Is
(Turkije in
de greep
van
de junta
i na
ri
t.EN HAAG „De beperkin-
djn van de persoonlijke vrij
den in de nieuwe Turkse
zijn nodig om een
jrleving van het politieke
Iweld te voorkomen. Deze
jondwet garandeert minstens
jn rustige jaren voor het
I irkse volk".
Jet deze woorden luidde de
rijder van het Turkse militai-
i regime, generaal Kenan
rren, begin vorige week zijn
mpagne in voor de nieuwe
"ondwet waarover de Tur-
n morgen moeten stemmen.
1 ?t is een persoonlijke cam-
gne van de Turkse gene-
al, warlt kritiek van de me-
i op de grondwet wordt niet
duld. Om zijn woord kracht
te zetten liet de junta-lei-
n r vorige week woensdag
hftig mensen oppakken, die
^mfletten hadden verspreid
j larin werd opgeroepen
t< een" te zeggen tegen de
ïuwe grondwet. Teneinde
r 1 oppositie tegen de plannen
'Rn de Turkse junta geheel
^onddood te maken, mogen
r r militair decreet geen van
iij toespraken, die Evren tij-
ns zijn tocht langs de diver-
2 steden houdt, in de pers of
s derszins in het openbaar
3(>rden bekritiseerd.
ir generaal dicteert en het volk
eft alleen maar amen te zeggen,
ze Turkse variant op de demo-
tie werd ingevoerd, toen de ge-
■aals op vrijdag de twaalfde sep-
ïber 1980 's morgens in alle
>egte hun staatsgreep pleegden,
c or de derde 'keer binnen twintig
il r hadden de militairen de staats-
cht overgenomen. In 1960 had
Turkse leger de macht naar
t h toegetrokken om deze een jaar
Ier weer af te staan, nadat een
indwet was aangenomen die
>rzag in de opbouw van een par-
irientaire démocratie in Turkije.
it| grondwet van 1961 stond het
j|der meer toe dat politieke partij
lij werden opgericht, hetgeen de
^Jrken de mogelijkheid bood hun
ii{m in het parlement te laten ho-
ï.ji.
la
'democratisering
democratiseringsgolf, die aan
nt eind van de jaren zestig door de
iversiteitën van de westerse lan-
spoelde, had de Turkse studen-
-,1 evenmin onberoerd gelaten,
t'lk zij eisten meer inspraak en
k hun stem was krachtig genoeg
niet binnen de universjteitsmu-
p te verstommen. Geëngageerde
r Irkse studenten, die de macht-
ijbbers van hun iand zagen als een
nrlengstuk van de westerse econo-
!)sche en militaire belangengroe-
(multinationals, IMF, We-
li'dbank en NAVO) drongen zich
rtder meer in de Turkse Arbei-
en formeerden
lërbinnen een eigen afdeling, de
rjv-Geng (Revolutionare Jonge-
Deze jongeren zouden tien
ir later hun partij oprichten, de
(Revolutionare Weg), wel-
zich vanaf 1977 presenteerde als
i^i radicale bevrijdingsbeweging,
al diverse massaprocessen, die de
irkse generaals na de staatsgreep
iil 1980 tegen Dev-Yol-aanhangers
narden en nog voeren, zijn idica-
i.fc dat Dev-Yol de nodige invloed
onder de Turken,
iihalve op politiek niveau voltrok
aan het eind van de jaren zes-
ook een bewustwordingsproces
r( vakbondsgebied. In 1970 werd
3 linkse vakbond DISK opgericht,
tien jaar later 700.000 leden tel-
Uiterst rechtse politici, van wie
leider van de toentertijd aan de
e cht zijnde Gerechtigheidspartij,
limirel, als exponent gezien kan
rden, zagen het „gevaar" van
t voortschrijdende democratise-
t g en namen tegenmaatregelen.
i1 in 1968 opgerichte Nationale
s< iligheidsdienst MIT kreeg tot
zondere taak zich te specialise-
in de anti-terreurbestrijding.
gelijkertijd werd op afgelegen
kken in Turkije begonnen met
'training van de Grijze Wolven,
i zich ontpopten tot een soort
ra-militaire macht en gedurende
de jaren zeventig in zowel binnen-
als buitenland van zich lieten ho
ren.
De basis voor de organisatie ter lin
ker en rechter zijde van de Turkse
politiek was gelegd.' Zo ontkiemde
het zaad van de nationale twee
dracht, die het land uiteindelijk in
een openlijke burgeroorlog dreigde
te storten.
De Turkse generaals zagen dit alles
met lede ogen aan en grepen in
1971 opnieuw de macht, met het
doel „corrigerend op te treden in
de verwarde politieke verhoudin
gen". Een aantal democratische
verworvenheden, zoals het sta
kingsrecht, werd teruggedraaid tot
dat er weer een burgerregering ge
vormd kon worden die opgewassen
zou zijn tegen de buiten-parlemen
taire oppositie. De militaire correc
tie van 1971 heeft echter niet tot
het gewenste resultaat geleid,
waardoor de onzekere en zwakke
Turkse democratie onder steeds
grotere druk kwam te staan.
Polarisatie
In de loop der jaren zeventig ver
scherpten de meningen zich. Een
scala van partijen en groeperingen,
variërend van extreem-links tot ui
terst-rechts, bestookte elkaar steeds
feller. De polarisatie binnen de
Turkse samenleving werd zo moge
lijk verder opgëvoerd door de aan
wezigheid van gepolitiseerde eth'ni-
sche minderheden, zoals Koerden
en Armeniërs. Zij leverden hun
aandeel aan de tussen rechts en
links gevoerde gewapende strijd,
die meer en meer het karakter van
terreur aannam. Gedurende de ja
ren direct voorafgaand aan de
staatsgreep in 1980 geraakte Tur
kije in de ban van een burgerstrijd,
die per dag zo'n twintig slachtoffers
eiste.
Toen de generaals in september '80
wederom de macht grepen, ging er
een zucht van verlichting door
Turkije. Eindelijk zou de terreur
worden beëindigd, zo kon uit de
monden van vele Turken worden
gehoord. Een groot vertrouwen
werd gesteld in de nieuwe macht
hebber, generaal Evren. In zijn
eerste boodschap aan het Turkse
volk liet hij weten, dat de machtso
vername had plaatsgevonden om
de „éenheid van het land te bewa
ren en de dreiging van een burger
oorlog te voorkomen". Verder kon
digde Evren aan „het gezag van de
staat te zullen herstellen en alle ob
stakels weg te nemen die een goed
functioneren van de democratie be
lemmeren". De strijdkrachten, die
in de geschiedenis van Turkije al
tijd al een vooraanstaande rol had
den gespeeld, zouden de juiste pun
tjes op de democratische i zetten, zo
hoopte men.
Nu, na 25 maanden generaalsbe-
wind, is de stemming in Turkije in
het nadeel van de junta aan het
omslaan. De vele duizenden arres
taties en de schending van burger
rechten hebben onder grote delen
van het Turkse volk een nieuwe
angst teweeggebracht, een angst die
kenmerkend is voor een totalitair
bestuurd land. Hoewel talrijke ar
restaties zijn verricht onder leden
van rechtse partijen, concentreren
de generaals zich in het bijzonder
op de uitschakeling van progressie
ve krachten. De jacht op aanhan
gers van het vakverbond DISK, de
leden en sympathisanten van de op
Moskou georiënteerde communisti
sche partij en Dev-Yol hebben ge
leid tot overvolle gevangenissen,
waar op grote schaal wordt gemar
teld. Uit verschillende getuigenis
sen van de mensenrechten organi
satie Amnesty International blijkt,
dat de afgelopen twee jaar honder
den gevangenen aan martelingen
door de Turkse politie en militairen
zijn bezweken of blijvend invalide
zijn geworden.
Diyarbakir-gevangenis
Koerden, de grootste minderheid in
Turkije, staan aan ware vervolgin
gen bloot. Berucht is de gevangenis
van de in Zuidoost-Turkije gelegen
stad Diyarbakir, waarin met name
Koerden zitten en waar op syste
matische wijze wordt gemarteld. In
mei van dit jaar verzocht Amnesty
International de Turkse ambassa
deur in Londen of een medisch
team de Diyarbakir-gevangenis
mocht bezoeken, nadat bekend was
geworden dat vele gevangenen in
gevonden het programma, dat
Özal in overleg met het IMF en de
Wereldbank had gevoerd, blijft on
verminderd van kracht''. Na het
aftreden van Özal verstomde de
kritiek in de pers. De junta was
erin geslaagd de controle over het
land te behouden yi kon in alle
rust de volksstemming gaan voor
bereiden, die de machtspositie van
generaal Evren voor lange tijd
moet vastleggen.
Referendum
Inzet van het referendum van mor
gen is de nieuwe grondwet, waar
aan de militaire machthebbers al
hun goedkeuring hebben gehecht
en die de macht van het Turkse le
ger over het politieke, sociale en
economische leven voor de eerst
volgende jaren veilig moet stellen.
Een van de belangrijkste artikelen
in de nieuwe grondwet bepaalt, dat
het huidige Turkse staatshoofd, ge
neraal Evren, na aanvaarding van
de gewijzigde constitutie voor een
periode van zeven jaar automatisch
tot president wordt gekozen.
Een tweede in het oog springende
bepaling is het verbod aan de leden
van het parlement, dat direct na de
staatsgreep van 12 september 1980
buiten werking werd gesteld, zich
de komende vijf jaar met politieke
zaken te bemoeien. Vooraanstaan
de politici, zoals de leider van de
grote Republikeinse Volkspartij,
Ecevit, dienen zich zelfs gedurende
de eerstvolgende tien jaar van poli
tieke activiteiten te onthouden.
Teneinde te voorkomen dat politici
via een zijdeur toch weer op het
Turkse politieke toneel verschij
nen, bepaalt deze grondwet verder
dat zij geen lid mogen zijn van
nieuwe politieke partijen.
Behalve dat de Turkse generaals
voor onbepaalde tijd willen afreke
nen met het democratische bestel,
zoals dat ip de constitutie van 1961
is vastgelegd, geeft de gewijzigde
grondwet tevens vrijwel onbeperk
te macht aan de president van Tur
kije. Mocht het Turkse volk zich
zondag „uitspreken" voor de nieu
we grondwet en daar ziet het
wel naar uit dan zal Evren naast
het presidentschap tevens de func
ties van chefstaf-generaal en voor
zitter van de Nationale Veiligheids
raad bekleden.
Als alles volgens plan verloopt dan
zullen volgend jaar parlementsver-
kiezrfngen worden gehouden. De
nieuwe grondwet bepaalt echter
dat de uit vijf generaals bestaande
junta een presidentiële raad vormt
gedurende zes jaar nadat het parle
ment is samengesteld.
De nieuwe president van Turkije
zal over vergaande bevoegdheden
gaan beschikken. Hij kan zijn veto
uitspreken over eventuele wijzigin
gen in de grondwet, het parlement
kan door hem worden ontbonden
en hij zal nieuwe verkiezingen
kunnen uitschrijven.
Verder benoemt de president de
rechters van zowel de militaire als
de civiele hoge gerechtshoven en
wijst aan wie de hoge functies in
♦het staatsapparaat gaan bekleden.
Alsof al deze maatregelen niet in
voldoende mate de machtspositie
van Evren accentueren, is er in de
nieuwe grondwet ook nog een arti
kel opgenomen dat legaal protest
tegen de door de president uitge
vaardigde orders en genomen be
slissingen uitsluit.
Liberaal
Disciplinering van het politieke en
sociale leven is het trefwoord, dat
de generaals voor ogen moet heb
ben gestaan toen zij de twee jaar
geleden uit 160 leden bestaande
Consultatieve Assemblee de op
dracht gaven een nieuwe grondwet
te ontwerpen. Aan een lid van de
Turkse ambassade in Den Haag, die
anoniem wil blijven, werd ge
vraagd hoe hij denkt over het aan
de kant zetten van de democratie
in zijn land.
„De grondwet van 1961 is zeer libe
raal ,en vertoont geen evenwicht
tussen de wetgevende, uitvoerende
en rechterlijke macht. De president
was min of meer een symbolisch fi
guur. waardoor de uitvoerende
macht niet efficiënt kon functione
ren. Dit heeft ertoe geleid dat er in
de jaren voor de interventie (staats
greep van 12 september 1980) geen
veiligheid bestond in de Turkse sa
menleving. Een grote meerderheid
onder het Turkse volk reageerde
opgelucht toen de generaals twee
jaar geleden een eind maakten aan
de terreur", zo verklaart het am
bassadelid.
„Maar welke criteria moeten er
worden gesteld aan een democrati
sche grondwet?", zo vraagt hij zich
vervolgens af. „De bevoegdheden
van de presidenten van de Vere
nigde Staten en Frankrijk gaan ook
heel erg ver. Daar komt bij dat een
perfecte democratie, zoals die in
Nederland bestaat, in Turkije on
mogelijk is. Als'ontwikkelingsland
hebben wij onze specifieke sociale
en economische problemen en die
rechtvaardigen het opschorten van
politieke partijen. Het leger heeft
extreem rechts en links uitgescha
keld en zal de komende jaren con
trole houden over het politieke
midden in Turkije".
Een geheel ander geluid valt te
vernemen van Na«;i Kapan. Hij is
journalist en heeft vorig jaar, uit
vrees te worden gearresteerd, moe
ten vluchten uit Ankara. Sindsdien
verblijft Na?i in Nederland en is
actief in de Birkom, het Anti-Fas
cistisch Eenheids Comité, dat als
mantelorganisatie fungeert voor de
in het buitenland wonende Turken
die het regime in Turkije bekritise-
Na?i: „De junta had herinvoering
van de democratie beloofd, zodra
de terreur bestreden zou zijn. Na
twee jaar is een herstel van de de
mocratie niet in zicht. De fascisten
zijn weliswaar door de junta naar
de achtergrond geschoven, maar te
gelijkertijd hebben de militaire
machthebbers hun posities ingeno
men. Onderdrukking van het
Turkse volk is nu een openlijke
zaak. Onder Evren is het fascisme
legaal geworden".
Geen alternatief
Maar algemeen wordt aangenomen
dat tijdens het komende referen
dum een ruime meerderheid van
de Turken zich voor voor de nieu
we grondwet zal uitspreken. En
daarmee zouden zij in feite voor
hun eigen onderdrukking stem
men. Hoe is deze ogenschijnlijke
paradox te verklaren?
Na?i Kapan: „De linkse partijen
hebben sinds de staatsgreep geen
alternatief kunnen ontwikkelen
voor de militaire dictatuur, omdat
hun leiders in de gevangenissen
zijn gezet of simpelweg zijn ver
moord. Bovendien is het voeren!
van een campagne tegen de nieuwe
grondwet verboden. Omdat nie
mand er gelukkig mee was dat in
de jaren voor de staatsgreep per
dag zo'n twintig mensen gedood
werden, stelde men vertrouwen in
de militaire machthebbers. Te meer
daar zij beweerden zowel het linkse
als het rechtse extremisme* te wil
len afschaffen".
„Doordat de militairen de volledige
controle hebben 'over de media kan
het imago van de junta als neutrale
macht bij diverse Turken nog
steeds in stand worden gehouden,
te meer daar de totstandkoming
van de nieuwe grondwet wordt ge
presenteerd als een resultaat van
een diepgaande discussie".
„Ook mag niet worden vergeten
dat de volksstemming van aan
staande zondag open is. Militairen
zullen in de stembureaus toezicht
houden en er op toezien hoe er
wordt gestemd. Stoppen de stem
mers een lichtblauwe kaart in de
stembus dan betekent dat een af
wijzing van de grondwet. Een witte
kaart staat voor ,ja" tegen de
grondwet. De militairen kunnen
dus zien wie met een blauwe of
witte kaart stemt. Tegenstanders
van de nieuwe grondwet zullen
daarom wel uitkijken de blauwe
kaart te gebruiken, omdat neen-
stemmers worden beschouwd als
critici van de junta en die worden
zwaar gestraft. Een andere manier
om het ongenoegen over de grond
wet te uiten zou zijn niet te sterh-
men. Ook hier heeft de junta reke
ning mee gehouden: niet-stemmers
lopen het risico een gevangenisstraf
van zes jaar te krijgen".
„Dit alles neemt niet weg dat er
steeds meer kritiek komt op de
huidige machthebbers. De wijze
waarop gestemd gaat worden toont
aan, dat de junta zich alleen kan
handhaven door middel van re
pressie".
RICK KERSJES
De Turkse juntaleider, generaal Kenan Evren, hield
direct na de machtsovername een persconferentie in
Ankara een toespraak, waarin hij aankondigde zich
te zullen inzetten voor de eenheid en het geluk van
het Turkse volk.
Het economisch brein van de junta, Turgut Özal, die
de functies van vice-premier en minister van econo
mische zaken bekleedde. In juli moest hij aftreden,
omdat zijn crisisbeleid op te veel kritiek stuitte.
Sinds september 1980 maakt het leger de dienst uit in Turkije. Deze militair oefent controle uit in het centrum
van de havenstad Istanboel op het moment dat de staatsgreep plaatsvond.
slechte gezondheid verkeerden. Tot
op heden is van officiële Turkse
zijde geen enkel antwoord geko
men op dit verzoek. Wel is bekend
geworden dat afgelopen zomer in
de Diyarbakir-gevangenis een hon
gerstaking is gehouden uit protest
tegen de harde behandeling. Diver
se gevangenen hebben hierbij het
leven verloren.
Behalve Amnesty maken ook
Westeuropese regeringen zich be
zorgd over de schendingen van de
mensenrechten in Turkije. De Ne
derlandse regering diende in juli
een klacht in bij de Europese Com
missie voor de Rechten van de
Mens in Straatsburg. Denemarken,
Noorwegen, Zweden en Frankrijk
hadden dit al eerder gedaan. De
Commissie is gevraagd te onderzoe
ken in hoeverre de Turkse junta de
Europese Conventie voor de rech
ten van de mens schendt. Indien
dat het geval is, kan Turkije uit de
Raad van Europa worden gestoten.
Behalve de uitschakeling van de
linkse en rechtse terreur, vormt
het herstel van de economie het
tweede belangrijke doel, dat de jun
ta zich heeft gesteld. Hiervoor
werd het economisch-brein Turgut
Özal aangetrokken die als vice-pre
mier en minister van economische
zaken de taak kreeg de ontwrichte
economie weer op gang te brengen.
Özal, voor de staatsgreep minister
in het rechtse kabinet-Demirel,
startte in januari 1980 zijn grote
versoberingsprogramma. Hij streef
de naar geleidelijke opheffing van
de onder bescherming staande
staatsbedrijven, bevriezing van lo
nen en pensioenen. Zijn krapgeld-
politiek was geheel in overeen
stemming met de wensen van het
IMF, de Organisatie voor Economi
sche Samenwerking en Ontwikke
ling (OESO) en de Wereldbank,
waarvoor Özal vroeger zelf heeft
gewerkt.
özal, aanhanger van de Chicago-
school, leek aanvankelijk succes te
hebben. De export, belangrijk voor
het verkrijgen van buitenlandse
valuta, nam de afgelopen twee jaar
sterk toe. Daar de export-boom
deels een gevolg is van de afgeno
men binnenlandse vraag en de
Iraaks-Iraanse oorlog (Turkije ex
porteert de laatste twee jaar veel
naar Arabische landen), is het nog
maar de vraag of de verhoogde uit
voer de locomotieffunctie van de
Turkse economie zal vervullen.
Hoge rente
Een bijkomend en zeer negatief ef
fect van Ozals crisisbeleid is de
hoge rentevoet. De vrijgelaten ren
tetarieven versterkten de bespa
ringsdrift, waardoor de termijnde
posito's op de banken vorig jaar tot
een ongekende hoogte van 263 pro
cent stegen. Het dure geld en de in
flatie. die evenals de rente in on
voldoende mate werd terugge
bracht, betekenden voor vele Tur
ken een ramp. Niet alleen voor de
„gewone man", die in honderddui
zenden gevallen zijn broodnodige
aanvulling op zijn bevroren salaris
of pensioen had verloren, maar ook
in de industrie en vooral onder de
middenstand groeiden de protesten
tegen de hoge rentes, die als con
tra-prestatie voor afgesloten lenin
gen neergelegd moesten worden.
De bom barstte toen begin juli van
dit jaar de schatrijke bankier Kas-
telli, wiens vermogen sterk was
toegenomen dank zij de hoge ren
tes, onverwachts de benen nam en
zich in Zwitserland vestigde. Vol
gens Özal waren met het vertrek
van Kastelli de spaargelden van.
zo'n 20.000 Turken verdwenen. De
Turkse pers beet zich vast in het
Kastelli-schandaal en eiste het ver
trek van de vice-premier. De val
van het economische „wonder"
Özal, die in 1981 nog door het tijd
schrift Euro-Money tot „Man van
het Jaar" was uitgeroepen, leek na
bij.
Dé kritiek op het door Özal gevoer
de economische beleid trof indirect
de junta en generaal Evren, die de
rust in zijn land wilde herstellen
met het oog op het geplande' refe
rendum over een nieuwe grond
wet, verzocht zijn vice-premier in
juli af te treden. Het vertrek van
Özal had een zondebokfynctie. om
dat de junta er niets voor voelde
het gevoerde economische beleid te
wnzigen. Direct na diens aftreden
belegde de Turkse minister-presi
dent Ulusu een persconferentie,
waarop hij zei dat „er slechts een
wisseling van de wacht had plaats-
De bezetting deze week van het Turkse consu
laat in Keulen maakte nog eens duidelijk, dat
de militaire machthebbers in Turkije niet op
onverdeelde steun van het volk mogen reke
nen. De actie was bedoeld als een protest te
gen de nieuwe grondwet, waarover morgen
een refendum wordt gehouden.
Achter de ijzeren discipline, die de generaals
na de machtsovername in 1980 invoerden,
schuilt een verzet dat slechts met harde hand
kan worden onderdrukt. In onderstaand ver
haal wordt beschreven dat de junta wel de
terreur van extreme partijen heeft uitgescha
keld, maar niet de problemen heeft opgelost
die deze terreur mogelijk heeft gemaakt.
fp$S
Als gevolg van het politieke geweld gedurende de jaren voor afgaand aan de staatsgreep van 1980 geraakte
de Turkse economie steeds verder in het slop. Het versoberingsprogramma dat de junta sinds 1980 voert
heeft de levensomstandigheden van de gewone Turk verslechterd. De binnenlandse economische activiteit
is sterk afgenomen, zoals deze foto van werkloze Turken laat zien.
