na
ie
olivia
La Paz:
ipgescheept
pet chaos
ET DANK AAN
E MILITAIREN
Met knikkende
knieën happen
naar adem
100
aggever Jos Timmers bracht onlangs, op uitnodiging van
twikkelingsorganisatie Novib, een bezoek aan het Latijns-
ikaanse Bolivia, waar de militairen na twee jaar dictatuur
cht aan een burgerregering hebben overgedragen. In on-
kaand verhaal beschrijft hij zijn ervaringen in het hoogge-
i Andesland.
ZATERDAG 23 OKTOBER 1982
Links: De altijd
steil aflopende
straten in La Paz
zitten van
's morgens vroeg
tot 's avonds laat
verstopt met
stampvolle taxi's
en bussen.
Onder: Vanuit de
hotels in het
centrum van La
Paz heb je een
schitterend uitzicht
op de ruim 6.500
meter hoge
lllimani, de berg
die de aanblik van
de Boliviaanse
hoofdstad
domineert.
tv
eeê
Ni^AZ Even lijkt het ver-
lomii van de luchthaven van
5 gelpaz op een catastrofe uit te
imaln* Boeing-727 van
afg/d Bolivian Airlines maakt
Vat ids meer vaart, schijnbaar
heb: bij machte van de grond
schromen. Als sommige passa-
£er-fis elkaar wat angstig aan-
eia'n' £aat de'neus van het
!lda5tui§ voorzichtig omhoog,
eg. inden, die minuten lijken,
n tij t het toestel op zijn achter-
aen en. Dan verheft het zich
ar.^end langzaam van de'
r'he'd- Pas nadat de lampjes
fumar" zijn uitgegaan,
kijktt de spanning onder de
hutagiers. Even later ver-
ar klrt de gezagvoerder de ex-
lange aanloop en het
inti2zame stijgen. „Het vlieg-
zij? van La Paz is het hoogste
dan wereld: op 4.100 meter
ehajte. De lucht is er ijl, zodat
e niet volbeladen mogen
eJte,ven en het opstijgen altijd
nen hele toer is",
ets,
isen alleen vliegtuigen hebben het
n rrflijk in La Paz. Iedereen die uit
:se o gelegen gebieden in de Boli-
n hpe hoofdstad arriveert, heeft
t djlemen met de hoogte en de ijle
INOr
ERjherkt het zodra de vliegtuig-
Ten opengaan en de prikkelen-
^uurstofarme Andeslucht naar
^*?n stroomt. Na tien meter lo-
knikken je knieën, hap je naar
n en voel je je licht worden in
bk je niet druk, zeker niet na
lange vliegreis. Doe -alles lang-
k en let op met eten en het
(ken van alcohol", is het meest
prde advies aan reizigers naar
raz. Wie deze waarschuwing in
wind slaat kan rekenen op
ppijn. duizeligheid, slapeloos-
i misselijkheid en, in het uiter-
geval, bewusteloosheid. Van
dat in de hotels zuurstoffles-
laar staan voor die reizigers,"
vie het lichaam de plotselinge
'ang naar grote hoogte niet
[verwerken.
ichut tegen Andeswind
a C|Paz werd in 1458 als Nuestra
jjira de La Paz gesticht door de
inse veroveraars. Het verblijf
He 4.000 meter hoge Andes-
Ttvlakte (de Altiplano) kon hen
i ^bekoren. Zij bouwden hun ne-
is Setting in het komdal van de ri-
?9zJde Choqueapu, zo'n 500 meter
itiel^r de oostelijke rand van de Al-
na'ino. Daar waren zij beschut te-
de koude Andes-wind. La Paz
chtl spoedig een belangrijke halte-
deb voor de zilverkaravanen van
bli)si, in het zuiden van het land,
I is f Lima in Peru. In 1889 werd
istrtie hoofdstad van Bolivia,
de j
ider vanaf het vliegveld de stad
i haenrijdt, wacht een fantastisch
erabrama. Honderden meters in de
tsvtte staan de wolkenkrabbers
va het centrum. Daar omheen,
le os de bruine hellingen omhoog,
kerpverige huizen van de naar
NOltting 600.000 inwoners van La
Hoe hoger op de helling, hoe
bediger de behuizing. Bij helder
k maken de besneeuwde hellin-
jjvan de ruim 6.500 hoge Illima-
"jlan de andere kant van het dal,
5/lanblik sprookjesachtig.
jineer de ochtenddamp uit het
dal van La Paz is verdwenen, komt
de stad pas goed tot leven. Op de
overvolle trottoirs prijzen kleurig
geklede Indiaanse vrouwen hun
waren aan. Broodjes, noten, fruit
en vooral snoepgoed vinden gretig
aftrek. De gringo" die een sinaas
appel koopt in de hoop dat de Indi
aanse dan wel voor hem wil pose
ren, krijgt echter nul op het re
kwest.
Van 's ochtends vroeg tot 's a-
vonds laat zitten de straten van het
centrum verstopt met stampvolle,
onophoudelijk toeterende taxi's en
bussen.
Die taxi's zijn overigens een be
zienswaardigheid op zich. Door de
hoogte en de droge lucht krijgt
roest nauwelijks een kans. Vandaar
dat je behalve moderne Japanse en
Amerikaanse auto's ook modellen
ziet rijden, die bij ons allang van de
weg zijn verdwenen.
Wie in La Paz een taxi neemt moet
over sterke zenuwen beschikken.
Nieuwe onderdelen voor de wagens
zijn zo duur, dat niets vervangen
wordt als het niet echt nodig is.
Taxi's waarvan de ruiten met plak
band zijn bewerkt om het glas bij
elkaar te houden, met spekgladde
banden, één ruitewisser, een kapot
te snelheidsmeter en geen licht zijn
er eerder regel dan uitzondering.
In de stad komen om de haverklap
van vier kanten auto's op je af, die
allemaal luid toeterend net op tijd
remmen. In het Boliviaanse ver
keer geldt veelal het recht van de
sterkste.
Bijna bij de evenaar
In de loop van de morgen, als de
zon hoog aan de hemel staat en de
temperatuur tot boven de twintig
graden oploopt, realiseer je je dat
La Paz niet ver van de evenaar
ligt.
Tussen de middag trekt „de elite"
van ambtenaren en kantoorperso
neel massaal naar de restaurantjes,
waar je naar Westeuropese be
grippen voor belachelijk lage
prijzen kunt eten. Het middagme
nu, een bord soep en een pastage
recht, kost er ongeveer een gulden.
Kip met aardappels, rijst en salade
iets meer dan twee gulden.
„Senor, goedkope zonnebrillen en
truien". Op een van de weinige ter
rasjes in La Paz weten de „ambu-
lantes" precies hoe ze de buitenlan
ders moeten bewerken. Hun aan
bod is groot: van zonnebrillen,
bloemen en bonbons tot pompjes
voor autobanden, „antiek" en heu
se gereedschapskisten.
Aan het eind van de middag, zodra
de zon achter de rand van de Alti
plano is verdwenen, daalt de tem
peratuur in La Paz weer snel en is
een dikke trui of jas onmisbaar.
Nederlanders in de
problemen
Sinds twee weken wordt Bolivia
weer door burgers geregeerd. De
militairen, die in juli 1980 de macht
in handen namen, hebben zich te-
ruggetroken in hun kazernes en de
toestand in het land lijkt voorlopig
rustig. Maar talrijke Bolivianen
dragen de herinnering aan de dic
tatuur voor altijd met zich mee.
Zoals bijvoorbeeld de nieuwe vice-
president. Jaime Paz Zamora. In
zijn gezicht en op zijn handen zijn
de littekens te zien van de afschu
welijke brandwonden, die hij op
liep toen tijdens de verkiezings
tournee van 1979 in zijn vliegtuigje
kort aanslagen worden gepleegd,
bijvoorbeeld op president Siles Zu-
Erfenis van de militairen
De erfenis die de militairen de bur
gerregering hebben nagelaten om
vat behalve de moeilijk uit te roei
en cocaïne-handel een sociaal-eco
nomische chaos van de eerste orde.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit de waar
de van de nationale munteenheid,
de peso. In de afgelopen maanden
is de peso met honderden procen
ten gedevalueerd. Vorige week
kwam daar in drie dagen tijd nog
eens vijfentwintig procent bij. Wie
bij een bank honderd gulden wis
selt, krijgt een centimeters hoge
stapel pesos voor zijn neus. Voor
het vervoeren van een Nederlands
maandsalaris heb je een grote bood
schappentas nodig.
Talrijk zijn de verhalen over de
wijze, waarop de militairen 's lands
economie hebben geplunderd. Zo
worden zij ervan verdacht hulpgel
den ter waarde van honderden
miljoenen guldens te hebben ver
duisterd. Bij aankopen uit het bui
tenland zijn gigantische bedragen
aan smeergeld in de zakken van de
generaals verdwenen. Ex-president
Garcia Meza, die in 1980 de staats
greep leidde, wordt ervan verdacht
kort voor zijn aftreden een deel
van 's lands goudvoorraad uit de
kluizen van de nationale bank te
hebben ontvreemd.
De schuld aan het buitenland is
méér dan het gehele land in een
jaar verdient. Technisch gesproken
is Bolivia failliet.
De meeste Bolivianen kunnen zich
de bedragen waarom het daarbij
gaat niet eens voorstellen. Zij moe
ten rond zien te komen van een
jaarinkomen van nog geen vijfhon
derd gulden per hoofd van de be
volking. En zelfs al hebben ze wat
geld, dan wil dat nog niet zeggen
dat ze er ook eten van kunnen ko
pen.
Brood, volksvoedsel nummer een,
is in Bolivia nauwelijks te krijgen.
Een deel van de Amerikaanse
voedselhulp (graan) is door malafi
de handelaren doorverkocht naar
Argentinië en Paraguay, waar het
veel meer oplevert dan in Bolivia.
Een paar maanden terug was de si
tuatie nog veel slechter. Toen kon
den zelfs de luxe hotels in het cen
trum van La Paz hun gasten geen
brood voorzetten. Het aanbod is nu
weer wat groter. Maar nog steeds
staan elke nacht lange rijen vrou
wen voor de poorten van een
broodfabriek in La Paz te wachten
op hun dagelijkse rantsoen.
Werkloosheid, ziekte en
ondervoeding
De armoede van Bolivia zie je niet
in het verwesterde centrum van La
Paz. Maar aan de rand van de stad
beginnen honger, werkloosheid en
ziekte zich te manifesteren. Daar
én op de Altiplano, de hoogvlakte
waar twee derde van de Boliviaan
se bevolking woont, wordt duide
lijk waarom Bolivia het armste
land van Zuid-Amerika is.
Vlak buiten La Paz liggen de
volkswijken. Je rijdt er op onver
harde straten, temidden van kleine
lemen huizen. Hier ontbreken sani
taire voorzieningen, drinkwater,
medische verzorging, riolering en
vuilverwerking. Deze wijken zijn
broeinesten van infecties. Meer dan
de helft van alle mensen lijdt aan
tbc. De kindersterfte bedraagt er
vijfendertig!procent.
Waarom, zo vraag je je bij het zien
van al die armoede af, blijven de
mensen op de overbevolkte Alti
plano wonen en verhuizen ze niet
naar het Oosten van het land, waar
de grond vruchtbaarder en het kli
maat zoveel aantrekkelijker is. Het
antwoord op die vraag is kort. De
meeste Indianen van de Altiplano
willen de grond waarop zij al eeu
wen wonen niet verlaten, al is het
leven er nog zo hard.
De Amerikaan Harold Osborne
schreef ooit over de Altiplano: „Het
is een hoge, gure en dorre, door de
wind geteisterde toendra met de
paradox van een tropische zon,
schijnend door een ijzige lucht. De
Altiplano biedt de aanblik van een
landschap op een andere planeet,
waar het leven al lang is uitgestor
ven. Een immense troosteloosheid
strekt zich eenzaam uit tot het
punt, waar bergen de horizon afba
kenen. Het lijkt een scène uit een
nachtmerrie. Echter, deze meedo
genloosheid bevat een grootsheid
die je nederig stemt en bewonde
ring afdwingt voor de mensen, die
hier al sinds eeuwen wonen".
Na een tocht per taxi over de hoog
vlakte kun je Osbornes woorden al
leen maar onderschrijven. Bij hel
der weer heb je een prachtig uit
zicht op de besneeuwde toppen van
de tussen de vijf- en zevenduizend
meter hoge Cordilleras de los An
des, de bergreuzen die de Altiplano
aan beide zijden begrenzen. Op de
kleine akkertjes lopen boeren ach
ter hun ossen het land te ploegen,
terwijl vrouwen en kinderen de
schapen en lama's in de gaten hou
den.
Maar zodra de zon achter de wol
ken schuilgaat en de koude wind
opsteekt, krijgt de hoogvlakte een
onvriendelijk karakter, 's Nachts
dalen de temperaturen er tot ver
beneden nul.
Hoe moet Bolivia verder?
Terug in de hoofdstad blijft de gro
te vraag, hoe een land als Bolivia
de problemen te boven kan komen.
Een Amerikaanse zakenman ver
telt: „Bolivia heeft goede mogelijk
heden en de mensen willen graag
werken. We zouden hier dus best
willen investeren, als de politieke
situatie niet zo onzeker was. Gezien
de gebeurtenissen in de voorbije ja
ren is het heel goed mogelijk, dat
als je vandaag ergens geld in stopt,
je bezit morgen is genationaliseerd
of door de militairen in beslag ge
nomen. Het risico is te groot".
Bijna alle Boliviaanse problemen
lijken een gevolg van de rol van de
militairen. Hoewel zij de macht aan
de burgerregering hebben overge
dragen, blijven zij de allesbepalen
de factor in het land.
De nieuwe Boliviaanse regering
staat intussen voor uiterst moeilijke
beslissingen. Zij is vastbesloten le
ger en maatschappij van alle mis
dadige elementen te zuiveren. Al
leen dan heeft het economische
herstelprogramma kans van slagen.
Aan de andere kant zullen de
machthebbers van weleer hun posi
ties niet zonder meer gewonnen ge
ven.
Een Amerikaanse diplomaat: „We
hebben veel vertrouwen in presi
dent Zuaso. Hij weet hoe hij het po
litieke spel moet spelen. Maar Boli
via zit nu eenmaal al vele jaren in
een vicieuze circel van militairen,
die steeds weer de macht grijpen
als de politieke ontwikkelingen
hun niet aanstaan. De burgerrege
ring zal die cirkel moeten doorbre
ken. Enfin, over een paar maanden
weten we heel wat meer".
JOS TIMMERS
een bom ontplofte. Het toestel
stortte neer. Paz Zamora was de
enige overlevende. Hoewel de da
ders nooit zijn gepakt, twijfelt nie
mand in Bolivia er aan dat de aan
slag het werk was van de militai
ren.
Adèle Pander is een Nederlandse,
die al geruime tijd voor de Stich
ting Nederlandse Vrijwilligers
(SNV) in Bolivia woont en werkt.
Zij vertelt dat de militaire dictatuur
niet aan de deur van de Nederland
se ontwikkelingswerkers is voorbij
gegaan. Haar verhaal ademt een
sfeer van angst, intimidatie en ge
weld.
„Direct na de staatsgreep van 1980
is er een ware hetze gevoerd tegen
buitenlanders. Iedereen die hier
aan ontwikkelingswerk of bewust
wording van de mensen deed, was
verdacht. Een collega was toen net
op verlof in Nederland en dat
bleek maar goed ook. Na een paar
dagen stonden de militairen in
haar flat. Ze hebben de hele zaak
overhoop gehaald. Een ingelijst
Sinterklaas-rijmpje aan de muur
was het bewijs dat zij zochten: de
code van de internationale terroris
ten. Daarna zijn al haar spullen op
straat verkocht".
Een paar weken later moest Adèle
zelf voor enige tijd naar Nederland.
„Ik was als de dood dat de militai
ren ook mijn huis zouden binnen
dringen. Daarom heb ik al mijn
correspondentie verbrand en mijn
boeken bij vrienden op het platte
land verborgen. Van een andere
collega was de vriendin aangehou
den. Hij belde mij op en zei: „Pro
beer mij om het kwartier op te bel
len. Als ik de telefoon niet aan
neem, ben ook ik door de militai
ren meegenomen". Gelukkig is dat
nooit gebeurd".
Ondanks de dreigementen en de
terreur hebben de meeste Neder
landers er geen moment over ge
dacht Bolivia de rug toe te keren.
„Op een gegeven moment kun je
dat niet meer. Dan ben je veel te
veel bij het lot van de mensen hier
betrokken", aldus Adèle Pander.
Leger voortaan in de
kazerne?
De grote vraag in Bolivia is mo
menteel, of de militairen de demo
cratie een kans willen geven en in
de kazernes zullen blijven. De 157-
jarige geschiedenis van het land
geeft wat dat betreft weinig reden
tot hoop.
De eerste dagen van ons verblijf in
La Paz zijn de militairen nog mas
saal op straat. Als zij zwaar bewa
pend voor het hotel op en neer lo
pen. gaan de gedachten automa
tisch naar het lot van de Ameri
kaan Charles Horman, de hoofd
persoon uit de dit jaar in Cannes
met de Gouden Palm bekroonde
film „Missing". Horman bevond
zich in Chili ten tijde van de mili
taire staatsgreep tegen president
Allende in 1973. Hij had te veel be
langstelling voor de Amerikaanse
betrokkenheid bij de coup, werd
ontvoerd en met medeweten van
de Amerikaanse ambassade in San
tiago vermoord. Sommige ogen
blikken lijkt het alsof „Missing" in
La Paz opnieuw wordt opgenomen.
De' dag na de machtsoverdracht
zijn de soldaten echter uit het
straatbeeld verdwenen, tot grote
vreugde van de Bolivianen. De
meeste mensen zien de toekomst
optimistisch tegemoet.
Tè optimistisch vindt de directeur
van een ontwikkelingsorganisatie,
die tijdens de dictatuur verboden is
geweest. Om veiligheidsredenen
wil hij niet dat zijn naam genoemd
wordt, zelfs niet in een Nederland
se krant. Sinds hij in 1980 door de
militairen met de dood is bedreigd,
heeft hij een ander uiterlijk aange
nomen. We spreken hem op een
schuiladres, in het centrum van La
Paz.
„De militairen hebben wel de ci
viele macht overgedragen, maar
niet de politieke. Zij hebben de wa
pens en kunnen, wanneer zij dat
willen, het land weer naar hun
hand zetten. De mensen hier haten
de militairen. Dat is de afgelopen
dagen wel gebleken. Maar haat al
leen is niet voldoende. Onze enige
hoop is dat de politieke partijen, de
vakbonden en de boeren hun
krachten bundelen. Dan kunnen
we de militairen van een nieuwe
staatsgreep weerhouden".
Westerse diplomaten, die onge
noemd willen blijven, tonen zich
eveneens bezorgd over de toekomst
van het land. Een militaire staats
greep achten zij op korte termijn
niet waarschijnlijk. „Maar we kij
ken er niet erg van op als binnen
Nu de regering
weer in han
den is van
burgers, ho
pen de Bolivia
nen voor altijd
van dit beeld
verlost te zijn:
een militaire
controlepost
op een van de
wegen rond La
Paz.
