Futuroloog
Fred Polak
geeft Nederland
nog tien jaar
om er bovenop
te komen
De nieuwjaarsboodschap
van een prof eet uit Wassenaar
„Managers
en politici
zijn ingedut
en lijden aan
gebrek
aan visie"
„Ik wil zo graag
mensen wakker
schudden. Op deze
voet doorgaan, be
tekent regelrecht
naar de ondergang
gaan"
Nederland op het verkeerde spoor. Prof. dr. Fred. L.
Polak, 73 jaar en nog immer actief als futuroloog te
Wassenaar, is graag bereid daarover een paar uur
durend middagcollege te geven. Het thema boeit
hem mateloos. Met gedrevenheid, eigen aan een
profeet die in eigen land nauwelijks wordt geëerd,
praat hij over ingedutte managers en politici met een
beperkt gezichtsveld. Mensen die het lot van Neder
land in hun hand hebben, maar er uiterst slordig
mee omgaan. „Ik wil zo graag mensen wakker
schudden. Op deze voet doorgaan, betekent regel
recht naar de ondergang gaan".
De traditioneel sterke industrieën verdwijnen als
sneeuw voor de zon, maar Nederland doet nauwe
lijks moeite nieuwe industriële activiteiten op te zet
ten. De zegeningen van automatisering en robotise
ring dreigen geheel aan ons land voorbij te gaan.
Wat overblijft, is een verarmd land dat zijn aardgas
heeft versnoept en alleen nog maar het nakijken
heeft.
De futurologie, oftewel toekomstvoorspelling op we
tenschappelijke basis, gevolgd door een uitgebreide
technologische vernieuwing (innovatie) kan Neder
land van die ondergang redden. Polak probeert be
leidsmensen daarvan al vele jaren te overtuigen. Tot
nu toe tevergeefs. Zijn verhalen over pillen die de
menselijke intelligentie verhogen, over een gemid
delde levensduur van 100 jaar en over volautomati
sche autowegen worden eerder komisch dan inte
ressant gevonden. Dat Fred Polak al in de vijftiger ja
ren de opkomst van de chip voorspelde, vergeet me
nig criticus maar voor het gemak. Niettemin is hij
een veelgelezen en veelbesproken man. Boeken als
Prognosticsen „De toekomst is verleden tijd"
gaan als warme broodjes over de toonbank. Dat
doet hem zichtbaar genoegen. Als hij daarna weer
door de ramen van zijn fraaie flat in de richting Den
Haag kijkt, versombert zijn blik. De futurologie is
een denkwijze die overal bloeit, maar niet in Neder
land. Nog niet althans...Nederland heeft nog hoog
stens tien tot vijftien jaar de tijd om het tij te doen
keren.
WASSENAAR „Voor het einde van de
twintigste eeuw telt Nederland één mil
joen werklozen. Automatisering, slecht
management en onvoldoende industriële
vernieuwing zijn de voornaamste oorza
ken". Prof. dr. Fred L. Polak zegt het bij
na onbewogen. Niet dat hij het leuk vindt
om zo'n nieuwjaarsboodschap te bren
gen. Allerminst. Maar in dit land „waar
de toekomst taboe is" is hij bijna de eni
ge die verder wil en durft te kijken dan
de tachtiger jaren. Voor het doen van
voorspellingen gebruikt hij geen glazen
bol, maar nuchtere methoden die weten
schappelijk volledig zijn aanvaard.
Fred Polak houdt zich op wetenschappelij
ke wijze bezig met de toekomst. Hij be
drijft futurologie, oftewel prognotica. Hij
verricht die werkzaamheden vanuit een
zeer brede achtergrond. Studeerde rech
ten, filosofie, sociale wetenschappen en
economie, was regeringscommissaris voor
de werkgelegenheid in de vijftiger jaren,
lid van de Eerste Kamer, directeur van het
Centraal Planbureau er) doceerde als
hoogleraar in binnen- en buitenland. Polak
praat op een vriendelijke, maar vastbeslo
ten toon, citeert geregeld uit computer
prognoses, eigen werk en EEG-rapporten
en schenkt onderwijl sterke koffie in.
,,De komende decennia zijn het traditio
neel sterke industrieën, zoals de scheeps
bouw, geboren tijdens de eerste industri
ële revolutie, de staalsector en de textie',
die onderuit gaan. Oost-Groningen loopt
nu nog voorop wat betreft het aantal be
drijfssluitingen maar zal spoedig worden
gevolgd door de provincies Brabant, Lim
burg en Noord- en Zuid-Holland. .Oost-
Groningen heeft de twijfelachtige eer de
eerste zwarte plek van Nederland te zijn.
Maar troost u, weldra kan heel Nederland
éèn zwarte plek zijn".
Chips
En het vervelende van Polak's voorspellin
gen is, dat ze tot nu toe allemaal zijn uit
gekomen. Al in de vijftiger jaren voorspel
de hij de opkomst van de chip en de enor
me gevolgen die dat zou hebben voor de
samenleving. In die tijd was hij regerings
commissaris voor de werkgelegenhed en
als coördinator belast met de wederop
bouw van Nederland. In alle provincies en
gemeenten legde hij contacten om nieuwe
industriële activiteiten op te zetten. Door
die werkzaamheden leerde hij de Neder
landse economie als geen ander kennen
en legde hij de grondslag voor zijn toe
komstvoorspellingen.
,,Het is jammer dat men nooit meer terug
denkt aan de vijftiger jaren. Want ook dat
moet je doen als verantwoordelijk beleids
maker. Het regeringscommissariaat werk
te toen enorm goed. ledereen was tevre
den over de geconcentreerde aanpak. Er
was veel geld beschikbaar om projekten
de grond uit te stampen. We hadden toen
ook zwarte plekken op de kaart, maar ge
leidelijk aan begonnen die te verdwijnen.
De conjunctgur trok tenslotte aan en het
werkloosheidsprobleem was op een vrij
eenvoudige wijze opgelost".
„Ook in deze tijd zou een regeringscom
missaris voor de werkgelegenheid erg veel
goed werk kunnen doen. De tijden zijn na
tuurlijk enorm veranderd. De structurele
werkloosheid is veel belangrijker gewor
den dan de conjuncturele. We zijn nu echt
toe aan een sanering van de economische
structuur van Nederland. Daarbij komt
nog dat we ons in deze tijd veel meer be
wust zijn van het bestaan van ontwikke
lingslanden. De dialoog tussen arme en rij
ke landen speelt een grote rol in de dis
cussies over econmische teruggang".
Op grond van overwegingen van recht
vaardigheid en economische planning is
het volgens gezaghebbende economen
verstandig om vrijwel de hele textiel- en
confectie-industrie naar die ontwikkelings
landen over te brengen.
Het eerplaatsen van dergelijke industrieën
naar de Derde Wereld zal uiteraard ge
paard moeten gaan met het opzetten van
nieuwe industriële activiteiten in de Wes
terse landen. Polak is van mening dat met
name Nederland onvoldoende aandacht
daaraan besteed. „Op het loon- en prijs
beleid wordt te veel accent gelegd. Zo'n
beleid is weliswaar noodzakelijk omdat we
veel te veel hebben uitgegeven, maar het
heeft nauwelijks iets te maken met een
werkgelegenheidsprogramma. De stelling
dat meer bedrijfswinst tot meer werk leidt,
is absurd. Zo'n idioot idee getuigt van een
weinig serieuze analyse".
Innovatie
„Even absurd zijn de financiële injecties
van de overheid in industrieën die ten
dode zijn opgeschreven. In feite gaat het
om weggegooid geld, verloren energie en
ten onrechte gewekte illusies. Veel beter
zou het volgens Polak zijn om de vele mil
jarden overheidssteun direkt aan de ont
wikkelingslanden ten goede te laten ko
men of te stoppen in nieuwe industriële
activiteiten (innovatie). „Dat besef dringt
langzamerhand ook wel door, het gebeurt
alleen veel te laat. In de zestiger jaren had
ik veel te maken met de textielindustrie in
Twente. Het was mij toen al duidelijk dat
het daarmee een aflopende zaak was.
Wanneer er in die tijd iets gedaan was aan
futurologie of toekomstverkenningen, had
men kunnen constateren dat de textielin
dustrie beter aan de ontwikkelingslanden
overgelaten kon worden. Inmiddels is de
regering wel overstag en is men minder
roekeloos met het geven van overheids
steun aan zwakke bedrijven. Van die nieu
we politieke lijn wordt Oost-Groningen het
eerste slachtoffer, want die regio is struc
tureel gezien overwegend zwak".
Over het verdwijnen van vroeger sterke
bedrijven hoeft men volgens Polak niet zo
rouwig te zijn. Er is nu eenmaal een tijd
van komen en gaan, ook voor de industrie.
„Niet getreurd maar snel aan de slag met
Loon naar
werken is
loze kreet
geworden"
,,Ze willen niet
inzien dat we in
de eeuw van de
automatisering
en innovatie
leven...".
nieuwe, op de toekomst gerichte industrie
ën", zo luidt zijn parool. Een parool dat re
geringsleiders in West-Duitsland, Enge
land en Frankrijk goed op zich hebben la
ten inwerken. Het pijnlijke is echter, dat
Nederland in dat rijtje ontbreekt. „Ons
land staat gebiologeerd te kijken hoe
buurlanden druk bezig zijn met technologi
sche innovatie, om de economie nieuw le
ven in te blazen, t/aar de vorige kabinet
ten, en ook het kabinet Van Agt, schijnen
niet voldoende door te hebben dat we in
de eeuw van de automatisering en innova
tie leven. Chip en robot zijn in versnelde
opmars. Het gaat in de richting van een
economische structuur met minder arbeid
en meer vrije tijd. En dat willen de meeste
Nederlandse managers en regeringsleiders
maar niet Inzien. Automatisering is een
structurele factor die de buitenlandse con
currentie voortdurend sterker maakt. Door
de onderschatting daarvan neemt het aan
tal zwarte plekken in Nederland alsmaar
toe".
Merkwaardig toch voor een land
door de eeuwen heen in geslaagdlINGEr
goed zaken te doen. Polak staat er:
weer versteld van. „De Nederlandsip^ ,q
ger is niet meer zo inventief, niet
.tot het risico van innovatie. Aan onf{
naar de mogelijkheden van technoliQij
vernieuwing wordt door het bedrr""
veel te weinig geld uitgegeven. Het
dat het bedrijfsleven lange tijd ver
door de hoge lonen, gaat maar in
te mate op. De Nederlandse man
ingedut en lijdt aan een gebrek aan
„Zelfs Amerika is een tijd bedweljl
weest door de welvaartsroes. Mar
heeft men nog op tijd ingezien datr
makkelijke tijden voorbij zijn. Japai
de aan het eind van de zeventigr
opeens een forse bedreiging voor dt
permacht. Door in hoog tempo te ai
tiseren wist Japan met goede, got
produkten, zoals auto's en elektrc
apparatuur, de wereldmarkt te veri
In Amerika komt de automatisering!
goed op gang. Plotseling bevrijd
welvaartsroes heeft dit land in een l
stek van enkele tientallen jaren 5.Ö
versitaire futurologen aan het werl
om te kijken waar de Amerikaanse
trie haar nieuwe markten moet zoé
„West-Duitlsand, Frankrijk en Er,
hebben dat voorbeeld gevolgd en z
een gek" aan het innoveren. Ook i
Europese landen zijn zogenaamde
brieken opgezet waarin industriële
gieën worden uitgedacht. Aan die ii
ëie strategieën worden maatschai
toekomstverkenningen gekoppeld
gaande automatisering betekent I
een revolutionaire omwenteling
verhouding tussen werk en vrije tiji
en robot zullen de werkloosheidsec
vervangen door een vrijetijdsect
Grote „en van oudsher deftige" fa
gaan tenslotte plaats maken voor
ken zonder arbeiders. Automatise
robotisering zullen verder doordrin
de samenleving. Ze zullen invloed l
op de dienstensector en op het oni
Onderwijs In vreemde talen maakt
voor vertaalautomaten, rekenmacl
vormen een revolutie op zichzelf, f
door automatisering gaat de mei
arbeid een veel geringere rol spele
Face lift
Volgens Polak hoeven we daar nil
voor te zijn, maar moeten we zo'n I
keling juist met open armen ontl
„We moeten wel heel anders gaaf
We hebben ons eeuwen lang later
door loze kreten als „Wie niet we
ook niet eten" en „Loon naar werki
een andere samenleving met mei
tijd.en deeltijdarbeid zullen we ons'
dig moeten oriënteren. En ook dal
punt van onderzoek. Bovendien d'
nog veel te weinig onderzoek n'
volksgezondheid, het milieu, de ml
toepassing van zonne-energie, de
held van kernenergie en naar di
pectieven van de groen revolutf
Nederlandse wetenschap laat volgt
lak te veel kansen schieten, hetgei
tot de weinig opbeurende voort
brengt, dat er voor ons land geeni
prijzen meer te winrref/vallen.
Een voorspelling die volgens Fred
zeker niet uit hoeft te komen. Hij b>
timistisch, want Nederland heeft l
Mogelijkheden zijn er in overvlot
ontbreekt vooralsnog aan de wil,
en de fondsen. Politici moeten j
hun eindeloze debatten staken ovei
kwesties als de leverantie van du
aan Taiwan („dat is gewoon ony
dig") en de handen aan de ploeg
Managers dienen wakker te won
een dosis creativiteit uit de kast t<
En de koffiedik-kijkerij moet plaats
voor een futurologisch onderzo
breed terrein. Voor deze algehele'
geeft de toekomstvoorspeller Fret
Nederland nog hoogstens tien tol'
jaar de tijd. Als in die tijd het li(
doorbreekt, mist ons land defini
boot.
JAN
FOTO'S: SIMON l
