„De Poolse weg
naar Solidariteit"
VRIJE
VAKBOND
NIET ZO
MAAR UIT
DE LUCHT
KOMEN
VALLEN
De havenstad Gdynia, waar in 1970 onlusten uitbraken, nadat bekend werd dat de
prijzen van levensmiddelen omhoog zouden gaan.
Poolse boeren demonstreren bij het Hooggerechtshof in Warschau, waar over het lot
van solidariteit wordt beslist.
IN 1976 WERDEN DE KRACHTEN VAN
ARBEIDERS, BOEREN EN INTELLECTUELEN
VOOR HET EERST GEBUNDELD
Honderden mensen in de rij
voor een winkel met levens
middelen.
DEN HAAG De samenstellers van de
onlangs verschenen bundel „De Poolse
weg naar Solidarnoèé", Martin van den
Heuvel, medewerker aan het Oost-Europa
Instituut van de Universiteit van Amster
dam, Dirk Dragstra, voormalig correspon
dent in Warschau en Sasza Malko, een in
Nederland woonachtige Poolse publicist,
zijn erin geslaagd een aantal unieke docu
menten bij elkaar te brengen, die de ont
wikkelingen in Polen van de laatste jaren
blootleggen. Uit de bundel blijkt dat de
oprichting van de vrije vakbond Solidari
teit in de zomer van het vorige jaar niet zo
maar uit de lucht is komen vallen, maar
voorafgegaan is door een lange reeks ont
wikkelingen in het land, dat al eeuwen lang
een speelbal is van de omringende staten.
Een van de meest -belangwekkende docu
menten is een solidariteitsverklaring die
veertien vooraanstaande Poolse intellectu
elen, onder wie Jacek Kuron en Adam
Mlchnik, opstelden na de onlusten in Ra-
dom in juni 1976. Het historische docu
ment geeft aan hoe de twee maatschappe
lijke groeperingen in Polen, arbeiders en
intellectuelen, zich aaneensloten.
„Warschau, juni 1976. Wij verklaren ons
solidair met de Poolse arbeiders. Een ge
voel van verantwoordelijkheid voor het lot
van het volk en de staat dwingt ertoe de
ernst van de situatie in te zien. De gebeur
tenissen van de afgelopen dagen hebben
bewezen dat in het huidige regeringssy
steem de werkelijke gevoelens van het
volk zich alleen kunnen uiten in de vorm
van uitbarstingen van maatschappelijke
onvrede, uitbarstingen die gevaarlijke con
sequenties kunnen hebben. Zo'n systeem
kan niet blijven bestaan zonder het risico
van rampen, waarvan de draagwijdte niet
meer overzien kan worden".
„De premier heeft een diepgaand onder
zoek beloofd naar voorstellen en commen
taren op ons prijzenstelsel en hoe dat
moet worden opgelost. Naar onze mening
kunnen de problemen niet uitsluitend wor
den opgelost binnen de regering. Het is
onmogelijk deze dialoog te voeren, terwijl
er tegelijkertijd repressie bestaat die door
sommige autoriteiten gezien wordt als
middel om hun ondermijnd gezag weer op
te bouwen".
Voor een echte maatschappelijke discus
sie is het nodig de democratische vrijhe
den op essentiële punten te vergroten.
Waar het om gaat is dat de werkende be
volking echte vertegenwoordigers in de o-
penbare organen krijgt; zonder dat is het
heden ten dage onmogelijk om de behoef
ten en verwachtingen die in onze maat
schappij leven werkelijk te leren kennen.
In haar huidige vorm voldoet de vakbewe
ging niet aan deze eis. Recente gebeurte
nissen hebben nogmaals aangetoond hoe
fictief de bonden zijn. Men kan ook onmo
gelijk een serieuze en effectieve maat
schappelijke discussie verwachten zolang
een onafhankelijke pers ontbreekt. De pu
blieke opinie kan geen werkelijke vorm en
uitdrukking krijgen, tenzij de vrijheid van
vereniging gegarandeerd wordt".
De laatste 25 jaar hebben zich meermalen,
soms bloedige, incidenten voorgedaan. De
ene keer waren het intellectuelen die zich
verzetten tegen door de autoriteiten opge
legde beperkingen als censuur; soms wa
ren het boeren die weigerden in coöpera
ties samen te werken en dan weer waren
het arbeiders die protesteerden tegen
loonsverlaging en prijsstijgingen.
Pas in 1976 werden de krachten van ar
beiders, boeren en intellectuelen voor het
eerst gebundeld. Toen zetten de kritische
Poolse intellectuelen zich in voor de arbei
ders die gearresteerd, en soms mishan
deld werden omdat ze als protest tegen
aangekondigde prijsverhogingen de straat
waren opgegaan en diverse overheidsge
bouwen in brand hadden gestoken. De di
verse boerenorganisaties lieten zich ook
niet onbetuigd en verklaarden zich soli
dair. Het is deze grootscheepse samen
werking geweest, waarbij ook de. rol van
de katholieke kerk niet kan worden ver
waarloosd, die het ontstaan van de vrije
vakbond Solidariteit en de uiteindelijke er
kenning van de boerenvakbonden moge
lijk heeft gemaakt.
Rusland
De invloed van Rusland is door de eeuwen
heen bijzonder groot geweest en tijdens
het bewind van de tsaren werd Polen keer
op keer opnieuw verdeeld. Sinds 1795 viel
Polen zelfs in zijn geheel onder Rusland.
Pas in het begin van deze eeuw, toen Po-
lens grootste opponenten, Duitsland en
Rusland, waren uitgeschakeld, wist het
land zijn onafhankelijkheid terug te win
nen. In 1917 brak in Rusland de revolutie
uit en Duitsland verloor een jaar later de
Eerste Wereldoorlog.
De communistische partij in Polen is al die
jaren vrij klein geweest. Vlak voor de
Tweede Wereldoorlog werd hij zelfs door
Stalin ontbonden. De Russische alleen
heerser ontbood de leiders naar Moskou
en liet ze liquideren om zodoende zijn han
den vrij te hebben om een verdrag met
Hitler-Duitsland aan te gaan. Dat Polen na
de Tweede Wereldoorlog voor de zoveel
ste keer binnen de Russische invloeds
sfeer kwam, is geheel te wijten aan de lig
ging ten opzichte van het buurland. De
jonge Sovjetstaat, die zich (begrijpelijk)
bedreigd voelde, had een buffer nodig om
zijn grenzen te beschermen.
Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de
door de Sovjet-Unie opgerichte commu
nistische partij het moeilijk in Polen. Niet
alleen vanwege het eeuwenoude wantrou
wen tegen Rusland, maar ook vanwege de
dubbelzinnige houding van het buurland
tijdens de oorlog, toen vijftienduizend
Poolse officieren, die het laatst in Sovjet-
gevangenkampen waren gezien, bij Katyn,
een Russisch dorp bij Smolensk, werden
vermoord.
Vanaf 1947 had de communistische partij
het voor het zeggen in Polen. In 1948 ging
de linkervleugel van de Socialistische Par
tij akkoord met een fusie met de commu
nisten. Tegenstemmers belandden in de
gevangenis en onder strakke leiding van
de Moskou-getrouwe partijleider Bierut
begonnen de Poolse communisten aan de
wederopbouw van hun land.
Spanningen
ootste
- i 1930
oo.ooo
omellng
tie scl
orlogsg
oeten
t straf
ea(get
168 (1<
m 935)
-
-
URE
an «rel
n let w
lerla
al «I
en
<*Oe me
In Gdynia wordt een gedenkplaat onthuld ter nagedachtenis aan hen die vielen bij
de opstand van 1970.
Jacek Kuron, een van de meest vooraanstaande in
tellectuelen in Polen, pleitte al in 1965 voor de op
richting van vrije vakbonden.
De gevoerde politiek veroorzaakte al gauw
sociale spanningen. Het zesjarenplan van
1950 was vooral gericht op het opzetten
van zware industrie. Maar de streng door
gevoerde centralisatie liet geen enkele be
wegingsvrijheid toe, zodat fouten niet snel
genoeg konden worden hersteld. Daar
naast werd de traditionele lichte industrie
verwaarloosd. De daarmee samenhangen
de lage lonen stemden de arbeiders uiter
mate ontevreden. Daarbij kwam nog, dat
de (gecensureerde) pers het falen van de
economische politiek nooit openlijk toegaf;
integendeel: de Polen werden overspoeld
met enthousiaste verhalen.
Ook op het gebied van de landbouw pro
beerden de Poolse leiders het Sovjet-mo
del in te voeren. Al het grootgrondbezit
werd opgeheven. De kleine boeren werden
gestimuleerd, soms zelfs gedwongen, om
collectieve bedrijven te stichten, hetgeen
de meesten weigerden. De gevolgen waren
desastreus. Polen, dat altijd voedsel had
kunnen exporteren, kon niet eens meer
genoeg produceren voor eigen gebruik.
Uit protest tegen de achterstelling door de
regering in vergelijking met de coöperaties
weigerden de zelfstandige Poolse boeren
meer voedsel te produceren dan ze nodig
hadden voor eigen gebruik.
Uitbarsting
In oktober 1956 kwam het voor het eerst
tot een echte uitbarsting. De Poolse partij
leider Bierut overleed in Moskou, waar hij
het twintigste congres van de communisti
sche partij had bijgewoond, waarop
Chroetsjev Stalin van zijn voetstuk gooide.
De destalinisatie leidde tot amnestie voor
dertigduizend politieke gevangenen en een
lyitischer toon in de media. Toen de rege-
ring een verlaging van de lonen aankon
digde, werden gevangenissen, politie- en
partijbureaus door arbeiders bestormd.
De opstand werd bloedig neergeslagen.
Van officiële zijde werd meegedeeld dat
53 mensen het leven lieten, maar volgens
velen zijn de echte cijfers veel hoger. In de
partijleiding, die verdeeld was over de te
volgen strategie, kwamen de hervormings-
gezinden als overwinnaar uit de strijd en
de Poolse communist Gomulka kreeg de
leiding.
De eerste jaren van zijn bewind kenmerk
ten zich door grotere vrijheden. Verschil
lende spontaan opgerichte arbeidersraden
werden aanvankelijk erkend, maar hun be
voegdheden werden stilletjes aan weer in
geperkt. De conservatieve aard van de po
litiek van Gomulka, die was binnengehaald
als de redder van Polen, werd steeds dui
delijker. Zo werd in 1964 de censuur ver
scherpt.
Desondanks slaagde men er niet in de op
positie het zwijgen op de leggen. In 1965
schreven twee jonge docenten aan de Uni
versiteit van Warschau, Jacek Kuron en
Karol Modzelewskie, een open brief aan
de leiding van de universiteit. Daarin
analyseerden zij op genadeloze wijze het
falen van het communistische stelsel. Als
enige uitweg zagen de schrijvers „een pro
letarische revolutie". Zij pleitten voor het
oprichten van echte arbeidersraden en
vrije, onafhankelijke vakbonden, en voor
het opheffen van alle censuur. Het tweetal
werd kort daarna tot respectievelijk drie
en drie en een half jaar gevangenisstraf
veroordeeld.
Onlusten
De spanning in Polen hoopte zich op en
leidde tenslotte in 1968 tot onlusten onder
de Poolse studenten en intellectuelen.
Aanvankelijk protesteerden de studenten
alleen tegen de slechte toestanden op de
universiteit, maar al gauw kwamen andere
grieven via petities en demonstraties naar
buiten. De arbeiders keken werkeloos toe,
terwijl de overheid met harde hand tegen
de protesterende studenten optrad.
Twee jaar later, in 1970, vormde een dras
tische verhoging van de prijzen van le
vensmiddelen de aanleiding voor nieuw
massaal verzet. Ditmaal waren het de ar
beiders die er, vooral in de havensteden
Gdansk, Szczettin en Gdynia, hard tegen
aan gingen. Als gevolg van het gewapend
optreden van de politie vielen bij de sta
kers en demonstranten tientallen doden
en honderden gewonden. De gebeurtenis
sen betekenden gezichtsverlies en uitein
delijk de val van partijvoorzitter Gomulka.
In december 1970 werd hij vervangen
door de voormalige mijnwerker Edward
Gierek, die als partijsecretaris van Silezië
een zekere populariteit bezat.
Voorspoed
Onder Giereks leiding werden de proble
men in Polen voortvarend aangepakt en
maakte het land een periode van voor
spoed door. De nieuwe partijleider legde
zowel in economisch als politiek opzicht
meer nadruk op vakmanschap en effi
ciency, dan op politieke betrouwbaarheid.
Tijdens de eerste jaren van Giereks be
wind steeg het bruto nationaal produkt en
werden de lonen verhoogd. Het geheim
van deze vooruitgang lag in de grote lenin
gen die Gierek in het Westen afsloot.
bleek het moeilijker te zijn dan
wacht om de schulden af te lossenjnOOÏ
economische teruggang, die ook i
Westen vanaf de olieboycot van 19'..
zette, was hier mede oorzaak van. BaGIIQG
dien sloegen de Poolse exportprodi ;@n C
niet aan in het buitenland. In
bleken de verwachtingen wat l_
spannen. Vooral aan de gestegen fi.S.B
naar consumptiegoederen kon niet
den voldaan, omdat er te veel aam
werd besteed aan de produktie van
taalgoederen.
In tegenstelling tot de boeren en de i r
ders, voor wie de eerste jaren van Gi F®*"
bewind welvaart brachten, hadden
lectuelen ook tijdens die eerste jarqQ
nig van de nieuwe aanpak kunnen ptuftocai
ren. Zij werden voortdurend gedwfceft b
hun werk in dienst te stellen van de *nster<
listische leer. De ideologische verstra a utri
sinds 1974 leidde daarnaast ook tot ofman
ningen met de katholieke kerk. aer hij
even
Grondwet 53
In 1976 barstte de bóm voor de «rt, in
keer. Het begon met een wijziging v ma '4
grondwet. De Sejm, het Poolse parlep.S.B.'<
nam in februari van dat jaar een n leren v
grondwet aan, waarin onder meer dmet de
dende rol van de Poolse communis (Probe
partij en de nauwe banden met Ru fioedst
werden benadrukt. Het meeste vfiadat
werd echter opgewekt door de volpevrijd'
passage: „De rechten van de burgen dat j(
onlosmakelijk verbonden met de ei estaar
en gewetensvolle vervulling van zijn in c
ten ten opzichte van het vaderland"jewees
De vele protesten tegen deze wijzfcuschw
meest in de vorm van ingezonden bripen m
brachtén het Poolse parlement ertouizenfi
nieuwe grondwet enigszins te verand erland
Een van die protesten was een maifblj t€
dat werd ondertekend door een slarvdig
prominente intellectuelen, onder wisjers o
nieuw) Jacek Kuron en Adam Michnl jffverv
protesten van de kerk tegen de g niks
wetswijziging vonden ook waarderinkcht at
de kritische intellectuelen. „De kath( enlijk
kerk staat in Polen al jarenlang niet liigsm
aan de zijde van de machthebbers, Dorde
is opgekomen voor de onderdruk en vai
schreef Michnik in een van zijn boekiet apc
In juni 1976 kondigde de Poolse regnderei
een verhoging van de prijs voor lelndse
middelen aan. Deze mededeling vstoerd©
zaakte dermate grote opschudding jedepc
arbeiders dat de volgende ochtend I >elletj
verse bedrijven werd gestaakt. In de e spc
se stad Radom liep de volkswoede 01)
hoogst op. Een vreedzaam begonne an. „I
monstratie liep uit op het in brand s ie de
en plunderen van onder meer het b ||n de
bureau van de communistische ik de
waar men vergaderde over deze mi mster
gelen. De prijsverhogingen werden lunner
vonds nog ongedaan gemaakt, maaioudin
zelfde dag werden verschillende mfet Ne
op straat gearresteerd, mishandeld ejio -
gesloten; sommigen werden gemaorwijt
Diverse arbeiders werden in de maseeft
daarna nog ontslagen. Dit keer zagseel v
intellectuelen echter niet werkeloos tcfch vf
protesteerden heftig tegen de ganjfgemi
zaken en kwamen op voor de rechte! schu
de arbeiders. De boerenorganijtoute
stuurden solidariteitsbetuigingen. Sfacht
dien zijn de banden tussen de boers aden
arbeiders en de intellectuelen steeds n die
wer geworden. zett
I het
Prijsstijgingen K
In het licht van deze ontwikkelingen Inden
dan ook niet verwonderlijk dat de heltondel
zomer van 1980 opnieuw losbarstteto ste
nieuw waren prijsstijgingen de directe evrijd
leiding voor massaal verzet van het P p woi
volk. Maar dit keer werkten de arbe
de boeren en de intellectuelen nau Dei
men, met op de achtergrond de nau/
verborgen steun van de katholieke fjap I
Het massale karakter van het 'Jnlek
maakte het de regering onmogeli) «Jksui
met harde hand in te grijpen. De aul foefs
ten werden gedwongen rond de ond£ar p
delingstafel te gaan zitten. De eis «ollab
vrije vakbonden, waarvoor Kuron '9 va
1965 had gepleit, beheerste opniei «den
besprekingen; deze keer met succesjjnst
RENÉ BOGA J**
Hj or
De Poolse weg naar Solidarnosc; typhi
verij De Woelrat, Boskoop; prijs ^0rloS
