Ï>i2
Beleving van
vrije tijd een
ontdekkingsreis
zonder kompas
grammofoonplanten, gezelschapsspelletjes,
vakantiereizen, uitheemse gerechten, auto's,
caravans, romans, breipennen en alles wat
die gigantische showroom voor dit tweede
leven verder te bieden heeft.
Revolutie
Soms lijkt die hele ontwikkeling op de zo
veelste revolutie, die haar eigen kinderen
verslindt. De aandrang om aan dit speelgoed
plezier en status te ontlenen kan zo groot
worden, dat hét inkomen niet toereikend is.
Via de gebruikelijke weg arbeid dus
moet méér verdiend worden in de vorm van
overwerk, nevenbaantjes, zwarte karweitjes
enzovoort, die veler vrije tijd in belangrijke
mate reduceren. Er worden miljoenen aan
kredieten opgenomen om de duurdere aan
kopen te kunnen financieren. De mensen
hebben het er zo druk mee, dat zij zich ner-
gfens meer tijd voor gunnen.
Veel ouders zijn zo met zichzelf bezig, dat de
kinderen onvoldoende aandacht krijgen. De
zen worden vaak afgescheept met een
royaal handgeld voor de eigen vermaaks-
markt. De manier waarop veel mensen om
gaan met hun peperdure spullen, duidt ook
op een zekere gejaagdheid. De oprechte
amateurs wijdden zich vroeger na grondige
studie aan hun hobby's. Wie neemt er nu
nog de tijd voor om een boek over fotografie
door te nemen alvorens de süpercamera in
te stellen?
Middenweg
De socioloog dr. Q. van Bijsterveldt uit Til
burg ziet het echter niet zó somber in. Hij
stelt vast, dat toch veel landgenoten de juis
te middenweg hebben gevonden tussen een
schrokkerige, dure vrijetijdsconsumptie en7
het ten prooi zijn aan verveling. „De mensen
zijn vindingrijk. Men onderschat wel eens de
eigen initiatieven die zij voor hun vrijetijds
besteding genomen hebben, ook in groeps
verband. Ontelbare verenigingen leveren
daar hun aandeel in. Dit spontane met el
kaar bezig zijn zou nog verder ontwikkeld
moeten worden, nu steeds grotere groepen
van de bevolking niet aan het arbeidsproces
deelnemen. En hun aantaf zal nog spectacu
lair toenemen".
Deze socioloog is overigens van mening, dat
een te negatief beeld wordt geschetst van
hen, die hun vrije tijd opgedrongen krijgen.
,,ln de publiciteit en uitspraken van politici
(inclusief de minister-president) worden
werklozen vaak afgeschilderd als de )meest
beklagenswaardigen onder de mensen. Zo
ontstaat eer» profetie, die zichzelf vervult. De
betrokkenen raken er nog verder door gede
primeerd, de kloof tussen werken en niet-
werken wordt dieper. Een gevolg is ook de
overwaardering van de arbeid, terwijl ieder
een weet dat allerlei werksituaties steeds
geestdodender worden en veel mensen daar
niet meer tegen bestand zijn. Gepensioneer
den krijgen het ook vaak rrtoeilijk met deze
valse tegenstelling. Zij hebben hun hele le
ven onder de traditionele plichtmoraal ge
leefd en dreigen zich nutteloos te gaan voe
len".
Complicaties
„Uit deze kringen komt een onstuimige
vraag naar werk, op het moment dat het
aanbod sterk afneemt. Dat geeft complica
ties. Juist deze groepen werklozen, ar
beidsongeschikten, huisvrouwen en gepen
sioneerden ontplooien zelf weinig activi
teiten voor hun vrijetijdsbesteding. Zij ma
ken ook het minst gebruik van het toch vrij
grote aanbod in deze sector op sociaal en
cultureel terrein. Het biedt dus geen oplos
sing dit aanbod nog uit te breiden. Ik geloof
dus niet, dat overheid en wetenschap met
nog meer vrijetijdsvoorzieningen dit pro
bleem kunnen oplossen. Het zal veel meer
van de mensen zelf moeten uitgaan. Wat is
zinvoller dan de vrije tijd tp gebruiken om de
besteding daarvan gezamenlijk te organise
ren?"
„In eigen omgeving is er altijd wel iets op te
zetten. Ook onbetaalde arbeid op sociaal en
maatschappelijk terrein kan veel voldoening
geven. Helaas is de wat oudere generatie
niet positief ingesteld ten opzichte van een
vrije tijd, die niet de weerspiegeling vormt
van hun eigen aandeel in het arbeidsproces.
Het ontbreekt aan geestelijke bagage, aan
kennis en vaardigheden".
Informatie
„Het onderwijs is te eenzijdig gericht op de
komende werkzaamheden. Daar zal veran-
TILBURG Hoe fijn het ook is om jezelf te zijn, lang niet alle
werkers hebben de overtuiging, dat zij 's avonds na vijven,
tijdens het weekeinde en in de steeds langer wordende
vakanties, hun leven met een nieuwe dimensie verrijken. De
vrijetijdsbeleving lijkt soms op een moeizame ontdekkingsreis,
zonder kompas. Veler capriolen na gedane arbeid wekken de
indruk, als zou de produktie gewoon doorgaan. In bepaalde
kringen lijkt de ontspanning verdacht veel op aangenomen
werk. Men blijft ook in het weekeinde staande ontbijten. De
auto staat al klaar voor een rit naar het tweede huis, de
toerfietsen moeten er nog op en de zeilboot er achter. Men
sleept met houtskool voor de barbecue en met hapklare
brokken ter spijziging van de kostbare rashond. Een heilig
moeten drijft hen voort. De reflexen van het arbeidsritme
werken gewoon door bij deze nijvere, goed gesitueerde
consumenten, die over het algemeen toch al zo'n drukke
werkkring hebben.
Op een ander niveau kost het zoveel tijd en
moeite om het eigen autootje aan de praat
te houden, dat een echte monteur over deze
slavenarbeid zijn beklag zou indienen bij de
garagechef. Maar misschien vormt zo'n re
paratie in de vrije tijd een boeiende, uitda
ging. Ontelbare doe-het-zelvers ontlenen
verstrooiing aan inspannende bezigheden.
Mensen die aan lusteloos terneerzitten de
voorkeur geven, boekenwurmen, breisters
en tv-kijkers met een pilsje onder handbe
reik, worden al moe als ze er naar kijken.
Het „invullen" van de vrije tijd houdt in ons
land 50.000 gokautomaten draaiende, maar
brengt ook de klassieke figuurzaag in bewe
ging, straalvliegtuigen op weg naar zonne-
stranden en handen, die met eindeloos ge
duld legpuzzels maken op het pluche tafel
kleed. De mogelijkhedert tot tijdpassering
zijn dermate gevarieerd dat een mensenle
ven nauwelijks toereikend is om van het
complete aanbod te profiteren.
Overvloed
Het staat wel vast, dat de vrijetijdsgolf, in
combinatie met de groeiende welvaart, ge
leid heeft tot een gulzige consumptie. Het
gat in de markt werd gevuld met een over
vloed aan goederen, het instrumentarium
om de tijd te verdrijven. Deze produktie is zo
overstelpend, dat de klok niet meer terugge
draaid kan worden.
Men heeft de thans beschikbare vrije tijd
hard nodig om alles te kunnen kopen wat
voorhanden is en het ook nog te kunnen ge
bruiken. Echt „niets doen" zou catastrofale
gevolgen hebben voor de vrijetijdsindustrie,
die duizenden mensen aan het werk houdt.
De fabricage van surfplanken verschafte bij
voorbeeld een nieuwe basis aan de be
staansgrond van een textielfabriek in Alme
lo.
Ook het tweede leven van de Westeuropese
mens is geïndustrialiseerd en in het mas
satoerisme bijvoorbeeld geprogram
meerd. Deze ontspanningscultuur houdt de
economie draaiende met de „consumptie"
van racefietsen, klapkauwgum ter illustratie
van de verveling, camera's, trimpakken,
snorkels, ski's, grasmaaiers, cassettes,
Ceidae Sou/tont
De fabricage van
surfplanken ver
schaft© een textiel
fabriek een nieuwe
basis van bestaan.
dering in moeten komen". Dr. van Bijster
veldt is van mening, dat tv en radio veel
meer ingeschakeld kunnen worden voor het
verstrekken van informatie aan niet-werken-
de landgenoten. „De media kunnen hen acti
veren om zelf aan de slag te gaan en hun
gelegenheid bieden tot participatie, zoals
reeds gebeurt in radio-uitzendingen, waar de
luisteraar via de telefoon direct in kan sprin
gen".
De tijd gaat snel, gebruik hem wel. Hoeveel
mensen zien in deze wandtekst uit groot
moeders tijd nog altijd de aansporing om
het werk te overschatten ten koste van de
recreatie? In menige overlijdensadvertentie
eert men de man en vader met de ken
schets: „Zijn leven was werken".
In de middeleeuwen was één op de drie da
gen gereserveerd voor een mengeling van
devotie met prèt en jolijt; de kermis ont
stond in het voorportaal van de kerk. Het
wemelde van de heiligendagen, de holy
day's waar het woord holiday (vakantie) van
afgeleid is. Kerk en wereld konden het sa
men goed vinden, ook op het gebied van de
vrijetijdsbesteding. De reformatoren hebben
deze verjaardagskalender flink uitgedund en
de antithese tussen werk en ontspanning
bevorderd. „Wie niet werkt zal niet eten",
.maar kan ook geen aanspraak maken op
vertier.
Dr. van Bijsterveldt: „In oudere culturen
werd vrije tijd als het hoogste goed be
schouwd. Grieken en Romeinen hebben er
met volle teugen van genoten. Later werd
het volstrekte niets-doen een privilege voor
enkelingen, die zich wat ingetogener gedroe
gen dan de tegenwoordige jetset en daarom
meer gezien werden als een (onbereikbaar)
voorbeeld ter navolging".
Arbeidsethos
Zowel de godsdienst als het socialisme heeft
in de vorige eeuw het arbeidsethos nog eens
flink ppgevijzeld. Tijdverspilling was een
doorn in het strenge oog van Calvijn. De Til-
burgse socioloog verwijst naar de opvattin
gen dat het calvinisme, met de zin voor so
berheid, spaarzaamheid, plichtsbetrachting,
gezag en vlijt, heeft bijgedragen tot de ont
wikkeling van het kapitalisme.
Arbeid op aarde werd werken in Gods ko
ninkrijk. Zowel de echo van de paradijsvloek
(„In het zweet uws aanschijns zult gij uw
brood verdienen") als het „Gedenkt den
Sabbathdag" heeft een ongedwongen vrije
tijdsbesteding duchtig in de weg gestaan.
Toen in Engeland de amusementsindustrie
in de vorige eeuw al uitpakte met danszalen,
goktenten en kroegen, duurde het niet lang
of de angstaanjagende prent van John
Benyan verwees de lichtzinnigen naar het
hellevuur: „De brede en de smalle weg"
toont een wegwijzer met op het linkerhandje
het opschrift „Dood en verdoemenis". Ter
zijde van het brede pad wordt gedanst, ge
gokt en ontucht bedreyen in het „Huis van
Wereldvermaak". De weg des verderfs leidt
naar de poel van vuur en sulfer. Omdat het
deelnemen aan enigerlei vermaak al gauw te
werelds werd bevonden zocht men passen
der ontspanning in eigen kring. Wie kon
toen vermoeden, dat het gereformeerde
volksdeel nog eens 's zondagsavonds na
kerktijd het oog zou richten op de televisie
rubriek „Sport in Beeld"?
De socialisten wedijverden met veel puritei
nen in de verheerlijking van de arbeid en
brachten hun ideologie over op de leden via
eigen vrijetijdsorganisaties als de AJC. Ook
daar heeft de slijtage geducht toegeslagen.
Toekomst
Wat de
nog
een
grafie
men
Dr. van Bijsterveldt
weet best wat hij
met z'n vrije tijd
aan moet...
en vrije tijd is moeilijk te voorspellen. Dr. van
Bijsterveldt doet een vooteichtige poging.
„Al een eeuw lang is het proces aan de
gang, dat meer inkomen oplevert voor min
der arbeid. Ik verwacht dat dit door zal gaan
na de economische crisis, die zich nu duide
lijk begint af te tekenen".
Nog meer vrije tijd dus? Maar het ziet er, al
thans voorlopig, naar uit dat daar minder
geld aan besteed zal kunnen worden. Zou
dit tot gevolg kunnen hebben, dat de men
sen hun plezierbootje naar rustiger vaarwa
ter gaan sturen? Dr. van Bijsterveldt: „Een
gedwongen versobering in deze sector kan
ontspannend werken. Het is mogelijk, dat
een aantal mensen zich straks bevrijd voelt
van een zekere dwang tot consumptie en
van de verleiding om daar overmatig veel
geld aan uit te geven".
„De vrijetijdsbesteding zou eigenlijk meer
„arbeids"- dan kapitaalintensief moeten
worden. Allerlei bezigheden vergen slechts
een geringe investering en geven veel vol
doening. Dat hebben veel mensen gelukkig
al ontdekt".
Vrijetijdssociologen kunnen geen antwoord
geven op de vraag waar allerlei verschijnse
len rond de thans zo bejubelde „zelf-ont-
plooiing" vandaan komen.
Ik-tijdperk
De nieuwe rage om de jaren tachtig te an
nonceren als het „Ik-tijdperk" zou echter
geen weerklank hebben gevonden, als er
niet volop tijd was om dat ik te koesteren en
te ontleden. Heeft de vrijetijdsexplosie in
combinatie met de welvaart de oude relatie
patronen ondergraven? Vroeger ontbraken
tijd en lust om deze verhoudingen zo gron
dig te ontrafelen, temeer daar de mogelijk
heden om er consequenties uit te trekken
beperkt waren. Scheiden was een schande
en voor de meeste kostwinners onbetaal
baar.
Is verveling de oorzaak van de grote belang
stelling voor allerlei uitzonderlijke genoot
schappen, sekten, wonderdokters en bizarre
filosofieën? Waar komt de toenemende
agressie vandaan, het onbehagen, het van
dalisme? Is het sociale paradijs met zo veel
vrijheid dan zo bitter tegengevallen?
Men zou eens de mening moeten vragen van
de duizenden landgenoten, die zich een on
geluk werken, vaak in familieverband en
voor wie een redelijke portie vrije tijd nog
steeds die oase is, aan de horizon van hun
drukke bestaan. Kleine zelfstandigen, winke
liers, boeren en schippers.
Welke adders er ook schuil mogen gaan on
der het groen van de grazige weiden, velen
slaan met een zucht van verlichting de laat
ste spijker of maken hun bureaulade leeg.
Van de mogelijkheid tot vervroegde uittre
ding op 62- of 63-jarige leeftijd, wordt een
druk gebruik gemaakt. De tijd zal hun leren
om met zichzelf om te gaan. Volgens profes
sor J. Pen is dat het hele geheim. „Leren
omgaan met je vrije tijd is leren omgaan met
jezelf".
Op de werktafel van dr. van Bijsterveldt ligt
het boek „The Sociology of Leisure" van
Stanley Parker. Daaruit tenslotte dit citaat:
„Wat de hedendaagse mens nodig heeft is
niet meer vrije tijd, niet meer hobby's of
amusement, maar geestelijke vrijheid".
LEO J. LEEUWIS
„Leren omgaan
met je vrije tijd
is leren omgaan
met jezelf"
Vrije tijd.Heeft men vroeger ooit kunnen
bevroeden, dat men er nog eens genoeg
van zou kunnen krijgenAls er al sprake
was van een vrijetijdsprobleem dan kon dat
maar één betekenis hebben: de wanver
houding tussen de lange arbeidsduur en
het tweede leven van rust en ontspanning.
Vrije tijd was destijds een oase in de woes
tijn voor met uitputting bedreigde loonsla
ven. Op de grens van de jaren tachtig heeft
deze problematiek een ongedachte wen
ding genomen. Een drastische verkorting
van de arbeidsduur verstoort in menig ge
zin het ritme van de dagindeling.
Sommige mensen ervaren hun Overvloed
aan vrije tijd nu als een troosteloze leegte
en zien het misschien eens verfoeide werk
als een fata morgana met wuivende palmen
en frisse waterstromen.
De rollen zijn omgedraaid. Dit geldt zeker
voor een aantal van de bijna acht miljoen
werklozen in de EG, wao'ers, tobbers met
onduidelijke ziekten, gepensioneerden en
andere groeperingen die naar huis zijn ge
stuurd. Maar niet alleen zij hebben wel
eens het gevoel, dat onze Westeuropese
tijdsindeling van slag is geraakt.
Leren omgaan met vrije tijd is een eerste
vereiste geworden. Vandaar dat onze weke
lijkse bijlage Finale vandaag geheel gewijd
is aan dit onderwerp. Specifieke jeugdpro
blemen, kunstbeoefening door amateurs,
reizen, sport, uitgaan en het creatief bezig
zijn, het zijn raakvlakken die daarbij uitvoe
rig worden besproken.
