun keizer met
aandoenlijke trouw te verdedigen,
weigerde Karei hun levens te ris
keren. Hij en zijn vrouw besloten
het zomerpaleis te verlaten.
Drie jaar daarna, na twee keer te
vergeefs te hebben geprobeerd te
rug te keren aan de macht, werden
Zita en Karei verbannen naar Ma
deira. Er was maar weinig geld en
het enige huis dat zij zich met hun
zeven kinderen (en een achtste op
komst) konden veroorloven was
een somber en vochtig huis hoog in
de heuvels boven Funchal op Ma
deira. Karei I stierf op 35-jarige
leeftijd aan longontsteking.
Zestig jaar later lijkt de keizerin
niet bitter gestemd, hoewel ze haar
Karei nog steeds „De Keizer"
noemt. Evenmin is ze bitter over
de reacties van haar vroegere Oos
tenrijkse onderdanen. Na de mis op
zondagochtend die zoals gewoonlijk
wordt opgedragen in de slotkapel,
staan de inwoners van het dorpje
Waldstein in de rij om de hand van
de keizerin te kussen. Sommigen
hebben tranen in hun ogen. Op de
vraag of ze zich nog steeds keizerin
voelt, antwoordt Zita met voorspel
bare scherpte: „Men is wat men is".
RICHARD BASSETT
Copyright The Guardian
keer hun eigen gewicht aan ins^
ten. M
Toch jagen ze met hun typisch P
vormde handen veel mensen f
stuipen op het lijf. En dat terwijl;1
onze bescherming en waarderi|c
juist zo hard nodig hebben. Wal
veranderingen in ons levenstemp
nivellering, ruilverkaveling, H
aanleg van wegen en het kappP'
van bossen, kortom de hele vé
vlakking van ons milieu, dunnP
de vleermuisgelederen danig i?1
Vleermuizen zijn geweldig traditj
getrouw en daardoor kan bijp
niets hen uit bedreigde gebied*
verjagen. Jarenlang zijn ze terug1
vinden, hangend aan hetzelfde i
cheltje in het ongelooflijk ingewi
kelde labyrint van grotten en g#>
gen in een mergelgroeve. Ze ki|'
nen zich perfect oriënteren. Mft
deze hang aan hun vaste pief
heeft zijn nadelen. Want spouwnf1
ren, een geliefde verblijfplaats v®
dwergvleermuizen, worden nol
eens gevuld met isolatiemateril)
en daardoor zullen we later waf
schijnlijk talloze skeletjes in plas!
terugvinden. P:
Met behulp van CRM zijn hier
daar wat ijskelders gerestaure^
tot overwinteringsplaats en bij E1
is zelfs een boomvleermuisres#
vaat geschapen. Leuke initiatiev#
maar aan de andere kant wordl
oude, holle bomen nog steeds k
grote schaal gekapt. Nu het Lab*
ratorium voor Zoologische Oecol
gie en Taxonomie in Utrecht drei-
te verdwijnen, overweegt dr. Voi
om hulp uit binnen- en buitenlaj
in te roepen teneinde het ondf
zoek gaande te houden. Want nf'
steeds is er bitter weinig bekej'
van de vleermuis.
Een indrukwekkende soort, de gr
te hoefijzerneus, is al uitgerof
zonder dat de deskundigen wetf
hoe en door welke oorzaken, ff
we willen dat de andere soortjf
blijven bestaan, dan zullen er exff
beschermende maatregelen geir
men moeten worden. En dat bef
kent gedegen onderzoek naar hf
levensgewoonten. Wetenschaprf
lijk onderzoek dat nu in de krf
dreigt te raken door de bezuiij
gingsgolf.
CORRY vf
Nog steeds L
rouwkleding
zet de
negentigjarig
Zita, voor hi
eerst sinds
jaar, bij de
grena-
overgang
Foldkirch-
Tisis weer
voet op
Oostenrijks^
bodem.
delen kan hij zich mateloos opwin
den. „Het heeft een desastreus ef
fect op jonge vleermuizen. Ze zijn
onbehaard en als ze met die troep
in aanraking komen, likken ze zich
schoon en gaan er aan. Daarom
moet je in oude gebouwen die ge
restaureerd worden afzien van die
middelen, want ze blijven jaren
lang werkzaam".
Veldwerk
Veel veldwerk wijdde de bioloog
aan onderzoek in grotten en ijskel
ders. In diepe nissen, spleten en
scheuren speurde hij naar wegge
doken winterslapende vleermuizen.
Toen een boom werd gekapt, waar
in honderden vleermuizen bleken
te huizen, ontfermde hij zich per
soonlijk over hun lot. „Het was een
geweldige tros waar ik bijna geen
raad mee wist. Ik heb ze bij me
thuis gehad en in leven gehouden
door ze koel te houden. Je hebt
verder totaal geen last van ze".
Juist deze constatering stemt dr.
Voute weer heel somber, want de
meeste mensen denken het tegen
deel. Met de in 1976 opgerichte
Commissie voor Onderzoek en Be
scherming van Vleermuizen pleitte
hij voor meer bekendheid omtrent
deze na de knaagdieren soorten-
rijkste groep zoogdieren.
In ons land komen (of kwamen tot
voor kort) zo'n negentien soorten
voor. Daarvan zijn de dwerg- en de
watervleermuis de enige soorten
die niet in aantal achteruit hollen.
Dr. Voute verontwaardigd: „Ze zijn
op grote schaal vernietigd, omdat
ze vroeger algemeen werden be
schouwd als vertegenwoordigers
van de duivel. Dat bijgeloof is van
daag de dag nog niet helemaal ver
dwenen. Nog steeds is er kinder
speelgoed op de markt, waarbij de
vleermuis als een griezelige kame
raad wordt afgebeeld. Op rouwbor-
den wordt het tijdsverloop van het
menselijk leven nog vaak afgebeeld
als een zandloper met een vogel
vleugel als symbool van de dag en
een vleermuisvleugel als symbool
van de nacht. Zelfs op politieke
ZATERDAG 20 NOVEMBER 1!
De Utrechtse bioloog dr.
VoQte, een man die zijn hart
heeft verpand aan de vleer
muis en deze tracht te red
den van de ondergang.
prenten komen vleermuizen als ne
gatieve symbolen over".
Overal waar deze onderzoeker met
zijn lezingen komt, haast hij zich
allereerst een aantal misverstanden
uit de weg te ruimen. „Vleermui
zen zijn zoogdieren, beslist geen vo
gels", zo snijdt hij meestal zijn lie
velingsonderwerp aan. „Bovendien
gaat het om zoogdieren die maar
één jong per jaar krijgen. Ze heb
ben daardoor een grote kwetsbaar
heid. Vleermuizen zijn de enige ef
fectieve bestrijders van insekten
die 's nachts actief zijn. In de tro
pen, waar ze oorspronkelijk van
Narcosemiddel
Een speurtocht naar de vleermuis
begint in de tropen. Daar bestaan
inderdaad ook zo'n acht soorten
vampiers. „Een buitengewoon inte
ressante soort", stelt de bioloog
vast. „Ze knagen een heel klein
gaatje in hun prooi en likken daar
het bloed uit op. Je merkt er niets
van omdat hun speeksel een licht
narcosemiddel bevat. Ze zijn voor
de mens niet erg gevaarlijk, maar
in Midden- en Zuid-Amerika vor
men ze voor het vee een geweldig
probleem omdat ze vaak met het
hondsdolheidsvirus (rabies) besmet
zijn".
Behalve vruchten- en insekteneters
zijn er ook vissen-etende en bloem-
bestuivende vleermuizen. Als deze
bloembestuivers zouden wegvallen
zou men in de winkels minder ba
nanen, mango's, avocado's en der
gelijke kunnen kopen. Heel nuttige
dieren dus. Ook in ons land, want
vleermuizen eten dagelijks drie
Een indrukwekkende soort, de grote hoetijzerneu9, hier in
winterslaap in een mergelgroeve. Deze soort werd in ons
land uitgeroeid door onbekende oorzaken.
muizen graag overwinteren, zijn de
forten van de Hollandsche Waterli-
de kalksteengroeven in Zuid-
Limburg en de uit de Tweede We
reldoorlog daterende onderaardse
bunkers en gangen in de duinen
tussen Wassenaar en Schevenin-
gen. Efficiënte afsluiting van dit
laatste complex en zomerse schoon-
maakcampagnes door vrijwilligers
onder leiding van vleermuisdes
kundigen hebben daar tot spectacu
laire resultaten geleid. Binnen en
kele jaren steeg het aantal over
winterende dieren hier tot meer
dan honderd.
„Een verheugende ontwikkeling",
vindt de Utrechtse onderzoeker,
„want over heel Europa worden
vleermuizen heel zeldzaam en som
mige soorten zijn al nagenoeg uit
gestorven". Dat komt vooral door
het verlies van hun onderkomens,
maar ook doordat vleermuiskolo
nies soms ten offer vallen aan pes
ticiden, die worden gebruikt als
houtconserveringsmiddel. Dr. Vou
te is zeer verontrust over hun ach
teruitgang en vooral over het ge
bruik van houtconserveringsmid
daan komen, vormen ze een be
langrijk voedsel voor de mens en
zorgen ze voor waardevolle mest
stoffen. In de wetenschap zijn ze
een belangrijk onderzoeksobject".
Met hun vingers als baleinen tus
sen de vlieghuid hebben de vleer
muizen de Utrechtse bioloog altijd
gefascineerd. Het is de enige groep
zoogdieren die daadwerkelijk kan
vliegen. In de tropen komen vleer
muizen voor met een spanwijdte
van anderhalve meter. Dat zijn
vruchteneters met prima ogen. De
kleinere soorten in ons land zijn
vrijwel blinde insekteneters, die
hun prooi opsporen met behulp van
hun feilloze echolocatie.
Dank zij hun winterslaap bereiken
vleermuizen een relatief hoge leef
tijd van gemiddeld zes tot zeven
jaar met uitschieters naar dertig
jaar. „Hun skeletbouw is in vijftig
miljoen jaar nauwelijks veran
derd", vertelt dr. Voute enthou
siast, je zou dus kunnen stellen dat
het een succesvol ontwerp is ge
weest".
UTRECHT „Het is afschu
welijk om mensen vol overtui
ging te horen beweren dat
vleermuizen griezelige bees
ten zijn die vol ongedierte zit
ten, die 's nachts actief zijn en
je dan in je haren vliegen. Om
er nog maar van te zwijgen
dat het gaat om bloedzuigende
vampiers, die nog ziekten
overbrengen ook Met
deze woorden maakt dr. A. M.
Voüte, de enige bioloog in Ne
derland die al meer dan twin
tig jaar vleermuizenonderzoek
verricht, zich weer kwaad
over al het onrecht dat deze
gevleugelde dieren wordt
aangedaan. Vooral omdat dit
onterechte vooroordeel de
vleermuis (zij het niet meer zo
letterlijk als vroeger) aan de
schandpaal nagelt en bijna
zijn ondergang bewerkstelligt.
Daarom werd deze groep
zoogdieren in 1973 op de lijst
van beschermde diersoorten
geplaatst. Toch blijkt dit bij
lange na niet voldoende om
hen te behoeden voor uitster
ven.
Dr. Voute, die zijn hart heeft ver
pand aan deze meer dan 800 soor
ten rijke groep, ageert nog dagelijks
tegen het kappen van oude bomen,
het dichtspuiten van spouwmuren
en het ontmantelen van mergel
groeven en ijskelders. Te meer
daar zijn specialiteit, uniek in ons
land, binnenkort ook een prooi
dreigt te worden van de voortwoe
kerende bezuinigingen, want het
Laboratorium voor Zoölogische Oe-
cologie en Taxonomie van de Rijks
universiteit Utrecht, waar deze bio
loog zijn onderzoek verricht, gaat
vrijwel zeker verdwijnen.
Vleermuizen zijn dieren met een
verborgen levenswijze. Daarom
heeft dr. Voute heel wat uurtjes
doorgebracht in ondergrondse mer
gelgroeven, forten, ijskelders en op
kerkzolders. Plaatsen waar vleer
