Letterfanaten
voeren strijd tegen
hanepoten
JAN SCHALKWIJK:
„Meeste cursussen
bedrog"
LENSEELZINGA:
„Sober schrift kan heel
mooi zijn"
J is droevig gesteld met het handschrift van de meeste Neder-
Jers. Om te weten te komen hoe droevig hoef je maar de eer
de beste postbode aan te schieten, want zo'n man kan je daar
lltjes van vertellen. Met de opmars van de schrijfmachines en
pictafoons is er de laatste halve eeuw zo'n verloedering in ons
dschrift ingetreden dat we vaak onze eigen hanepoten niet
|r terug kunnen lezen. Laat staan dus die van anderen. Die
pedering begint al op de lagere school, want daar is volgens
vijden het schrijfonderricht „waardeloos" en vormen de
Jijfboekjes een „puinhoop". Geen wonder dus dat heel wat
sen voortdurend lopen te kankeren op hun eigen handschrift
fcp dat van anderen. Nu valt daar natuurlijk wat aan te doen. Er
De verzameling pennen van Elzinga telt meer dan 400 exem
plaren.
heel klein houden, niet
meer dan veertien
mensen tegelijk. Ik
streef ernaar iedereen
persoonlijk te begelei
den en te stimuleren;
dat kan onmogelijk in
een grote groep. Ik
noem het ook eigenlijk
geen lesgeven, ik bege
leid iemand. De meeste
mensen denken dat
mooi schrijven met
krullen te maken heeft,
maar dat maakt juist
vaak de mededeling
onduidelijk. Ook een
sober handschrift zon
der veel tierelantijnen
kan heel mooi zijn".
„Over het algemeen
zijh mijn cursisten men
sen die houden van
goedverzorgde boeken.
Ook wel mensen die
met schrijven bezig zijn
en hun werk een ver
zorgder uiterlijk willen
geven. Het is heel be
langrijk dat de mensen'
zich bewust zijn van het
stuk papier dat voor
hen ligt. Ik leer hun be
wust een bepaald for
maat te kiezen, dat
past bij het soort tekst
dat ze willen schrijven.
Heel belangrijk zijn
daarbij ook de letter
vorm en de indeling.
Een gedicht van Huub
Oosterhuis bijvoor
beeld schrijf Je op een
smal maar lang stuk
papier in smalle hoge
letters, die duidelijk
naar boven wijzen, naar
de hemel waar hij het
over heeft. Maar een of
andere „aardse" tekst
heeft een heel ander
formaat nodig. Daar
voor neem je een breed
stuk papier, waarop de
tekst helemaat onder
aan wordt geschreven.
Alleen al het uit de ver
te bekijken van deze
twee soorten tekst sug
gereert de inhoud".
Tijdens de cursus komt
er veel meer aan de
orde dan het schrijven
alléén. Zo trekken de
cursisten er met Lense
Elzinga op uit om bij
voorbeeld een bezoek
aan een kerkhof of een
kerkplein te brengen.
Dan wordt speciale
aandacht besteed aan
de gehakte letters op
de graven of aan de
opschriften van het
plein.w Als iemand eer
der klaar is met een
opdracht dan de ande
ren, krijgt hij de aanvul
lende opdracht calligra-
fische grapjes te maken
met letters. Onlangs is
zo'n serie grappen ge
bundeld tot een boek
je. de zogenaamde
„calligrappen".
Deze dingen maken zijn
cursus speels. Omdat
de cursus een week
lang intern gegeven
wordt, komt het vaak
voor dat mensen zo en
thousiast raken dat ze
tot diep in de nacht zit
ten te werken met let
ters.
Pennenverzamelaar
Behalve graficus en le
raar is Elzinga ook spe
lenderwijs pennenver
zamelaar geworden.
Zijn collectie, aanvan
kelijk opgezet als cur
susmateriaal om te la
ten zien hoeveel ver
schillende pennen er
zijn, is uitgegroeid tot
een verzameling van
meer dan 400 exempla
ren, grotendeels af
komstig uit Engeland.
„Ik ben een echte pen-
nengek", lacht hij,
„maar daarin sta ik niet
alleen. Er is een
wereldomvattende club
van verzamelaars. In
het zuiden van het land
woont iemand die er
meer dan dertienhon
derd heeft".
Behalve pennen verza
melt hij ook penhou
ders en inktstenen. „Ik-
kan het nooit laten in
het buitenland naar zul
ke dingen te kijken",
grijnst hij. Bij de collec
tie pennen zitten zeld
zame exemplaren van
meer dan 150 jaar oud.
Er zitten de vreemdste
modellen bij: speciale
stenopennen, pennen
voor notenschrift, pen
nen met een elleboogje
voor linkshandigen,
pennen dié onderste
boven in een penhou
der moeten, zogenaam
de handjespennen,
waarbij de uitgestrekte
wijsvinger fungeert als
punt, beitelpennen in
allerlei diktes, rietpen-
nen, kroontjespennen
en de voorloper van de
balpen, de redispen.
De rietpen is het oud
ste schrijfinstrument
dat we kennen. Het
voordeel van het schrij
ven met een beitelpen
is dat de discipline in
de pen zelf zit. Dit wil
zeggen, dat hij door
zijn vorm bij de ophaal
een dunne lijn geeft en
bij de neerhaal een dik
ke; de hand die hem
vasthoudt dwingt tot
bepaalde correcties.
„Met een balpen kun je
zo klein schrijven dat
bepaalde woorden
dichtslibben", aldus El
zinga, „met een beitel
pen is dat onmogelijk.
De balpen wordt vaak
de grootste schriftver-
pester van deze tijd ge
noemd, maar volgens
mij is onze gehaaste
tijd de grote boosdoe
ner".
De manier van lesgeven
van Elzinga is uniek in
Nederland. Zijn cursis
ten komen uit het hele
land. Hij heeft geen
goed woord over voor
het domweg kopiëren
van mooie letters, „le
dereen heeft vanaf zijn
zesde jaar aan zijn
handschrift gebouwd.
Je leert letters die je
mooi vindt en voert ze
in je handschrift. Een
ronde of spitse vorm
van letters zegt iets
over Iemands karakter.
Als je zijn handschrift
gaat veranderen, ver
loochen je in feite zijn
karakter. In elk geval
ontken je zijn schoon
heidsgevoel. Als je dat
stringent doorvoert
denk ik dat je zelfs ie
mands karakter erdoor
gaat veranderen, om
dat er een soort her
senspoeling plaats
vindt. Net als vroeger
toen ze linkshandigen
nog rechts leerden
schrijven. Je moet
mensen niet naar nor
men voegen".
Het kopiëren van let
ters zoals dat in de
meeste calligrafiecur-
sussen aan de Volksu
niversiteit en bij het
LOI gedaan wordt,
noemt hij „doodeng en
volkomen onverant
woord".
zijn overal lessen in handschriftverbetering te volgen voor dege
nen die zich niet bij hun slechte schrift willen neerleggen. Toch is
het raadzaam daarbij zorgvuldig te werk te gaan, want er zit veel
kaf onder het koren. Wij spraken met de graficus Lense Elzinga
uit De Rijp en Jan Schalkwijk uit Haarlem, secretaris en mede
oprichter van Mercator, de vereniging van liefhebbers en beoefe
naars van het zogenaamde Italic-schrift (het schrift dat stamt pit
de kanselarijen van het Vaticaan). Beiden geven handschrift- en
calligrafiecursussen, maar qua methode en denkwijze liggen ze
ver uiteen. Twee volkomen tegenstrijdige persoonlijkheden, die bij
nadere kennismaking minder lijnrecht tegenover elkaar blijken te
staan, dan ze zelf denken.
begeleiding van de cursist vindt Lense Elzinga erg belangrijk.
Jan Schalkwijk heeft nog nooit een balpen aangeraakt.
Lense El-
de donke
en het mage-
lijf van
artiest; nerveuze,
dige handen en
gende ogen
t hoogst origineel
n tot woning ver-
de schuur in het
van De Rijp. De
benedenverdie-
èén grote werk-
waarin hij zijn
van graficus
Er staat zelfs
waarop
gedrukt wor
se Elzinga is
ligrafie gaan
dat hij op een
moment niet
was met
die hij op zijn
zette,
heeft het
hem niet
■usgelaten en is
en „lettergek" ge-
zoals hij dat
sinds twee
op dp
0 OCX) ^°9eschool in
Het uitgangs-
id tijdi «?5arb'iIs lees-
Sanea iPe,d ••Mlln cursus
onder ui' van schrijven
je tekent met de
ie als basis. Dat
misschien inge-
Id maar ik bedoel
venset"ee dat ik Probeer
For fensen te stimule-"
band ifm vanuit ean na"
iee /iJke bewe9in9 door
jel van krullen en
iter u en W3t 6r n09
ebrac7i['n hen °Pkornt rit-
S te schrijven. Ik
lijd uit van het ei-
landschrift van de
in, omdat ik vind
anders de men-
leg radeert tot ro-
die maar mecha-
tekens zitten te
ren. Ik probeer
cursisten bewust
aken van het goe-
hun handschrift,
and schrijft slecht,
vrijwel iedereen
ft te klein. Zodra
>ter gaat schrijven
geen verwarring
Ie letters meer en
een schrift lees-
Daarom is een
Ie eerste opdrach-
die Ik altijd geef:
nou eens drie
zo groot als je ge-
bent. Dat is de
methode om tot
itering van het
schrift te komen".
ivolle cursussen
iet zo eenvoudig
cou je zeggen dat
aar geen cursus
nodig hebt. Ken-
toch wel, want
ursussen zitten zo
'ol, dat er een
Hijst ingesteld is.
komt omdat we
antal deelnemers
an cursus bewust
niet nodig heeft. Het is
eigenlijk dóódsimpel,
want het is allemaal te
rug te brengen op lief
de voor de letter. Je
moet je ervan bewust
zijn dat je communica
tie aan het plegen bent.
Na de beginoefeningen
gaan we door met let
tervormen, verbindin
gen, kapitalen we
spreken nooit van
hoofdletters cijfers
en de lay-out. Na de
cursus kan een leerling
nog twee jaar lang te
gen een portovergoe
ding werk naar me blij
ven sturen".
Streng
Jan Schalkwijk is
streng. Hij eist van zijn
leerlingen, dat ze hard
werken aan hun hand
schrift, anders stuurt hij
ze de laan uit. Soms
houden mensen er ook
uit zichzelf mee op. Het
Italic is zijn hobby,
waarmee hij het in zijn
vrije tijd drukker heeft
dan bij het reclamebe
drijf waar hij werkt. Van
alle vroegere schriften
is het Italic het gemak
kelijkst aan te leren.
Jan Schalkwijk is zo
bekend geworden dat
hij niet alleen in Enge
land erkend wordt als
autoriteit, maar ook in
Amerika, België en
Duitsland. Hij is ver
scheidene malen voor
de radio en televisie
geweest.'Vaak krijgt hij
telefoontjes van men
sen die zeggen: „Had
ik maar van die cursus
sen geweten!"
Ook tijdens een door
hem gegeven cursus
worden er excursies
gemaakt, bijvoorbeeld
naar de handschriften
zaal in het Catharijner
Convent in Utrecht. Om
zijn cursus voor een
breder publiek toegan
kelijk te maken heeft
Schalkwijk een boekje
uitgegeven: „Zo wordt
schrijven een feest",
dat te bestellen is door
13,50 over te maken
op gironummer
1777629 ten name van
Jan Schalkwijk, Haar
lem. Er is ook een
schriftelijke cursus van
twaalf uitgebreide les
sen in de handel.
„Als het Italic je een
maal in de greep heeft
kom je er nooit meer
van los", aldus Schalk
wijk. „Bij de huidige
decadentie in het hand
schrift is het voor veel
mensen een verade
ming. Het is de mooiste
letter die er is. Als je
daar een kerstkaart
mee maakt, is succes
gegarandeerd. De
mensheid is niet veel
gewend op dat ge
bied!".
HAARLEM Een
prachtig studeerver
trek, boordevol met
boeken over schriftge
schiedenis, kunstge
schiedenis, filosofie en
literatuur in een flat in
Haarlem. De bewoner.
Jan Schalkwijk, is een
rustige, soms wat bele
rende, maar voortdu
rend boeiende man
met een uitgedijd li
chaam als van iemand
die zijn leven lang ach
ter een schrijfmachine
heeft gezeten. Tijdens
het gesprek verwisselt
hij herhaaldelijk van bril
en grijpt tientallen ke
ren in zijn boekenkast
om zijn woorden met
voorbeelden te staven.
Een veelzijdig mens
met één grote passie:
het schrift.
Ook hij voelt zich regel
recht op het hart ge
trapt als je over calli
grafiecursussen elders
begint. „Zo'n cursus is
niet geschikt voor de
massa", zegt hij ver
ontwaardigd. „Ik kén
me niet voorstellen dat
iemand honderdtwintig
leerlingen tegelijk calli-
grafieles kan geven. Je
moet iedere leerling tot
en met begeleiden. Een
dergelijke cursus is
veel te kort en te mas
saal. Na één seizoen
denken de leerlingen
dat ze calligraaf zijn, al
leen maar omdat ze
een bepaalde letter
mooi kunnen schrijven,
wat natuurlijk waanzin
is. Het duurt jaren voor
7e een slecht hand
schrift blijvend verbe
terd hebt. Ik vind het
een vorm van bedrog,
van vervlakking, die
past in de armoe van
deze tijd. Het in één
jaar leren maken van
bijvoorbeeld gotische
letters is de grootste
verlakkerij die er be
staat!"
Klare taal van de secre
taris en mede-oprichter
van Mercator, sinds
enige jaren tevens vice-
voorzitter van de veel
grotere Britse vereni
ging „The Society for
Italic Handwriting
waarvan Mercator een
onderdeel vormt. Een
vereniging van liefheb
bers en beoefenaars
van het zogenoemde
Italic-schrift, dat stamt
uit de kanselarijen van
het Vaticaan. „Geen
handschrift is zo slecht
dat het niet meer te
redden is", aldus
Schalkwijk, die de lief
de voor de letter met
de paplepel kreeg inge
goten, omdat zijn vader
leraar schrijven was.
„Als de mensen maar
eens begonnen met
alle balpennen die ze in
huis hebben in de prul-
lebak te gooien en zich
.we beginnen vaak met oefeningen in guirlandes en arca
den om een bepaalde cadans in de vingers te krijgen".
een mooie brede pen
gingen aanschaffen.
Niet meteen een gou
den pen, maar bijvoor
beeld een pennenset
van rond dé vijftien gul
den, duurder is beslist
niet nodig. De balpen is
de grootste schriftver-
pester die er is. maar
volgens mij heeft die
zijn langste tijd gehad.
De ellende daarmee
begint al op de lagere
school. Als je iemand
bepaalde bewegingen
goed leert, maakt het
niets uit waarmee hij la
ter schrijft, maar als je
begint met een rot stuk
materiaal wordt de el
lende later steeds gro
ter". Schalkwijk zelf
heeft nog nooit een
balpen aangeraakt; hij
schrijft alles met de
brede pen.
Persoonlijkheid
Zijn cursus gaat uit van
de vereniging Merca
tor. Elke laatste zater
dag van de maand ko
men alle leden bij el
kaar aan het Lucas
Bolwerk 18 in Utrecht,
om te 'oefenen en van
elkaar te leren. Deze
middagen zijn voor ie
dereen toegankelijk. De
leden van de vereni
ging, die twee jaar ge
leden werd opgericht
om de mensheid een
beter handschrift te ge
ven, komen uit alle la
gen van de bevolking.
„We hebben er artsen
en professoren bij zit
ten, maar ook huismoe
ders", aldus Schalk
wijk. „Veel oudere
mannen doen het vaak
als hobby".
De groep wordt ver
deeld in tweeën: een
beginnersgroep en een
groep van gevorder
den. Op een bord wor
den de letters voorge
daan. Het simpelweg
kopiëren van létters
dus?
„Nee", zegt Jan
Sfchalkwijk, „het is niet
meer dan voordoen
hoe het moet. We be
ginnen vaak met oefe
ningen in guirlandes en
arcaden om een be
paalde cadans in de
vingers te krijgen. Maar
de leerlingen houden
hun eigen karakteris
tiek in hun handschrift,
al wordt het wel blij
vend veranderd in een
veel leesbaarder en
mooier handschrift.
Maar iemand die spits
schrijft, zal ook spits
blijven schrijven, dat
veranderen we niet.
Juist door zijn eigen
persoonlijkheid leer ik
nog steeds van iedere
leerling. Als het goed
gaat, keert hij nooit
meer terug naar dat
oude. slechte hand
schrift, waarmee hij
kwam. Het schrift
wordt een nieuw eigen
schrift. We leren de
mensen dat de schoon
heid van de letter te
maken heeft met zijn
proporties. Het is geen
kwestie van krullen,
tenzij mensen dat wil
len natuurlijk. Elke tie
relantijn is kosmetiek,
die een letter in feite
