bulgarije
een ver balkanland dat
dichterbij wil komen
BERT JA N
M KONVA 1
Een Bulgaaree
zigeunervrouw die
houtsnijwerk verkoopt; zij
behoort met Turken en
Grieken tot de etnische
minderheidsgroepen in
Bulgarije.
Wie even afwijkt van de geëffende toeristenpaden vindt petieterige vissersplaatsjes aan de Zwarte Zeekust waar de vis
nog lang niet duur betaald worden.
Iets meer dan een eeuw geleden nog een onvrij land,
hevig worstelend onder het Turkse juk, blootgesteld
aan de afschuwelijkste wreedheden en tegelijkertijd
driftig bouwend aan een nieuwe, eigen cultuur. Een
probleemgebied op de Turkse Balkan, toen nog „de
zieke man van Europa". Maar toch, in 1981 een feest
vierende staat die prat kan gaan op een bestaan van
niet minder dan 1300 jaar, Bulgarije: een land dat in
korte tijd de schade van eeuwen heeft moeten inha
len, een hevig aan zichzelf werkende communisti
sche staat, die zich steeds meer in de westerse „kij
ker" manoeuvreert. Zelfstandig sinds het jaar 681
en daarmee een van de eerste werkelijke staten in
Europa met een geschiedenis die voor de wester
ling in hevige mate oosters en bloederig is. Bulgarije,
een land dat nog een jaar of vijftig geleden geheim
zinnig romantische stof kon opleveren aan roman
schrijvers, maar dat inmiddels een stuk Balkan is ge
worden dat zijn grenzen gastvrij heeft opengezet en
zich vooral via het toerisme op steeds meer Westeu-
ropese belangstelling mag verheugen.
Bulgarije, een land dat bijna drie keer
zo groot is als Nederland, een inwoner
tal van 9 miljoen heeft en jaarlijks een
totaal aantal toeristen van 5,1 miljoen
op bezoek krijgt. Onder de westerse
toeristen is Nederland een goede vier
de. Door de hevige prijsstijgingen in de
klassieke vakantieparadijzen als Span
je, lijkt Bulgarije een redelijk alternatie
ve bestemming te kunnen worden. In
elk geval: een land om te leren kennen..
In 1838 schreef een Engelse architect,
Thomas Allon, al in „Het geïllustreerde
Osmaanse Rijk": „Nergens ter wereld
kan men zo n roerende gastvrijheid
aantreffen als bij de Bulgaren. De gast
vrijheid is er allen aangeboren, arm of
rijk".
Gabrovo, een plaats in midden-Bulga-
rlje, op de weg van de befaamde Ro-
zenvallei naar de oude hoofdstad Veliko
Farnovo. Een hooggelegen terras-res
taurant met levende muziek: Zware,
meest besnorde, donkere mannen be
spelen de accordeon en typische
Balkaninstrumenten als de gajda (een
doedelzak) de kaval (lange open fluit)
en de gadulka (peervormige driesnarige
viool). Na het eten, met de onvermijde
lijke, maar lekkere „sjopska salata"
Er is niets ongewoons aan werkende vrouwen in de
stadsperken.
Franken waren de meesters van Con-
stantinopel, maar zij zijn nu ook aan mij
onderworpen. Want zo was het de wil
van God, zonder wie geen werk kan
worden volbracht en geen woord kan
worden gesproken".
Trotse taal van een veroveraar, frap
pant contrasterend met de woorden
van de grote Khan Omourtag, in dezelf
de Kerk van de Veertig Martelaren:
„Zelfs als hij goed leeft, zal de mens
sterven en zal er een ander worden ge
boren". De graven werden er geplun
derd, er prijken zelfs Arabische versie
ringen op enkele zuilen, als posthuum
bewijs van zijn woorden. Maar het oker-
kleurige stadje biedt resten genoeg van
latere geschiedenis, de nationale ople
ving van de negentiende eeuw. Er is
niets romantischer dan onder een door
ranken overdekt restaurantje, dat die
naam eigenlijk nauwelijks verdient, met
de Bulgaren het zo uit de oven gehaal
de gele, ronde brood (pita) te breken en
volgens nationaal gebruik in de kruiden
te dopen.
Verstopte kloosters
Het Bulgaarse binnenland zet je voort
durend voor verrassingen. Op de meest
onherbergzame plekken kom je de
mooiste kleine kloosters tegen. Bijna
verstopt in de bergen, of onbereikbaar
hoog er boven op. Ook al een restant
van de vijf eeuwen Turkse overheersing,
toen het Grieks-ortho
doxe geloof een veilig
heenkomen moest zoe
ken voor de volgelingen
van Mohammed. Zelfs
woonhuizen werden
vaak als kleine vestin
gen gebouwd, getuige
de grimmig ommuurde
huizen in het dorp Ar-
banasi, vlakbij Tarno-
vo. Van de kloosters is
het Rila-klooster onder
Sofia in het Rila-ge-
bergte, dat grenst aan
de hoge, ruwe kale top
pen van het indrukwek
kende Pirin-massief
met z'n vele kleine
bergmeertjes, een ware
vesting.
Het Rila-klooster werd
duizend jaar geleden
gesticht door de asceet
Ivan Rilski, maar z'n
huidige staat dateert
van de vorige eeuw met
'de typische trekken van
het weergevonden na
tionale bewustzijn van
de Bulgaarse kunste
naars van die tijd. Een
prachtig mengsel van
bogen, zuilengaande
rijen, houtsnijwerk en
schilderingen. Werk
van de in vele kerken
uit die tijd aanwezige
Zachari Zograph,
prachtige ikonen
muurschilderingen,
maakt van het als een
vesting gebouwd kloos
ter in de bergen een van de grootste
toeristische trekpleisters van het Bul
gaarse binnenland. Minder indrukwek
kend, maar in hun intimiteit bijna-idyl-
lisch zijn beroemde kloosters als het
Preobrazjenski-klooster bij Tarnovo en
het Batsjkovo-klooster bij Plovdiv.
Wie kans ziet wat van de doorgaande
wegen af te wijken, kan de verrassende
samenstelling van de Bulgaarse bevol
king ontdekken. Langs de grenzen met
Griekenland en Turkije in het zuiden,
onder Smoljan bijvoorbeeld, voorbij het
wintersportcentrum Pamporovo, nog
vele Turkse inwoners die Mohammeda
nen zijn gebleven. De vrouwen zie je in
een soort wijde broeken op het land
werken. In het noorden bij Sjumen,
waar de grootste moskee in Europa
buiten Turkije staat, eenzelfde beeld. In
de bossen en dorpen duiken groepen
zigeuners op, met muziek en vaak nog
steeds vergezeld van een beer die op
vioolmuziek danst. In toeristencentra
vertonen „beremannen" zelfs een ge
vecht met hun beesten, dat overigens
meer lijkt op het hangwerk van twee
vermoeide boksers. De beer blijkt bo
vendien nogal aan gevaar te hebben in
geboet, want nagels en tanden zijn
weggehaald en dat maakt een wat arm
zalig monster van Bruintje.
De meeste toeristen uit het Westen ko
men uiteindelijk toch aan de Zwarte
Zee-kust terecht, waar een standvastige
zon de grootste trekpleister is. De Bul
garen hebben aan die kust enkele zui
ver toeristische centra gebouwd in de
buurt van grote steden: Het Gouden
Strand (Slatni Piasatsi) bij Varna, het
Zonnestrand (Sluntsjev Briag) bij Boer-
gas, Albena en Droesjba. Het zijn welis
waar opeenhopingen van hotels en res
taurants, maar de gunstige ligging aan
de voet van bergen of heuvels of in een
bosachtige omgeving geeft die steen
massa's toch een intimiteit waarbij je
genoeg notie van de natuur houdt.
Het Gouden Strand bij Varna heeft dui
delijk de voorkeur van de Nederlandse
toerist. Het is iets eleganter van opzet
en kleiner dan het centrum bij Boergas,
dat daarentegen meer vertier biedt. Bij
dat vertier houdt Bulgarije de eigen
folklore zeer hoog. Specialiteiten-res
taurants in oud-Buigaaree stijl brengen
voortreffelijk eten (wie van lamsvlees of
lamseoep houdt, kan zijn hart ophalen),
er zijn bars in de vorm van zigeuner
kampen, schaapskooien waar bediend
wordt in klederdracht en het show-pro
gramma zit vol met volksmuziek en
volksdansen. Gecultiveerde folklore op
de rand van de kitsch weliswaar, maar
af en toe springt deer toch iets uit dat
niet ao gelukt is en het warmbloedige
Beikan-karakter nog niet heeft vertoren.
Zoals de dans van harmonica-speler
Vleermuizenmest
Wie zich niet alleen aan die kust op
houdt, kan een ongelooflijk interessante
vakantie beleven in Bulgarije, dat overal
getuigt van het roerige verleden. Een
verleden dat overigens al 5000 voor
Christus begon toen de Thracleche rui
ters zich op de Balkan vestigden. Rots
tekeningen met jacht-en liefdesscènes
uitgevoerd in vleermuizenmesl
grot van Rabisja getuigen van
historie.
Het Eerste Bulgaarse Rijk
stand als Proto-Bulgaren en
stammen de handen
weerstand te bieden aan
buiten, in het bijzonder van
tijnse keizerrijk van Konstantijn
de. Het is 681 en dat nieuwe
Khan Asparouh is dan een
ste Europese staten al mag
natuurlijk niet een te
voorstellen. Het is het
ke, maar ook bloedige
heersing door de
partijen door de
Basilius II, die de
naam krijgt. In
langste overheersing, die
ken, die tot 1878 zal duren,
snelt dan Bulgarije te hulp en
het officieel.
De achttiende en de
leveren de roerigste
De ruïne van een van de vele eeuwenoude kerken in
het vissersdorpje Nessebar op een schiereilandje dat
ligt uit te hijgen van het verleden in de Zwarte Zee.
(witte kaas gekruimeld met tomaten,
komkommer en paprika) en de echte
Bulgaarse yoghurt, waarbij vergeleken
wat er hier in Holland als zodanig ver
kocht wordt maar een dun aftreksel is,
vragen een man en een vrouw of ze aan
ons tafeltje mogen komen zitten; het
restaurantje is verder vol. Bij „Slivova"
(Bulgaarse pruimenjenever) ontspint
zich zo goed en zo kwaad als het kan
een „gesprek" over de kwaliteit van
drinken en eten in Bulgarije, waarbij het
woordje „dobre" (goed) het meest ge
bruikt wordt. Er worden over en weer
rondjes aangeboden tot wij afrekenen
en willen opstappen. Wij worden echter
schielijk weer op onze plaats gedrukt
door Marin en Jana en terwijl hij haastig
vertrekt, verzoekt zij ons dringend even
te wachten.
Even blijkt een dik half uur te zijn, maar
dan tovert een glunderende Marin een
fles thuisgestookte slivova tevoorschijn.
Voor de Hollander, nazdravè, proost.
Het roerende afscheid krijgt een nog
roerender anti-climax als wij vergeten
dat het papiertje om de fles geen bo
dem heeft. De fles overleeft het niet en
terwijl de doordringende lucht van de
slivova om ons heen walmt, staan we
gedrieën in tranen. Zomaar een voor
beeld van spontane reacties die een
buitenlander te wachten kunnen staan
in Bulgarije.
Sofia, de wat grijzig aandoende hoofd
stad van Bulgarije met zijn Byzantijnse
kerken en minaretten als vingerwijzin
gen naar de Turkse overheersing van
vijf eeuwen in het verleden. Plaats van
handeling: de espressobar in de hoge
hal van het oude, naar vergane glorie
ogende hotel Balkan. Er onstaat een
gesprek een beetje Engels, een beet
je Duits en een beetje Frans met een
aantal jonge Bulgaren. Van de koffie
komt de cognac en van de cognac een
uitnodiging om met ze mee te gaan.
Naar huis, bescheiden aantal kamers in
een Frans aandoend appartementen
huis waar Ivan met zijn Zlata en een
baby bij grootmoeder inwoont: Turkse
koffie, zeer zoet gebak plus de familie
albums volgen en een uitnodiging om
de dag daarna met hen te gaan eten.
Baj Banayot (Baj is een voor- of achter
voegsel bij een naam, afkomstig van
het Turkse Bey, dat achting aangeeft)
bij een „picknick" met een geroosterd
wild zwijn in Pamporovo.
Wat het moderne amusement betreft,
heeft Boergas zonder meer de Bulgaar
se topper met een fraai gebouwde Bar
Variété, waar je een showprogramma
krijgt voorgeschoteld met perfecte bal
letten waarvoor het Parijse Lido zich
niet zou hoeven te schamen, al is er
dan ook geen sprake van bloot. Een ge
luk is het dat de Bulgaren hebben be
sloten bij Boergas geen nieuwe hotels
meer te bouwen. Daarentegen gaan de
oudste hotels gerenoveerd worden, en
ook dat is nodig want die lopen in luxe
een hoop achter bij de nieuwste broe
ders in toeristenbehuizing.
Co-produkties
Het toerisme is een steeds belangrijker
bron van inkomsten voor Bulgarije. Dat
dit goed beseft wordt, merk je als je na
zes jaar weer in Bulga
rije komt. Er werken
veel jonge mensen in
de toeristenindustrie en
door hen wordt meer
en beter Engels of
Duits gesproken dan
voordien. Wat de hotels
betreft, zijn de Bulga
ren enkele internatio
nale co-produkties aan
gegaan. Zoals met de
Franse Novotel-groep,
die onder meer in Plov
div een fraai hotel
heeft, en laatstelijk met
de Japanse Otani-
groep via hotel Vitosha,
aan de voet van de ge
lijknamige berg bij So
fia. Een reus van een
hotel met congresmo
gelijkheden, een Ja
panse tuin en nota
bene een Japanse
keuken naast een Bul
gaarse.
Bulgarije werkt aan de kust met een
uniek talon-systeem, dat inhoudt dat je
voor het eetgedeelte van je volpension-
boeking bonnen krijgt die je naar eigen
goeddunken mag besteden. Een toerist
is dus niet gebonden aan het hotel waar
hij z'n vakantie doorbrengt, maar kan
elders naar keuze gaan eten. Een sy
steem dat mogelijk is omdat al die res-,
taurants toch bedrijven zijn van een en
dezelfde staat en dat als voordeel heeft
dat je niet vast zit a^n de eentonige
kaart (met meestal wel prima vlees) van
de gewone restaurants. De bediening is
daar overigens zeer verschillend. Het
ontbreken van privé-interesse bij de
omzetten, maakt een deel van het -be
dienend personeel uitgesproken lang
zaam en nauwelijks ontvankelijk voor
beleefde aansporingen. Maar even
goed kan een beetje vriendelijkheid en
het laten doorschemeren dat je geen
Duitser bent, wonderen doen.
Overigens is die Bulgaarse kust een
unieke ontmoetingsplaats voor Oost en
West: Tsjechen en Polen zijn er en
West- en Oostduitsers maken er afspra
ken die in hun thuislanden niet mogelijk
zijn. Inmiddels heeft het in Polen en
Tsjecho-slowakije schrikbarende vor
men aannemende „zwart wisselen" van
geld, ook z'n intrede in Bulgarije ge
daan. Zo'n zes jaar geleden was daar
nauwelijks iets van te merken, maar de
constante confrontatie met buitenlan
ders. en mogelijk ook het ontstaan van
de Corecon-winkels waar de toerist
voor valuta goedkoop westerse én Bul
gaarse produkten kan kopen, heeft ook
hier veelal jonge mensen met hun neus
op de hardheid van de wersterse valuta
gedrukt. Je krijgt bijna drie keer zoveel
voor je gulden als van de officiële wis
selkantoren, die al een speciale, gunsti
ge toeristenkoers hanteren.
Maar het blijft een illegale, strafbare
zaak. waarmee je je uiteraard een hoop
ellende op de hals kunt halen.
Betalen is er dan absoluut niet bij en
zelfs de door ons bestelde fles Russi
sche champagne wordt door hen vol
daan. Uiteraard is er de nieuwsgierig
heid: Hoeveel verdien je, wat kun je er
voor kopen, hoeveel is je huur? Bij een
simpele vergelijking blijkt in elk geval
dat we in de praktijk allebei even weinig
overhouden en dat geeft een aardig so
lidariteitsgevoel en de basis voor een
afspraak een week later als we weer in
Sofia zullen zijn.
Zeven dagen later zitten we met niet al
te veel verwachting opnieuw in de
espresso-bar van hotel Balkan. Maar
jawel daar verschijnen de Bulgaren, vier
man sterk. Enbeladen met ca
deautjes: souvenirs, Bulgaarse dranken
en de bontmuts waarvan ik me eerder
had laten ontvallen dat die zo mooi
was.
Krakkemikkig
Wie een paar maal door Bulgarije heeft
gereisd en het geduld kan opbrengen
voor een taalkundig wat krakkemikkig
contact, kan ettelijke van die ontroeren
de ontmoetingen verhalen. Reizen dóór
Bulgarije is verreweg het meest interes
sante. De wegen zijn niet onredelijk,
aan snelwegen wordt gebouwd, volgens
een Bulgaarse journalist 100 kilometer
per jaar. In dat binnenland toont Bulga
rije z'n ware gezicht. Dorpjes waar je de
oudere mannen zachtjes zingend aan
een tafel buiten kunt vinden, terwijl on
der die tafel het aantal lege wijnflessen
groeit; het 150 kilometer lange en 15 ki
lometer brede Rozendal tussen de
Hoge Balkan in het Noorden en het
Sredna Gora-gebergte er onder. Een
uitgestrekte zee van rozen, voorname
lijk gekweekt voor de rozenolie waarvan
Bulgarije de grootste leverancier ter
wereld is. De roos, hoewel oorspronke
lijk waarschijnlijk vanuit Turkije inge
voerd, is het symbool voor Bulgarije ge
worden. Ook al omdat juist in dit Ro
zendal een belangrijk stuk Bulgaarse
geschiedenis ligt.
In 1876 brak er de volksopstand tegen
de Turkse overheersers uit, en de vrij
heidsapostel Levski werd er geboren, e-
venals de dichterrevolutionair Botev.
Wat verder naar het Noorden ligt Veliko
Tarnovo, schilderachtig gedrapeerd
langs de drie bochten van de rivier de
Jantra, met een wirwar van huizen als
met nonchalante hand op elkaar gesta
peld en uitgestrooid tegen de hellingen
van het dal. Door de Boyaren-broers
Assen en Peter in 1187 als hoofdstad
gekozen voor het Tweede Bulgaarse
rijk, nadat de overheersing door de By
zantijnse vorsten was doorbroken, en
de daaropvolgende eeuw al een „twee
de Constantinopel en het derde Rome"
genoemd.
Veel van de vroegere grootheid is er
niet over, een muur. een kapel en vele
fundamenten, want ook hier is het Turk
se kromzwaard van de historie hevig te
keer gegaan. Of het moeten de woor
den van Ivan Assen zijn op zijn zuil: „Ik,
Ivan Assen, zoon van de oude Assen, in
het twaalfde jaar van mijn regering, heb
gestreden in Roemenië, het Griekse le
ger verslagen en al het land veroverd
van Adrianopel tot Dyrrhachium. De
>A»*
Bulgaarse contrasten: een gemotoriseerde
gent tegen de achtergrond van een eeuwenoui
i*.
te feodale bestuurders, Ottoman
dag en nacht bij Bulgaren binnf
nen vallen en daar behalve de v
ook de beste spijzen en dranke
halen en tenslotte nog een „D
vragen, een belasting voor het
pen van de Turkse tanden op
gaarse vlees. Uit die tijd, zegt
haal, stamt de Bulgaarse gewoo
nee te schudden als ja bedoeld
en ja te knikken als wij nee
schudden. Met het Turkse mes
keel zou ja knikken onmogelijk
den zijn voor de Bulgaren, die
maar negatief zijn gaan bewi
het hoofd om positief te ant'
Het blijft trouwens altijd even
als je met een Bulgaar pratend
ressantste verhalen zit op te di!
wijl hij voortdurend met een be(
uitdrukking op zijn gezicht „nf
schudden.
De Russische hulp van tsaar Al
in 1878 is overigens de basis
Bulgaars-Russische vriendscl
daarmee is Bulgarije een van
ge Oostbloklanden waar die
schap een werkelijke basis hi
de Bulgaarse regering tijdens dl
de Wereldoorlog de kant van
mogendheden koos, weigerde
niettemin de oorlog aan Rusland]
klaren. En toen Rusland Bulgf
binnenviel, kregen de Russii
pen grote steun van de sterk gi
communistische beweging van
Gheorghi Dimitrov, de man die
zamen met onze landgenoot I
terecht stond in Hitiers beruchte
na de brand in de Reichstag.
Bulgarije, volgend jaar 1300 ji
doet alle moeite internationale
ting te vinden. Het toerisme is
te onderschatten middel in de
sche groei van Bulgarije. Ne<
spreekt ook daar z'n woordje me
Om dat allemaal te vieren, zal M
Bulgarije in Nederland van ziek
spreken met een serie exposities
zoeken van Bulgaarse dansgri
de onvolprezen opera van Sofia
rije, een ver Balkanland dat d'
dichterbij wil komen. Wie in
over politiek praat, krijgt een an
dat duidelijk is in z'n vaagheid:
zijn net ais jullie, ook een klein
