Kafka door regisseur die schildert Bottesini leuker dan Strawin Flairck en het Gewestelijk Orkest POOL GRZEGORZEWSKI MET EIGEN BEWERKING VAN „AMERIKA "BIJ DE HAAGSE COMEDIE Willem Ruis hangt in de bioscoop „Het Beest" uit kunst en kunstenaars KUNST leidse courant dinsdag 9 maart 1982 pagina 6 Anno 1871 ging in Cairo de première van Verdi's opera „Aïda". Het werk werd ge leid door Giovanni Bottesi- ni, niet alleen dirigent maar ook contrabassist, cellist en componist In die laatste hoedanigheid maakte het publiek van het Nederlands Kamerorkest in het Con gresgebouw kennis met deze Paganini onder de contra- bassisten. Violist Jaap van Zweden en bassist Duncan McTier speel den van deze Bottesini een Gran Duo en het was duide lijk, dat deze twee meester-in- strumentalisten zich uitleefden in deze virtuoze show. Het Amsterdamse publiek was zondagmiddag zo enthousiast dat het laatste deel herhaald moest worden, het Haagse pu bliek was minder uitbundig. Het Nederlands Kamerorkest kwam er nauwelijks aan te pas, maar de *in trui gestoken solisten eisten dan ook alle aandacht op. Men kan laat dunkend over zo'n concertje praten, persoonlijk mag ik 't wel. Jaap van Zweden, concert meester van het Congresge bouworkest en als zodanig op volger van zijn leermeester Herman Krebbers (merkwaar digerwijs niet genoemd in de autobiografie van Van Zwe den) toonde zijn meesterlijke kwaliteiten in Mozarts vierde vioolconcert, ondanks de voortvarende benadering toch met de nodige lyriek vertolkt. Het publiek klapte langdurig. Strawinsky's concert „Dum barton Oaks" is een knap stuk werk, maar wel zo droog als gort. De componist mag dan geïnspireerd geweest zijn door Bachs Brandenburgse Concer ten, opwindend is het resultaat niet. Daaraan kon ook gastdi- rigent Roelof van Driesten niets verhelpen. Een uitge sproken compositie voor ka merorkest is de Serenade van Josef Suk, geen schokkende maar wel onderhoudende mu ziek in een voldoening schen kende weergave. ADR. HAGER James Conlon dirigent R. Ph. O. ROTTERDAM De Ame rikaan James Conlon (31) is benoemd tot chefdirigent en artistiek leider van het Rot terdams Philharmonisch Or kest als opvolger van David Zinman. De benoeming gaat 1 september volgend jaar in. Naast de vaste gastdirigent Simon Rattle wordt ook Edo de Waart vaste gastdirigent. Conlon leidde in de laatste paar jaar het R.Ph.O. gedu rende enkele weken. Hij leidt ook al jaren produkties aan de Metropolitan Opera in New York en aan het Royal Opera House Convent Garden in Londen. ii Flairck on het Gewsatelijk Orkest in het derde Cirkelconcert in het Cir custheater. Het Gewestelijk Orkest kwam gisteravond in een verjongde gedaante in het Circustheater tevoorschijn tijdens een zeer geslaagd sa menwerkingsproject met Flairck. De algehele leiding berustte als steeds bij David Porcelijn die deze vogels van zozeer verschillende pluimage ook ditmaal goed bijeen hield. Flairck heeft zijn eigen jeug dig publiek en is met zijn per DEN HAAG Hoewel in zijn eigen land de situ atie nog altijd weinig rooskleurig is, heeft de Poolse regisseur Jerzy Grzegorzewski op dit mo ment andere problemen aan het hoofd: zijn regie van Kafka's „Amerika" bij de Haagse Comedie. Hij kreeg ondanks de af kondiging van de staat van beleg van de Poolse autoriteiten (uitgesteld, maar toch) toestemming om naar Nederland te vertrekken met onder zijn arm zijn eigen bewer king van Kafka's eerste roman en in zijn kielzog een vrachtwagen vol de corstukken. Inmiddels werkt hij met de acteurs van het Haagse gezel schap op de planken van de Koninklijke Schouwburg naar de première van 13 maart a.s. toe. Bij eerdere gesprekken op de burelen van de Haagse Come die hebben we hem al een paar keer in stilte langs zien lopen. Carl van der Plas zei bij die gelegenheid: „Die man zal zich wel eenzaam voelen hier". Grzegorzewski krijgt bij zijn voorstelling steun van de dramaturge van het gezel schap Joanna Bilska, Poolse van origine. Hij ziet er sluik haar, colbert met wat te lange mouwen, brilletje met ovale glazen yit als een in zicnzelf gekeerd intellectueel en praat alsof hij met z'n vin gers de woorden wil kneden. Van huis uit is hij kunstschil der, zoals een aantal van zijn collega's aan de top van de Poolse regie, Kantor en Josef Szajna. Zijn benadering van toneel is dan ook sterk visu eel, als je op berichten uit Poolse bladen mag afgaan. Zijn bewerking van Kafka's roman begint met een scène waarin de bezoekers vanach ter een glazen wand de wer kelijkheid bespieden: Een an dere zaal in de schouwburg stroomt leeg, mensen praten, roken, zoeken hun jassen, ho ren het gelach van de toekij kenden. De scène gaat met de opkomst van hoofpersoon Karl Rossmann over in Kaf ka's „Amerika". Een blijkens de inleiding tot het oorspron kelijke script belangrijke scè ne, die was afgestemd op de bouw van het Theater Athe neum in Warschau. In Den Haag is dat niet mogelijk. Grzegorzewski: „Die voorstel ling was gemaakt voor een theater met een onconventio nele bouw. Hier zit je met een conventionele ruimte en dat betekent dat die scène zó niet realiseerbaar is. Dat hebben we anders opgelost". Hij legt er de nadruk op dat zijn voor stelling van „Amerika" geen kopie is van vorige voorstel lingen: „Waar wij nu mee be zig zijn is voor mij de derde versie. En elke voorstelling is anders. Bepaalde ervaringen die ik eerder heb opgedaan, spelen natuurlijk mee, maar ook de acteurs hebben een groot aandeel in het resultaat En ik moet zeggen dat men hier zeer bewust en intensief aan het werkproces deel neemt. En mijn werkwijze is volkomen anders dan men ge wend is. Ik ben zelf erg be nieuwd naar de uitwerking ervan". Franz Kafka (1883-1924) is een van de merkwaardigste en invloedrijkste fenomenen in de Europese literatuur ge weest. Een Tsjechische jood, die leefde in dat aan schrij vers zo opvallend rijke Praag van het begin van deze eeuw: Franz Werfel, Max Brod, Egon Erwin Kisch behoorden tot zijn kring, terwijl Rilke los van hen de literatuur koos. Zijn vader kwam uit een Tsje chisch sprekende joodse fami lie; zijn moeder uit een Duit se. De kindeyen Kafka wer den Duits opgevoed. De meer kansrijke minderheid in Praag sprak Duits of was van Duitse huize. Die dubbelheid in zijn afkomst moet mede een rol gespeeld hebben in het tot stand komen van de geesteshouding van zijn lite raire figuren. Kafka zelf sprak perfect Tsjechisch, en over de rijkdom van het geï soleerde, wat archaiserende Duits van Praag (Thomas Mann: „Kafka schrijft het mooiste Duits dat ik ken") en de invloed van het Tsjechisch op Kafka's stijl is veel ge schreven. Zoals over de hele, moeilijk doorzichtige figuur van Kafka meer in boekvorm is verschenen dan over welke Duitse schrijver dan ook. De Poolse regisseur Jerzy Grzegorzewski (I.) en acteur Willem Nijholt. Meer algemeen kan Kafka zelf wedijveren met Jeanne d'Arc in het ontelbare aantal aan hen gewijde boeken. Tsje chen plegen Kafka (de naam betekent „kauw" en er staan nog ettelijke Kafka's in het telefoonboek van Praag) als een Tsjechisch auteur te zien. Officieel is er echter van Kaf ka in Praag bijna niets te be kennen. Zijn werken zijn niet te krijgen, driemaal kan je zijn naam officieel tegenko men: Op de Joodse begraaf plaats van Strasnice waar hij samen met zijn vader Her mann en zijn moeder Julie in het familiegraf rust, op een hoek van het Oudestadsplein waar een klein portret zijn geboortehuis aangeeft en in het Alchemistenstraatje op de burcht boven de stad, waar op een souvenirwinkeltje ver meld staat dat Kafka hier woonde en werkte. Max Brod Tijdens zijn leven publiceerde Kafka slechts een serie verha len en fragmenten. Pas na zijn dood gaf zijn vriend Max Brod, ondanks Kafka's uit drukkelijk verbod, toch zijn manuscripten uit, omdat hij de kwaliteit ervan te hoog achtte om ze achter te hou den. Het duistere fenomeen Kafka werd onmiddellijk in diverse artistieke kringen geannexeerd (door Artaud in Frankrijk b.v.) als de profeet van de levenshouding van de twintigste eeuw. In Duitsland kon zijn werk pas na de val van Hitiers rijk bekend wor den, terwijl zijn dagboeken en brieven in de loop van de vijftiger en zestiger jaren wer den gepubliceerd. En juist die laatste publicaties werpen het beste licht op Kafka's per soonlijkheid, zijn geheel op de literatuur ingestelde leefwijze, de supergrote projectie van de vaderfiguur, en zijn late te rugzoeken naar zijn joodse achtergronden. Kafka's werk geeft aanleiding tot diverse interpretaties, en hij heeft dat zelf erkend. Toch lijkt het wezen van zijn werk terug te brengen tot een uit absurde tegenstellingen opgebouwd wereldbeeld waarvoor hij nergens, in zijn persoonlijke leven noch in zijn werk een synthese kan vinden. Vooral boeken als „Het proces" en „Het slot" bezorgden hem zijn grote faam en beïnvloedden hele generaties schrijvers. „Amerika" is zijn eerste po ging tot een roman waarvan hij tijdens zijn leven alleen één (het eerste) hoofdstuk „Der Heizer" (De stoker) pu bliceerde. Zelf zei hij erover in zijn dagboek: „Gladde imi tatie van Dickens, de gepro jecteerde roman nog meer". Wordingsproces Regisseur Jerzy Grzegorzews ki moet terugzoeken in zijn herinnering waarom hij uit Kafka's werk juist „Amerika" dramatiseerde: „Het is zo lang gelden dat ik die bewerking maakte, dat het moeilijk is de eerste impuls terug te vinden. Ik zag er kans toe omdat „Amerika" geen volmaakt meesterwerk is. Zijn andere romans, „Het slot" en „Het proces", zijn perfect en heb ben een afgesloten vorm. Daar had het niet gekund. In „Amerika" kan je spreken van een wordingsproces van de visie van Kafka, van zijn motieven en thema's. „Ameri ka" staat dichter bij zijn dag boeken. Ik ben in mijn regie's vooral geïnteresseerd te laten zien wat er in de mens is, zijn binnenste op het toneel te zet ten. Het onderbewuste van de mens. Ik geloof dat het niet toevallig is dat ik na „Ameri ka" in Polen een bewerking van Joyce heb gebracht (de vijftiende episode van „Ulys ses" oner de titel „Bloomusa- lem") en van Jean Genet. De enscenering van Kafka was voor mij noodzakelijk in een ontwikkeling. In „Amerika" zitten signalen, motieven die onafgemaakt zijn: Die voorbo den zijn van wat hij later zou schrijven. Ze blijven ergens zweven. Het zijn een reeks schetsen, episoden verbonden door die mooie figuur van Karl Rossmann. Bovendien is er in „Amerika" een schijn van kans voor die hoofdper soon. Er is een sprankje hoop. Het lag weliswaar in de be doeling van Kafka om Ros smann dood te laten gaan, maar de onschuld van Karl is mooi, prachtig en heeft een heel bepaalde charme. Als je het woord „charme" tenmin ste bij Kafka mag gebruiken". Gehuild Het meest opvallende, door Grzegorzewski aangestipte, verschil tussen „Amerika" en ander werk van Kafka is die onschuld van de hoofdper soon. Terwijl in het andere werk de hoofdperonen Josef K. en K. opgeladen worden met schuld en angst en die schuld ook accepteren, blijft Karl Rossmann in „Amerika" nog geloven in een uitlegbaar functionneren van de werke lijkheid in dat verre land dat bijna een illusie lijkt. Niette min botst die houding met een door Kafka geschilderde, complexe werkelijkheid vol tegenstellingen die niet uit te leggen zijn. Kafka zelf schreef zijn latere verloofde Felice Bauer dat hij het geschreven had alsof hij zich een groot maar afwezig gevoel herin nerde en dat hij er zelf om ge huild had, mogelijk om Ros- smanns onaantastbaarheid voor schuld. Daarin ligt het zaad voor Kafka's latere werk en het wezen van de grote verandering met betrekking tot de houding van de hoofd figuur. Grzegorzewski: „Mij interesseren vooral schrijvers die vanuit de marge van het leven werken, die zich er bui ten hebben gesteld. Dat is het lot van de joodse intellectueel en dat heeft Kafka voor voeld". Zachte contouren door een komische vergelij king: „Ik heb erg slechte ogen, zie alles een beetje wa zig. Op een gegeven ogenblik heeft een dokter me een ster kere bril voorgeschreven. Ik heb hem opgezet, maar ik was ontzettend teleurgesteld. Ik houd veel meer van zachte contouren". Chapli Hoofdrolspeler Hans Hoes Vermeer. Wanneer je Grzegorzewski's bewerking leest, heeft die meer van een filmisch scena rio waarbij de regie-aanwij zingen zijn weggelaten dan van een conventioneel toneel stuk.- Grzegorzewski: „Wat je leest is alleen de verbale laag van het stuk, de handeling is er uiteraard uit weggelaten. En de visuele aspecten zijn even belangrijk voor mijn voorstelling. Ik ben er dan ook een beetje verlegen mee dat hier de tekst straks in een boekje wordt uitgegeven. Ik heb de constructie van tijd uit het boek bewaard, maar dat is een subjectieve tijd geworden, een vermenging waarin K steeds drie niveau's zijn: Die van de herinnering, het he den en wat de hoodpersoon voorvoelt. Dat vergt veel van het publiek, dat zich moet on derwerpen aan die beelden. Het vraagt bovendien een enorme discipline van de ac teurs. Ik houd ervan dingen te suggeren, aan te stippen. Ze moeten aangevuld en aange scherpt worden in de verbeel- ln een scène met Nannl ding van de toeschouwers". Grzegorzewski laat het volgen fiil Max Brod, Kafka's vriend en uitgever, onderkende in „Amerika" iets van het werk van Charles Chaplin. Grze gorzewski kan daar in mee gaan: „Het is waar, al is er méér. Er is een bepaalde poë tische kwaliteit die Chaplin ook heeft. Eenzelfde kwaliteit als het werk van de Franse dichter Henri Michaux kent. Er is ook een apart soort hu mor, al is die zwart. Ik vind dat Kafka een specifiek ge voel voor humor had, en ik hoop dat daar in de voorstel ling óiók iets van overkomt". We praten verder over Gre- gorzewski's eigen decor, dat wezenlijk is voor de voorstel ling. Het staat nog niet op het toneel, maar er wordt al ge fluisterd dat er heel wat te kijken valt, en dat er zelfs een vliegtuigvleugel in verwerkt is. Gregorzewski: „Het is be langrijk dat een decor ont staat, zich verandert en steeds ingewikkelder wordt tijdens de voorstelling. Het decor moet iets levends zijn. Dus niet in de zin dat het alleen maar decoreert of versiert. Zoals elke goed geconstrueer de stad, moet het een labyrint op zichzelf zijn. Het moet tij dens de handeling op een on opmerkelijke, organische ma nier ontwikkelen en groeien. De schaal moet veranderen, van de begrensde ruimte van een hotelkamer naar de volle ruimte van een hele stad. Daarom gebruik ik vrij on conventionele elementen. De mensen kennen ze, maar ik hoop,dat ze niet bewust mer ken waar ze vandaan .komen. Dat decor ontstaat tijdens het werkproces. Het is bij mij nooit een kant-en-klaar iets als ik aan een voorstelling be gin. De vorm van het toneel is beslissend voor wat er op komt. Het levert me altijd moeilijkheden met boekhou ders op, want die kunnen zo nooit een exacte begroting maken. Een deel van het de cor is uit Polen gekomen, een deel is hier uitgevoerd bij de Haagse Comedie. Ik gebruik authentieke elementen, maar ik laat die voor het theater bewerken. Het decor organi seert de ruimte zó, dat er een ritme ontstaat. De muzikali teit van een voorstelling is erg belangrijk. En dan bedoel ik niet alleen het geluid, maar het doorlopende ritme ervan. Zoals je een mooi muziekin strument ziet, en er een be paalde klank van verwacht, zo gaat dat ook met de ele menten op het toneel". Wantrouwen Over een aparte tekstregie wil Grzegorzewski niet praten („Ik protesteer tegen die scheiding. Een voorstelling is één geheel en er is een alge mene waarheid van acteur sexpressie; ik voel wanneer het niet goed of vals is"), maar hij erkent volmondig dat zijn werkwijze gecompli ceerd is. Ook in Polen had hij het er niet gemakkelijk mee: „Toen ik begon was het een kwestie van overwinnen van wantrouwen. Bij acteurs en bij directies. De laatste paar jaar is dat geaccepteerd". Zo zelfs dat Gregorzewski tot de topregisseurs van Polen gere kend mag worden. Als er geen transportproble men waren geweest, had de Koninklijke Schouwburg rond de première ook nog een expositie van Gregorzewski's picturale werk gehad. Een schilder die regisseert. Grzgorzewski lacht: „Dat zei men vroeger als ik een regie deed. Maar als ik nu een schilderij maak, wordt er al gezegd: Hé, een regisseur die schildert". BERT JANSMA soonlijk muzieksfeertje via de grammofoonplaat in heel wat huizen doorgedrongen. De meeste composities komen van de eigen gitarist Erik Visser. Voor deze gelegenheid had Wim Witteman er orkestar rangementen van gemaakt. Uitgevoerd werden „Gevecht met de engel; Anders dan An ders; Ifa; en Circus", vier bij de liefhebbers niet onbekende stukken. Soepel geassisteerd door een licht- en geluidsregie, welke laatste ervoor zorgde dat de vijf Flairckspelers hoor baar boven het orkest werden versterkt, werden de vier nummer neergezet. Zowel het orkest als de vijf Flairckleden N weten precies wat zij doen en fee halen het maximum uit de fa Wittemanarrangementen. fa Daar kom je van alles in te-fa gen, van Balkanritmiek totL, Saint-Seanscitaten en zelfs eenk parodie op de Zangeres zonder He naam. Wat nader beschouwd fa is alles wel erg naar het zelfde Ni wat zoete recept gebakken.jti Dissonanten en scherpe con-fo trasten worden gemeden. Debe ritmiek speelt mede door deke uitgebreide slagwerksectie eenjti belangrijke rol. Kortom eeniei aangenaam ogend en klin-H; kend, kundig uitgevoerd stuk-K] je amusement. BESIErF Willem Ruis onherkenbaar als „Het beest". i HILVERSUM - Van mensen uit het vak heeft Willenf Ruis al te horen gekregen, dat hij er goed op staat ero dat de Belgische film „Het Beest" met Antwerpen als* plaats van handeling en Willem Ruis in de hoofdrol al:1 een knap stuk werk mag worden aangemerkt. Begir( april moet deze film in première, gelijktijdig in Belgii, en Nederland, met andere woorden: Willem gaat in d(] bioscoop „Het Beest" uithangen. r Willem Ruis: „Dat soort dingen hoor ik natuurlijk graag eir, waarom zou ik dat niet verder vertellen. Mijn eigen menin over deze film van Paul Collet laat ik nog in het midden. Ht publiek weet zelf het beste wat mooi is en wat niet. Ik wacht d<J oordeel rustig af, maar dankzij die complimenten heb ik er veeK vertrouwen in". Het is duidelijk, dat Willem Ruis er op mikt, dat hij als „eer beest van een filmacteur" beschouwd zal gaan worden, zoal eerder Ko van Dijk wegens zijn grandioze talent werd omschre, ven als een „beest van een toneelspeler". De opnamen voor deze film kwamen enige tijd geleden al ge reed. Toch bleef er nadien druk werk over, want voor de pre mière begin april wordt zowel een Vlaamse als een Nederlands versie gemaakt. Dat vergde na afloop nogal wat tijd voor he opnieuw inspreken. Niet minder kostte dat de acteurs inspan ning, want na zoveel maanden moesten zij weer die intentie ii hun stem leggen, die zij eerder tijdens de opnamen op moestei| brengen. Maar toen zaten zij nog volop midden in het verhaal. Regisseur Paul Collet toont deswege geen medelijden met Wil lem: „Met die man kun je bergen verzetten. Die is niet moe t krijgen. Hij was bovendien de man, die ik in deze rol nodig ha< Met het script zag hij het gelijk helemaal zitten. Je kunt nie zeggen, dat Willem Ruis de titelrol draagt, want het verhaal is z geschreven, dat net zo goed zijn tegenstander in deze film al „Het Beest" kan worden gezien." Baas boven baas Die tegenstander, een rol van de Belg Ward de Ravet, is de pn sident-directeur Karlsen van een maatschappij in projectontwih keling. Bij hem draait alles om geldt, even goed als bij Harr Melchior, de rol van Ruis. Het enige dat voor hen telt is geld. Z leven en zo werken zij, waarbij zij over iedereen heen walsei die hen in de weg staat. Dit gaat goed, tot Harry Melchior oni dekt, dat zijn ouderlijk huis moet wijken voor nieuwe projectei Hij geeft daar niet aan toe, waarbij een strijd op leven en doo ontbrandt, een gevecht van baas boven baas, waarbij gee geweld wordt geschuwd. Men ziet Melchior achter een machini geweer, in een vliegtuig en in een.auto dwars tegen het verkei in, als een rebel, een terrorist, zoals Ruis het zelf noemt. Willem Ruis: „Ik zou deze film een psychologische thriller wi len noemen. In het begin valt er het nodige te lachen. Paul Co let heeft dit verhaal op mijn lijf geschreven, d.w.z. al die vlott grappen, waar een showkwismaster het van moet hebben, zitte er in. Als het tot een conflict komt, gaat het er echter stee< harder aan toe. Waarbij het wezenlijk toch blijft gaan om c vraag in hoeverre je bij het doorzetten van je plannen mei moet blijven tegenover andere mensen. Daarin zit voor mij c mooiste kant van deze film". TON OLIEMULLE Daradiridatumtarides gaat niet door. De Nederlandse Operaj tichting heeft besloten de voorstellingen van deze opera van Jt chem Slothouwer (op 17 maart zou een opvoering te zien zij geweest in het Koninklijk Conservatorium te Den Haag) af I gelasten. De technische problemen konden, mede door ziektegi vallen tijdens de repetitieperiode, niet op tijd worden opgelost Daniel Smith geeft op woensdag 10 maart een fagotrecital i Diligentia. Smith, een Amerikaan die zijn loopbaan begon als lj van het orkest van het Nationaal Ballet, is bij vele prominen| orkesten als solist opgetreden in de Verenigde Staten, maar oa in Italië en Israël. Op zijn programma staan werken van Jul< Deemersseman, Vaughan Williams, James Cohn, Mozart, Elg< en Reicha. Hij wordt aan de vleugel begeleid door Michael Ma; Het Haags Pianotrio, bestaande uit Loes Geusebroek pian Clara van Peijpe viool en Hans Woudenberg cello, verzor| woensdag het 352ste Zingende Zolderconcert in PePijn, Nieuv Schoolstraat Den Haag. Uitgevoerd worden drie werken va Willem Pijper en een Pianotrio van Beethoven. Woningbouw op Waardeiland LEIDEN Op de open plek ken op het Waardeiland kun nen in de toekomst 235 wonin gen gebouwd worden. Het gaat om eengezinshuizen en wonin gen in gestapelde bouw. Dit staat in het bestemmingsplan voor dit gebied, dat binnen kort door de gemeente in be handeling wordt genomen. Volgens het bestemmingsplan is ook de bouw van een klei supermarkt toegestaan. Das naast is uitgegaan van de aa leg van een vijftal kindi speelplaatsen. Voor onderw blijven de bewoners van li Waardeiland aangewezen de scholen in het Kanaalg bied-West en op de toekoms ge school in Roomburg. B bestemmingsplan Waardeila wordt vanavond besproken een informatieavond in II clubhuis Klein-Matilo, Za^ straat 126. De bijeenkomst l gint om acht uur 's avonds.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1982 | | pagina 6