Toekomstmuziek
van celbiologie,
ofwel knutselen
aan erfelijkheid
UNILEVER VIJFTIG JAAR
VLAARDINGEN Unilever is, om zijn 50-jarig bestaan als
industriële gigant luister bij te zetten, voornamelijk naar
buiten getreden door het Rotterdams Philharmonisch Or
kest een zeldzame viool te schenken van de bouwer Guar-
neri. Op de valreep echter, ter afsluiting van de jubileumvie
ring, werd een symposium aangericht waarop de viool weer
klonk die de multinational zelf speelt. De toekomstmuziek
van de celbiologie.daar ging het om. Hoe komt het dat
cellen, die allemaal hetzelfde erfelijke materiaal bevatten,
zich toch verschillend ontwikkeien? Sommige worden lever-
cellen, andere ontwikkelen zich tót haren of nagels. In een
plant vormen sommige cellen bladeren, andere wortels. Het
symposium" hield1 zich bezig met de vraag; waarom? Op de
lange duur heeft deze vraag echter ook praktische beteke
nis; hoe kan men doeltreffende manieren ontwikkelen om
de teelt van gewassen te verbeteren en de groeiperiode te
bekorten? Met in het achterhoofd onder meer de gedachte;
voor de derde wereld zou het van grote betekenis kunnen
zijn om variëteiten te ontwikkelen die een hogere voedings
waarde hebben of niet vatbaar zijn voor bepaalde plante-
ziekten. En zou het misschien mogelijk blijken de stikstof-
bindende eigenschappen die men bij peulvruchten aantreft,
ook aan andere gewassen te geven aan de voornaamste
graansoorten hetgeen tot een enorme besparing op het
gebruik van kunstmest zou leiden?
O© proefplantago
in Maleisië waar
de ene ollepalrn
van, klein tot
groot niet meer
van de andere te
onderscheiden is.
lerdtwintig deskundigen had Unilever
- 'et symposium bijeengebracht om te
rage deren over dit soort thema's. Kopstuk-
mige uit de hele wereld. Een ontmoeting der
p!a len. „Daar komen minstens èèn of twee
9e chten uitrollen die nieuwe wegen zullen
P a'dus 'r- K- Ve'dhms voldaan. Hij
van de Raad van Bestuur van Unilever,
,een bijzondere verantwoordelijkheid
j onderzoek en toegepaste technische
yschappen. De aangewezen man dus
praten over de toekomstmuziek van
M ilbiologie waarvan nog slecht het begin-
W ord op de notenbalk staat gekrabbeld,
^^Jelijks voldoende voor giswerk naar de
^3 hoe de volle melodie straks gaat klin-
ieg hooggestemde lyriek. Met beide be-
:erug op Vlaardingse grond waar Unile-
ezig is de drempel van zijn tweede hal-
sstaanseeuw te overschrijden door het
bruik stellen van een laboratorium voor
jren met Recombinant DNA. Deze ge-
e term wordt begrijpelijker wanneer
nde hern vervangt door: het manipuleren
benen; en klinkt iedereen bekend in de
jals men gewoon zegt: het knutselen
Erö&e erfelijkheid. Afschrikwekkend spook-
ggg" van de eerste jaren zeventig. Welke
izalige epidemieën zouden de mensheid
kunnen overvallen, mochten bacteriën
mee was geknoeid, uit een laboratorium
tappen? En die vrees leek verre van
beeldig, gezien de manier waarop een
■■^ènvirus nog in 1978 een Engels labora
nt wist te verlaten.
di L
nbarJeb begrip voor de angst uit het verle-
zegt ir. Veldhuis. „We hebben in de
et uil der tijden rare dingen zien gebeuren.'
Hooit bij Unilever wisten we al dat er met
J.OOOpele bacteriën gewerkt zou gaan wor-
et uit niet levensvatbaar buiten kunstmatige,
Palla bijzondere laboratoriumomstandighe-
toen we vijf jaar geleden het principe-
uit namen recombinant DNA onderzoek
4 rflan cJoen Ondertussen heeft dit inzicht
„0rial veld gewonnen, zozeer dat de rege-
de research zelfs aanmoedigt, nu ze
naai weet waarover het gaat. Dan nog is
laboratorium van Unilever voorlopig de
le van zijn soort in Nederland. „Onze in
dustrie heeft geen idee wat er de afgelopen
tien jaar allemaal in de biochemie en de mo
leculaire biologie is gebeurd", kan men uit
de hoek van ingewijden horen klagen. „We
hebben een flinke achterstand opgelopen bij
een ontwikkeling die voor ons bedrijfsleven
tal van goede vooruitzichten biedt". Bijko
mend nadeel (ir. Veldhuis zal het tijdens het
gesprek niet, onvermeld laten): Nederlandse
deskundigen* of aankomende deskundigen
op dit fonkelnieuwé terrein van wetenschap
hebben, toen ze hier de deur gesloten von
den, elders emplooi gezocht. Een uittocht
van hersenen, wordt dat wel spijtig ge
noemd.
Blauwdruk
Het DNA is in de cellen van alle levende or
ganismen de drager van de èrfejijke blauw
druk, zou men populair kunnen zeggen.
Deze blauwdruk kan dpor natuurlijke pro
cessen gewijzigd worden (door straling bij
voorbeeld) met het gevolg dat het nage
slacht afwijkende eigenschappen vertoont.
Maar sinds kort is het ook mogelijk langs
kunstmatige weg vreemd erfelijk materiaal
bij het DNA van een cel binnen te brengen
en deze gastheercel ertoe te bewegen grote
hoeveelheden van het binnengebrachte
vreemde materiaal te gaan vervaardigen. Op
deze wijze slaagde men er in de VS twee.
jaar geleden in een bepaalde bacterie (de
zogenaamde Ecoli) insuline te laten produce
ren, de onontbeerlijke medicijn voor suiker
zieken die tot nu toe slechts gewonnen kon
worden uit de alvleesklier van runderen of
varkens. En afgelopen jaar baarde het
nieuws opzien dat een poging was gelukt om
bacteriën de stof Interferon aan te laten ma
ken voor de winning waarvan tot dusver ko
lossale hoeveelheden menselijk bloed nodig
waren. Dit Interferon zou in de ogen van
sommige wetenschappers wel eens een
strijdmiddel tegen kanker kunnen zijn. Geen
wonder dat de pharmaceutische industrie er
happig op is de stof op grote schaal en
goedkoop door bacteriën te laten produce
ren. Zo heeft recombinant DNA, het knutse
len met erfelijkheid, de klank van een tover
woord gekregen. Vooral Amerikaanse labo
ratoria zijn ervan bezeten en voeren een
ware concurrentieslag, compleet met weder
zijdse spionage.
Geneesmiddelen behoren niet of slechts
zeer zijdelings tot het pakket dat Unilever op
de markt brengt. Dit concern heeft zich in
zijn 50-jarig bestaan kunnen opwerken tot
de (naar omzet gemeten) twaalfde plaats op
de wereldranglijst van grootste ondernemin
gen dank zij margarine, diepvriesartikelen,
soep, thee, vlees en wasmiddelen, om. een
greep te doen. En op de eigen produkten zal
het onderzoek in het nieuwe laboratorium te
Vlaardingen zich richten. Op enzymen bij
voorbeeld, de zo druk geadverteerde vlek-
kenvreters in wasmiddelen, hetgeen de een
voudigste huisvrouw het woord moeiteloos
over de tong laat rollen. „Wij gaan in Vlaar
dingen natuurlijk zoeken naar betere enzy
men", zegt ir. Veldhuis. „Daar verklap ik
geen geheim mee. Enzymen die al vlekken
Wegwerken bij een wastemperatuur van 25
tot 35 graden. Stoffen die preciezer en meer
doelgericht werken, terwijl ze ook meer eco
nomisch vervaardigd kunnen worden. Op
dat gebied valt een belangrijke vooruitgang
te verwachten".
Fascinerend
Veel grondstoffen die Unilever gebruikt, ko
men uit de landbouw. Hoe kan dat allemaal
economischer? ook een vraag die werk
aan de winkel betekent voor de-onderzoeks
laboratoria van Unilever in Nederland en En
geland. Is het mogelijk variëteiten van ge
wassen te verkrijgen die toe kunnen met
minder bemesting? Die beter vocht kunnen
opnemen? Die gewapend zijn tegen ziekten
•of schadelijke insecten? Tien of meer jaren
van onderzoek zullen nog wel nodig zijn
voordat het zover is, schat ir. Veldhuis.
„Maar dan gaan we het ook als iets heel ge
woons beschouwen, als een normaal be
standdeel van het economisch leven. De bal
zal steeds verder rollen".
Dichterbij is de toekomst van de weefselcul
tuur. Zo heeft Unilever met succes gepro
beerd oliepalmen (leverancier van een be
langrijke grondstof) te kweken uit cellen in
plaats van uit de gebruikelijke pitten. Klonen
heet dat, ofwel ongeslachtelijk voortplanten
vanuit èèn individu. Ir. Veldhuis zegt het zo:
„Je wilt graag palmbomen hebben die pre
cies gelijk zijn, met een uniform hoge op
brengst en dito rendement per hectare. Bij
de gewone manier lukt je dat niet. Kijk maar
naar kinderen Uit een en hetzelfde gezin die
onderling toch allemaal verschillen vertonen.
Werk je daarentegen met weefselcellen van
een geselecteerde moederplant, dan krijg je,
mits je het proces goed beheerst, grote aan
tallen plantjes die allemaal eigenschappen
van de oorspronkelijke moederplant bezit
ten. en geen andere. Wat doe je dus? Je
selecteert een palm op zijn hoge olie-op
brengst of op een bepaalde combinatie van
vetzuren. Daarmee ga je klonen en de uit
komst is verzekerd".
Landbouw
Enorm interessant noemt ir. Veldhuis deze
nieuwe techniek waarmee Uniléver wereld
wijd de spits heeft afgebeten. „Ik vond die
proefplantage van ons in Maleisië zonder
meer een fascinerend gezicht. De ene rij
plantjes na de andere, en allemaal volkomen
gelijk. Je kon gewoon voorspellen hoeveel
blaadjes eraan zouden zitten. Met die proef
zijn we nu helemaal rond. We. gaan er op
commerciële basis mee verder. Onze erva
ring doet ons verwachten dat we dank zij de
nieuwe techniek een meer-opbrengst zullen
halen in de orde van grootte van 20 procent.
En het kan hoger. Belangrijk is ook dat je
van tevoren je keuze kunt bepalen: ik wil wat
meer olie. of: liever wat meer stearine. Je
hebt het allemaal in de hand. Aangemoedigd
door het succes gaan we hetzelfde met ko
kospalmen proberen. Over dadelpalmen
wordt eveneens gepraat".
Zullen grote, daarvoor in aanmerking ko
mende delen van de aardbodem dus bedekt
raken met Unilever-plantages vol identieke
klonen? Nou nee, dat is niet de bedoeling.
Zoiets zou vloeken met de strategie van het
concern. Veeleer streeft men ernaar bepaal
de plantagegroepen die reeds toegang heb
ben tot een grote verscheidenheid aan palm
soorten, bij de ontwikkeling te betrekken.
Overdracht van kennis. Een palm op maat
voor elke staat. Waarna elke staat de uit zijn
palm gewonnen grondstoffen op de wereld
markt kan brengen. Daar koopt Unilever ze
dan wel weer. Het klinkt onbaatzuchtiger
dan het is. „Typisch voor ons concern", legt
ir. Veldhuis uit, „is het feit dat we heel sterk
fc Veldhuis rijkf
de jaarlijkse
Unüever-
chemieprija uit
aan
verdienstelijke
studenten.
Straks prijzen
voor
gemanipuleerde
erfelijkheid?
vertegenwoordigd zijn in ontwikkelingslan
den. We vormen er een deel van de gemeen
schap; met belangen die parallel lopen.
Niets nieuws. Dat was voor de oorlog al zo in
de veertig landen waar we toen zaten. Wel:
gaat het een dergelijke gemeenschap beter,
dan pluk jij er ook de vruchten van. Een eco
nomie die zich ontwikkelt, doet hat verbruik
van allerlei produkten stijgen. Het snelst
groeit alles wat met de eerste levensbehoef
ten te maken heeft. En dat is precies ons
terrein. We hebben er dus belang bij onze
kennis en vaardigheden over te dragen aan
een bepaalde samenleving waarvan we deel
uitmaken".
Ondertussen is het recombinant DNA labo
ratorium te Vlaardingen, bakermat voor
nieuwe know-how, niet groter dan een door
snee huiskamer. Een zeskoppige staf van'
wetenschappers bemant het. Een bres van
belang in de meer dan 600 miljoen die Unile
ver dit jaar voor research en ontwikkelings
werk uitgeeft, zal de boreling nauwelijks
slaan. Geen schaduw van Amerikaanse toe
standen. Maar wel al dezelfde omzichtigheid,
hetzelfde scheve oog naar kapers op de
kust. Zo mild is de regering geworden ten
aanzien van recombinant DNA onderzoek
dat men voor het openen van een laboratori
um slechts een vergunning krachtens de
Hinderwet nodig heeft, te verkrijgen bij de
lokale overheid. Voor Unilever betékent dat
de Rijnmondraad en die wil best, mits voor
elk nieuw project afzonderlijk toestemming
wordt verkregen. Hiertegen heeft Unilever
weer beroep aangetekend bij de Raad van
State, Waarom? Ir. Veldhuis: „Het aanvra
gen van een hinderwetvergunning voor elk
experiment opnieuw veroorzaakt een vertra
ging, die in dit zich snel ontwikkelende ge
bied het onderzoek erg moeizaam zou ma
ken. We vinden het principieel pnjuist dat de
hinderwet hiervoor wordt gebruikt en daar
om hebben we beroep aangetekend. Maar
ook vanwege de openbaarheid. Hinderwet
procedures zijn openbaar. De concurrent
zou dus straks bij wijze van spreken maar
op het aanplakbord van de Rijmondraad
hoeven te gaan kijken om te weten wat onze
plannen zijn. We geloven niet dat zoiets juist
is. Je hoeft je toch ook niet bloot te geven
voor elk nieuw pak zeeppoeder?"
PIET SNOEREN
Op bezoek
bijCarstens
Zelfs een buitenlandse
correspondent overkomt
het niet zo vaak dat hij in
kleine kring persoonlijk
door de bondspresident
wordt vntvangen. Welis
waar wordt deze functio
naris in de Bondsrepu
bliek gekozen en mist hij
daardoor de bijzondere
glans die vSh erfelijke
monarchieën zoals in Ne
derland of Engeland uit
gaat al is die de laatste
jaren dan ook danig ge-
oxydeerd), toch bekleedt
de man het hoogste ambt
dat voor een Duitser is
weggelegd 'en dat onder
scheidt hem automatisch,
zelfs van mensen die toch
heel wat in de Germaan
se melk te brokkelen
hebben. Staande voor de
kleerkast het alledaag
se leren jack lijkt voor
deze gelegenheid toch
minder geschikt over
valt je dan ook het soort
Soestdijk-gevoeldat
Nederlanders gekend
moeten hebben als zij
door Juliana op de thee
waren gevraagd.
De Duitse president zetelt
In Villa Hammer-
schmldt", een deftige op
trek van neo-classistische
aard, waar men aan de
voorkant boven de bo->
men uitkijkt op de 24 uur
ronddraaiende Merce-
des-ster van enorme af
metingen en aan de ach
terkant een riant uitzicht
heeft over de Rijn. Twee
levensaders van de West-
duitse economie: alles
okay dus. Het blijkt niet
zo makkelijk te zijn er
binnen te komen. De sol
daat van de Bundes-
grenzschutz moet al mijn
papieren zien en terloops
bedient hij ook streng het
stalen schuifhek dat her
metisch achter elke auto,
ook al komt een andere
er vlak achter aan, wordt
gesloten.
„Gemütlichkeit" is in de
Villa Hammerschmidt
in geen velden of wegen
te bespeuren. Enigszins
bedremmeld staan de
ongeveer vijftien uitgeno
digde Duitse en buiten
landse journalisten onder
de luchters in de impo
sante ontvangsthal te
wachten op het moment
dat prof. dr. KarI Car-
stens hen komt begroe
ten. Maar als hij er een
maal is en de gasten aan
hem worden voorgesteld,
weet hij toch een soort
ontspanning te bewerk
stelligen.
Carstens is het levende
bewijs van een man die
„in zijn ambt is ge
groeid". Deze CD U-politi
cus, Pruis, advocaat en
tijdens zijn carrière als
parlementariër fervent
bestrijder van de zoge
naamde Oost-politiek
een man bovendien die
met grote weerstand te
maken kreeg toen hij, on
danks zijn voormalige
NSDAP-lidmaatschap,
door zijn partij in het
hoogste ambt werd gek >-
zen, is na anderhalf jaar
presidentiele bezigheden
veel minder de stijve,
houterige en wat provin
ciaal aandoende man van
weleer. In zijn statige
werkkamer, bekleed met
mahoniehouten panelen
en luxueuze, kennelijk
niet al te vaak gelezen
boeken en folianten,
waar op lijfwachten lij
kende kelners drankjes
en hapjes serveren voor
het in zacht leren zetels
zittende gezelschap, mar
nifesteert hij zich veeleer
als een man die de rijke
culturele en spirituele er
fenis van Duitsland verte
genwoordigt. Vooruitstre
vend is hij niet direct ge
worden en hij mist ook
de' natuurlijke jovialiteit
van zijn voorganger Wal
ter Scheel. Maar de om
gang met mensen van
alle rang en stand uit de
hele wereld heeft hem
toch een zekere flair en
„statesmanshipbezorgd
die hij vroeger niet had.
Hij toont zich zelfs genu
anceerder en relativeren-
der dan enkele van mijn
Duitse collega's, die, van
uit dat merkwaardige ge
voel voor „Obrigkeit",
hem smeken om paal en
perk te stellen aan de ze
denverwildering onder de
jeugd.
Aan Carstens' „renais
sance" hebben ongetwij--
feld ook zijn, door alle
adviseurs afgeraden, voet
tochten bijgedragen die
hij door heel de Bondsre
publiek, van noord naar
zuid, aflegt en waarbij hij
„het gewone volk" ont
moet. Ik vond het per
soonlijk ook bemoedi
gend om bij mijn vertrek
te zien dat in de riante
tuin van „Villa Ham
merschmidt" overal vo
gelhuisjes opgesteld wa
ren om deze dieren in
de barre wintermaanden
te beschermen.
AMI VAN VREE
