A\
De tijden zijn somber. De werkloosheid blijft stijgen. De lijsten met failliet verklaarde be
drijven worden dagelijks langer. Voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer hebben de
politieke partijen allerlei oplossingen aangedragen die de werkloosheid tot aanvaardbare
vormen moeten terugbrengen en onze economie weer gezond kunnen maken. De formatie
van een kabinet dat tot een van de belangrijkse taken de gezondmaking van het econo
misch leven zal hebben, is nog steeds niet geslaagd. Maar hoe zo'n gezondmaking aan te
pakken? Matiging wordt er geroepen. Maar is het wel een oplossing om zo maar het mes
in de lonen te zetten? Daarbij komt nog de vraag of de politici de economisch' meest wen
selijke dan wel de politiek meest haalbare oplossing willen kiezen. Wij hebben de afgelo
pen weken acht bekende Nederlandse economen (resp. de hoogleraren Heertje, Van Doorn,
Pen, Van den Doel, Hartog, Kuipers en Schouten) gevraagd hoe naar hun mening deze pro
blemen zijn ontstaan en wat in hun ogen eraan gedaan moet worden. Zonder uitzondering
stellen zij vast dat we hoe dan ook de tering naar de nering moeten zetten. Of dat nu de
burger is of de overheid. En ook staat voor hen vast dat het bedrijfsleven meer ruimte
gegeven moet worden om winst te maken, want daarin zit een heel belangrijke bron van
inkomsten waaruit de collectieve voorzieningen betaald worden. Vandaag het laatste deel
in deze serie: een interview met mr. drs. H. Langman.
AMSTERDAM Tussen theorie en
praktijk ligt een groot verschil. Wat
op papier na veel studie beweerd
wordt blijkt in werkelijkheid nog
niet altijd te lukken. De mensen die
niet wetenschappelijk maar prak
tisch economie bedrijven, hebben
daarom wel wat scepsis over de al
te sterke uitspraken van de weten
schappers. Mr. drs. H. Langman, lid
van de Raad van Bestuur van de Al
gemene Bank Nederland, ziet dage
lijks hoe in werkelijkheid onze eco
nomie reilt en zeilt. Vanuit die erva
ring zet hij hier en daar vraagtekens
bij de zo gemakkelijk aangedragen
oplossingen die in de studeerkamer
zijn gevonden. Niet alles is absoluut
zwart of wit. Zo gelooft hij niet dat
de Nederlandse politici alleen maar
uit zijn op stemmenwinst en daar
om nare dingen zouden verdoeze
len. Evenmin gelooft hij dat een
verlaging van de lonen onmiddellijk
zichtbaar vertaald kan en zal wor
den in nieuwe Investeringen.
Langman: „Vandaag Inleveren,
morgen werk, dat lijkt mij een te
krasse formulering. Om te beginnen
houdt het teruglopen van de ar
beidsinkomensquote in een hoop
bedrijven in. dat er voorlopig nog
altijd verliezen geleden worden. Die
resterende verliezen kun je nu een
maal niet investeren. Het helpt dus
wel om afvloeien van personeel en
vervroegd bulten gebruik stellen
van kapitaalgoederen tegen te
gaan, maar het is nog iets anders of
er onmiddellijk nieuw geïnvesteerd
wordt. De vermogensverhoudingen
In een aantal bedrijven zijn zo aan
getast, dat denkbaar is dat je in
eerste instantie de ruimere winsten
gebruikt om tot betere vermogens
verhoudingen te komen en je niet,
door nieuw te Investeren, de zaak
weer onder druk zet".
„Bovendien investeer je als er rede
lijke rendementsvooruitzichten zijn.
Dus die moet je dan óók nog heb
ben. Hier valt wel tegenin te bren
gen dat het Centraal Planbureau
met een model werkt waarbij men
ervan uitgaat, dat als er winst inge
houden wordt, die ook altijd weer
buitengewoon snel geïnvesteerd
wordt. Het is natuurlijk de vraag of
dit In Nederland ook gebeurt. Dat
■hangt van een aantal factoren af.
Om te beginnen heeft een aantal
grote ondernemers vestigingen in
Nederland. Zeker als het om uit
breidingsinvesteringen gaat, komen
die bijna automatisch ook weer hier
terecht. Thomassen en Drijver, om
een voorbeeld te noemen, zal niet
besluiten om In Australië een fa
briek te bouwen, maar eerder om
hier de produktiecapaciteit uit te
breiden als er lokaal vraag is".
Arbeidskosten
„En dan heb je hier het arbeidskli
maat, dat toch gunstig beoordeeld
moet worden. Er is veel verbaal
geweld, maar over het algemeen is
de bereidheid zich in te spannen er
wel. Het wordt in de industrie dui
delijk ook weer beter. Ziektever
zuim loopt terug. Bij bedrijven als
Fokker zie je, dat als er weer even
een toekomstperspectief is, de
mensen echt ook bereid zijn hun
best te doen".
„De arbeidskosten zijn natuurlijk
een erg belangrijke factor. Ik heb
de indruk dat daarin, bijvoorbeeld
vergeleken met Duitsland, de laat
ste jaren nogal wat verbeterd is.
Die matiging werkt toch echt wel.
En tenslotte is voor bedrijven, die
de keus hebben overal op de we
reld te investeren, de koers van de
gulden ook een belangrijke factor
en die is op het ogenblik veel gun
stiger dan enkele jaren geleden.
Want we zitten nu met de dure dol
lar. Dus ik denk dat het met wat
tijd, met wat vertraging, allemaal
wel effect sorteert. Maar je kunt
niet verwachten dat elke punt da
ling van de arbeidsinkomensquote
rechtstreeks tot versterking van de
investeringen leidt. Er Is ergens een
kritisch punt waarna je het ineens
wel sneller ziet lopen. Voorlopig
moet je eerst verliezen opruimen en
dat leidt nou eenmaal niet tot inves
teringen".
„Het verhaal van de vakbonden
„vandaag inleveren, morgen werk",
daar druipt economisch gezien de
onredelijkheid vanaf. Juist omdat
de vakbonden pas willen Inleveren
bij bedrijven, die anders failliet ge
gaan zouden zijn. Hoe ze overigens
verwachten, dat het dan niet failliet
gaan tot investeringen leidt, dat
pakt mijn verbeeldingskracht wat te
veel".
Overheidstekort
„Er zijn nogal wat klachten over de
gevolgen van het grote overheidste
kort maar in hoeverre die klachten
terecht zijn, Is moeilijk te beoorde
len. In Duitsland is het overheidste
kort veel geringer dan in Neder
land, maar de rente, de lage rente,
Is maar 1 1,5 procent lager. Er is
een samenhang tussen lange en
korte rente. Als de korte rente in
Amerika de pan uitstijgt, zie je eerst
de korte rentes in Europa stijgen en
daarna de lange rente ook, omdat
anders de valuta te veel wegzak
ken, wat de centrale banken erg
verdriet. Ook omdat dat via import-
prijzen tot toeneming van de inflatie
leidt".
„Dus ik vind het wat moeilijk om te
zeggen dat de hoge rente alleen
een gevolg zou zijn van het grote
overheidstekort. Het speelt wel
mee, maar Je moet namelijk oppas
sen met die dingen. Indertijd werd
gezegd dat werkloosheid het ge
volg was van inflatie. Als we de in
flatie nou maar voldoende terugge
drongen hadden, zou je de werk
loosheid zien verdwijnen. We heb
ben in Nederland nu een paar jaar
achter de rug met een heel lage In
flatie, maar het heeft de werkgele
genheid niet gestimuleerd! Er spe
len kennelijk nog andere factoren
mee. Dus moet je nu alles niet op
hangen aan het overheidstekort".
„Al geloof ik wel dat het overheids
tekort een gevaarlijke omvang
gaat aannemen; die overheid heeft
in haar eigen sector wel de nodige
arbeidsplaatsen gecreëerd. Een van
de problemen op het ogenblik is
hoe je de stijging van de overheids
uitgaven aan banden legt, zonder
dat Je die werkgelegenheid bij de
overheid aantast".
„Dat is een voor velen onplezierige
zaak. Maar ik vind dat de Neder
landse politieke partijen echt niet te
kort schieten in moed om hun aan
hang onaangename dingen duide
lijk te maken. Aan hen ligt dat niet.
Maar er zit in het Nederlandse den
ken een heel sterk rechtvaardig
heidsbesef ingebakken, dat het erg
moeilijk maakt om maatschappelij
ke realiteiten onder ogen te zien.
Wij beschermen alle zwakke groe
pen, maar wij realiseren ons onvol
doende dat we daarmee de prikkels
wegnemen die je ook In het sys
teem nodig hebt. Dat Is een groter
probleem, dan dat de politieke par
tijen zeggen dat ze zoiets hun ach
terban niet kunnen verkopen. Dat
doet zich natuurlijk wel eens een
keer voor, maar als men als politi
cus tegen het losgooien van die
koppelingen is, dan is dat niet zo
zeer omdat men denkt stemmen te
verliezen bij degenen die daar het
slachtoffer van zouden worden, als
wel omdat men het onrechtvaardig
vindt. Zo komt het althans bij mij
over".
„Ik heb uit eigen ervaring in de po
litiek die veronderstelling dat de
politici volstrekt gewetenloze maxi-
maliseerders zijn, nooit zo bewezen
gezien. Dat staat wel in de hand
boeken, maar die komen dan als
regel uit Amerika. En of het in Ame
rika waar is, kun je ook betwijfelen.
Het gekke is, ik heb een hele tijd in
de politiek gewerkt maar ik heb dat
cynisme over de politiek niet in die
mate. Ik denk wel dat je de politici
tegen bepaalde dingen moet be
schermen. Je moet hen met name
afschermen tegen steunverlening
aan individuele bedrijven, want
daar speelt dat je wel duidelijk
voordelen ziet, zoals een dankbare
regio, dankbare werknemers en
vakbonden, maar Je ziet niet de na
delen in de vorm van verstoringen
van de verhoudingen binnen het
bedrijfsleven en vergroting van het
overheidstekort".
Stimuleren
„Zweden heeft jaren met het sys
teem gewerkt om zwakke bedrij
ven niet te steunen! Totdat de te
genwind te groot werd. Dan hou je
het toch niet meer. Er zijn nog altijd
scheepswerven in bedrijf in Zwe
den, die het zout in de pap niet ver
dienen. Maar voor de Industriepoli
tiek kun je daar toch wel een heel
duidelijke moraal uittrekken: name
lijk dat je volgende nieuwe activitei
ten moet zien te stimuleren, zodat
Je de activiteiten, die geen toe
komst meer hebben, ook over
boord kunt zetten".
„Voor de overheid zie Ik niet een
regelende, maar een stimulerende
taak. Vernieuwen van het industri
ële apparaat kan niet dóór de over
heid gebeuren. Daarom kan de
overheid ook niet regelen. Men ver
wijt de regering wel dat er destijds
geen beslissing is genomen over
onze energievoorziening. Nu was de
noodzaak tot het nemen van die
beslissing in Nederland toch wat
minder klemmend dan in andere
landen, omdat we „plenty" aardgas
hadden en nog hebben. Dus we
hadden wel alternatieve mogelijkhe
den tot stoken".
„Ik geloof wèl dat het allemaal niet
zo geweldig gelukkig gegaan is
rondom de problematiek van onze
energievoorziening. Aan de andere
kant is het al of niet bouwen van
kerncentrales een vreselijk gevoelig
punt in de Nederlandse politiek.
Donner heeft eens gezegd: „Rege
ren is wachten, niet vooruitzien".
En ik denk dat dit vaak erg juist is.
Je moet toch eerst een beetje kij
ken In wat voor richting het meer
derheidsoordeel zich ontwikkelt. Je
kunt wel weer proberen zo'n oor
deel in een bepaalde richting bij te
stellen, maar als je maar je gang
gaat, terwijl de meerderheid van de
bevolking dat duidelijk afkeurt, zit
je als politicus erg moeilijk. Dat is
een zwakke stee in een democra
tisch bestel".
,"Wat je wel bijvoorbeeld zou kun
nen doen Is het volgende. Kerne
nergie wordt als opwekkingsbron
van elektriciteit gaandeweg veel
goedkoper dan alle andere energie
bronnen. Ik noem een paar cijfers,
die de orde van grootte aangeven.
Olie en gas bij 'n vol continubedrijf
kost op het ogenblik ongeveer elf of
twaalf cent pér kilowatt uur. Kolen
kosten, zeg maar zes cent, met
name in West-Duitsland, waar de
kolenprijs kunstmatig faag Is. En
kernenergie kost vijf cent. Kies je
nu voor kernenergie dat kan zijn
op grond van respectabele argu
menten dan zou Je moeten over
wegen om de industrie die interna
tionaal moet concurreren toch te
gen die kernenergieprijs energie te
leveren. En de consumenten in de
particuliere sector dari het verschil
In rekening brengen. Dit soort za
ken zul je dan wel uit de prijscom
pensatie moeten houden. Ik behoor
niet tot diegenen, die zo negatief
over die automatische prijscompen
satie oordelen".
Rem op loonstijging
„We hebben nu een lange periode
achter de rug waarin de inflatie te
ruggelopen is. Als je geen automati
sche prijscompensatie had gehad,
zou je telkens aan het begin van het
jaar onderhandelingen hebben
moeten voeren over de loonsverho
ging. Dan was de mate van prijsstij
ging altijd overschat. Dit betekent
dat bij loononderhandelingen waar
schijnlijk grotere verhogingen te
voorschijn zouden zijn gekomen
dan er nu uitgekomen zijn. Gewoon
omdat men die automatische prijs
compensatie had, en men zich over
dat punt dus niet aan gissingen
hoef te te wagen".
„Het Is toegegeven dat in tijden van
stijgende inflaties het omgekeerde
het geval is, maar dat duurt nooit
zo vreselijk lang. Want als de men
sen na een jaar bekocht zijn, moe
ten ze het tweede jaar toch meer
dan Inhalen. Ik ken al het geklaag
daarover, maar ik deel die mening
nooit zo. Iets anders is natuurlijk
dat je niet door kunt gaan met de
ruilvoetverslechtering op de rug van
de industrie af te wentelen, doordat
Je die ruilvoetverslechtering wel via
de prijsstijging in de lonen door laat
werken. Maar dat is een praktische
aanpassing".
„Een andere vraag is of, als Je geen
cao voor de hele bedrijfstak hebt,
wat hier en daar wordt bepleit, je
dan beter af zou zijn met een rege
ling per bedrijf. Althans wanneer de
'de
ke en sterke bedrijfstakken c(Re
zelfde neerkomt". m
jfoi
Loonontwikkeling e i
„We hebben eens een tijd I®1!
dat je de lonen mocht verhodP0'
je kon aantonen dat de arbeiïg^
duktiviteit steeg. Dat was in nra!
gin van de jaren zestig of n<ferj
eerder. Wat voor kunsten erL v
haald werden om de arbeicj
duktiviteit te laten stijgen,
men een bepaald resultaat i
bereiken, dat stak niet zo lat
Daarom denk ik, dat de mai\r_
eindelijk wel zal uitmaken wf j:
met de lonen terecht komt. Dtfr
je hoogstens een beetje bijslJn
De regering had met het inglll'
de laatste jaren naar mijn
erg aan haar kant dat ook de j
ne werknemer wel voelde di
nodig was om de werkgelega
overeind te houden. En de va 1
den hadden dat ook wel zo kp
afspreken, zonder dat de re<
zich eermee bemoeide, mat I
gaven er duidelijk de voorkei I
om de regering deze onaangfi I
waarheden te laten verkondig
„Dat kun je ze toch moeilijk l|
nemen. Zij moeten met r
ban rekening houden.
de Rotterdamse haven I
wat er gebeurt als die comnr
tiekanalen dichtslibben. Ik
theoretische suggestie van
over Zijlstra als sterke marfl
alle respect voor Zijlstra, mat
heel griezelige suggestie. Ik
dat toch ook een beetje eenQ
ring van de regenererende krpj
die je In Nederland toch ocM
hebt. Op een gegeven ogenb!
zen onze lonen de pan uit. Tot
we er, nogmaals met veel vfi
geweld, toch in geslaagd om r
gelopen jaren een matiging <j
loonfront tot stand te brenge
bepaald goed heeft gewerkj^
was niet in zoveel landen
mate mogelijk geweest. En
een dictator ook wel kunnen
maar nu heeft het toch in I
kring een draagvlak dan alle(
een dictatoriaal ingrijpen hetL
zou zijn. En je moet de demcu
niet zo snel overboord zetten|_
„Maar zoals Ik zei: de burger,
echt wel begrip. Laatst stond L
Times, dat de vechtlust bij <f
gelse werknemers, bijvoorbej
de Midlands, onder invloed
stijgende werkloosheid gewei
genomen is. En dat er dit ja<
echt bescheiden loonsverhoi
tot stand gekomen zijn. Het
wel, maar je moet extreme r
gelen treffen om het te laten»]
ken. En dan is het de vraag wL
dan precies waard is", aldus L
man. Lj
11
moeilijk iL J
met de a I
n. En je
ren kunne
nm
Mr. drs. Hartgert Langman werd
op 23 februari 1931 te Akkrum
geboren. Na zijn doctoraal
examen rechten en economie was
hij werkzaam in het bedrijfsleven.
Van 1964 tot 1970 was hij
buitengewoon hoogleraar
Bedrijfshuishoudkunde te
Rotterdam. Daarna werd hij
hoogleraar Bedrijfskunde te
Rotterdam en Delft. In 1971 werd
de heer Langman minister van
economische zaken in het
kabinet-Biesheuvel, zonder aan
een partij gebonden te zijn. Sinds
1973 heeft hij zitting in de Raad
van Bestuur van de Algemene
sterke bedrijven nog als vrager op
de arbeidsmarkt optreden. Om een
voorbeeld te geven: hier in Amster
dam staat IBM bekend als een nog
al goeie betaler. Die zit niet in de
zelfde cao als een aantal, andere
metaalbedrijven in de buurt, maar
die andere metaalbedrijven kunnen
toch niet zoveel minder dan de IBM
betalen, anders lopen de mensen
naar IBM. En ook die mensen die
niet direct naar IBM willen, vinden
dan toch wel dat ze de lonen in de
buurt van het IBM-nlveau moeten
verdienen. Dat neemt niet weg dat
je best eens een ontwikkeling zou
kunnen zien In de richting van meer
ondernemingsgewijze cao's. Zeker
naarmate cao's zich niet meer al
leen met primaire arbeidsvoorwaar
den bezighouden, maar ook met
een hele serie andere dingen, die
van bedrijf tot bedrijf verschillend
liggen".
„Maar dat is een boeiende vraag,
waar ik het antwoord niet op weet,
omdat de arbeidsvoorwaarden die
niet direct in de cao's zijn vastge-,
legd, met de ondernemingsraad ge
regeld worden".
„Dan kom je wel op de vraag over
de krachtsverhoudingen tussen
vakbonden en ondernemingsraad,
die naar mijn mening ook van be
drijf tot bedrijf nogal verschillend
en erg in beweging zijn. Ik had
laatst een gesprek met een voor
aanstaande vakbondsbestuurder,
die zei: „We hebben ons geweldig
gematigd en we hebben ook in de
sterke bedrijfstakken procentueel
niet meer gevraagd dan in de zwak
ke". Toen moest ik even lachen en
heb gezegd dat ik dat wel wist en
dat zulks in de primaire sfeer ook
wel juist is. Maar als je ziet wat voor
verbeteringen er op het secundaire
en tertiaire niveau in de banken-
cao's zijn aangebracht vakantie
dagen en allerlei praktijken die de
werknemers ten goede komen
dan kun je echt niet zeggen dat de
stijging van de loonkosten in zwak-
