Dom
van
Keulen
100
jaar
gereed
Pronkstuk van gotische bouwkunst
TENLAND
i r
LEIDSE COURANT DONDERDAG 18 SEPTEMBER 1980 PAGINA 9
Van do begane grond af on
inbaar prijken op een hoogte van
i 15 meter de beeltenissen van vier po-
die gedurende een reeks van jaren
\)orpaglna's van alle kranten ter we-
-^beheersten: John F. Kennedy. Nlkita
stsjov, Harold McMillan en Charles
lulle. Uit steen gehouwen bevinden
h op een plaats waar men ze aller-
i2jzou zoeken, n.l. aan een van de mu
ren de imposante dom van Keulen,
Moor een in purper geklede aartsbis-
i Konrad von Hochstaden in 1248 de
1 L steen legde.
lulse dom is een van de machtigste
fjijke bouwwerken. Destijds al was
ft bedoeling dat deze kerk alle Franse
dralen (Amiens, Beauvals, Troyes) In
_j§, pracht en praal zou overtreffen,
idien zou deze vijfbeukige basiliek de
de identiteit van het Duitse
symboliseren. Die laatste ge-
am echter pas in de tweede fase
>uwtijd (1842-1880) boven drij-
lee een aan God gewijd huis te
stond in het begin onmisken-
Het moest echter wel een
Godshuis" worden.
een aan God gewijd huls.
beschouwd, blijkt dit
van kerkelijk leven
eigentijdse, meestal
beeldhouwwerkjes te tellen,
het blote oog niet of nauwelijks
in. Uiterst profane sculptures van
twaalf centimeter hoog. die alle-
onder de alles beheer-
een stel spelende handbal
een jolig, rondborstig
van het befaamde Keulse
mascotte (een bok) van FC
t wijndrinkend paartje, spelende
allemaal bestemd voor Onze Lieve
zegt de voormalige bouwmeester
dom, prof. ir. Willy Weyres. Van
1972 zwaaide hij de scepter over
rstelwerkzaamheden aan de Keulse
in de Tweede Wereldoorlog
door brandbommen werd ge-
Daarbij liet Weyres de beeldhou-
stukken half of helemaal ver
moesten herstellen c.q. ver
in min of meer de vrije hand. al
iten hun ontwerpen passen in het rit-
«n de gotische bouwstijl waaruit de
is „opgetrokken". Geen bloemen of
iuze figuren, maar hun tong uitste-
e saters, stoeiende honden en katten,
len hoge rug opzetten. Vandaag de
laan de Keulenaren zelf nog ver
te kijken hoe dat allemaal mogelijk
de vijftiger en zestiger jaren. Wey-
ilft alle kritiek weg met de opmer-
dat de grondstructuur vanzelfspre-
onveranderd bleef, terwijl hij ander-"
|de beeldhouwers wellicht voor verve-
toedde. (Trouwens ook in de mid-
en sprong men nogal vrij om met
llzuiverheid, terwijl zelfs de antieke
soms nogal ruime interpretaties
van bouwstijlen wanneer ze her-
erkzaamheden aan gebouwen moes-
iitvoeren). Vandaag de dag worden in
an dergelijke artistieke escapades niet
toegestaan en wordt er gerestau-
strikt naar de letter van de gotiek.
aanwezig
ird reeds in de middeleeuwen begon-
net de bouw van de dom van Keulen,
ou tot 1880 duren alvorens deze vijf-
ge basiliek klaar was. Dat gebeurde
het regiem van dombouwmeester
ird Voigtel, maar aartsbisschop Mei-
van Keulen was er niet bij, omdat hij
en naar Nederland was gevlucht,
ijn inmiddels bij de berucht geworden
urkampf" terechtgekomen, waarin
arck probeert zijn politieke tegenstre-
klein te krijgen c.q. te houden en met
de invloed van de paus tracht terug
ngen. Bismarck probeert dan ook de
(wam in het katholieke front, die ont-
is na de verklaring van de onfeil-
leid van de paus, te zijner gunste om
ilgen, maar moet na verloop van tijd
lateren dat hij op het verkeerde
(de oud-katholieken) heeft gewed,
intussen was wel de aartsbisschop
t^et, veroordeeld, gevangen gezet (en
gevlucht), waardoor bij de plechtige
"bruikneming van de voltooide kathe-
ji de katholieke kerk officieel ontbrak.
Is. honderd jaar later, wil men in Keu-
>est weten dat het een eeuw geleden
it de allesbeheersende dom gereed
1. Van meet af aan is deze gotische
l met zijn twee spitse torens het sym-
I van deze voormalige Romeinse ne-
Hetting aan de Rijn geweest. Een
istueuze kerk met zijn indrukwekken-
Bpitsbogen en vaak uiterst gedetail-
lofwerk. Vooral de westzijde munt uit
verfijnd beeldhouwwerk, terwijl bin-
n de prachtige gebrandschilderde ra-
en de gouden schrijn van Nikolaas
Verdun de aandacht trekken. (Volgens
levering zouden in deze schrijn been-
n van de drie Wijzen uit het Oosten
aard worden.)
riogsschade
jaren zestig van deze eeuw stond de
se dom letterlijk aan de rand van de
ond. Ten behoeve van het nieuwe on-
omen van het Romeins-Germaans
eum en een ondergrondse parkeerga-
werden vlak naast de dom enorme
wputten gegraven. Damwanden zorg-
er voor dat de immense kathedraal
Irecht overeind bleef staan, terwijl een
van arbeiders diep in de grond
Btte waarbij men tal van interessante
listen deed uit de tijd toen Keulen nog
Bnd stond onder de naam Colonia
•dia Ara Agrippinenslum (CCAA).
ns maken die deel uit van de meest In-
ssante collectie Romeinse voorwerpen
loordelijk Europa, zoals die in Keulen
dl genoemd. Zelfs trof men nog sporen
van de circa zes kilometer lange muur.
rachter het Keulen uit het jaar 1200
'II ging en die in 1880 (het jaar van de
fcdkoming van de dom) geslecht werd.
'f de dom overleefde ook deze opera-
zoals de kathedraal ook de Tweede
eldoorlog overleefde. Echter niet zon-
dat de kerk zwaar beschadigd werd.
Iswaar had op 3 november 1944 de
imalige Wehrmacht-commandant het
bkapittel beloofd de basiliek bulten de
«chtshandellngen te zullen houden en
dom niet strategisch „aus zu nutzen".
schade aan het gebouw was aanzien-
1 stond de kerk in maart 1945: als een
Ean pronkstuk van kerkelijke bouw
kunst In gotische stijl, analoog aan de
Franse koningskathedralen in Reims,
Amiens en Chartres. Zo wordt de in
drukwekkende dom van Keulen wel
genoemd, zij het dat deze het gehele
stadsbeeld beheersende kerk nog gro
ter is dan de zoëven genoemde kathe
dralen. Het tchip van de kerk Is 119
meter lang, terwijl de hoogte ruim 43
meter bedraagt. De schitterende west
gevel Ie ruim 61 meter breed en nage
noeg even hoog, terwijl de beide to
renspitsen ruim 157 meter van de be
gane grond verwijderd zijn. Er kunnen
meer dan 20.000 mensen in de kerk.
In Keulen gedenkt men dit |aar dat de
dom honderd jaar geleden werd vol
tooid. De bouw werd begonnen in 1248
en duurde aanvankelijk tot 1560, waar
mee de eerste (ase werd afgesloten.
Pas in 1823 hervatten de bouwvakkers
het werk, zij het dat het herstelwerk
zaamheden aan het priesterkoor be
troffen. Echter, de wens om de Keulse
dom eindelijk te voltooien was in zo
verre gemeengoed geworden dat In
1842 de Pruisische koning Friedrich
Wilhelm IV samen met de Keulse
aartsbisschop Von Geissel de „eerste"
steen legde voor de afbouw, die aan
gepakt werd onder voortvarende lei
ding van de uitermate kundige bouw
meester Zwirner, die het ontwerp had
gemaakt voor het (imposante) weste
lijke gedeelte van de kerk.
Op 15 oktober 1880 kwam de dom on
der bouwmeester Richard Voigtel ein
delijk klaar. Daarmee waren de zorgen
niet van de lucht, want al spoedig
kwamen er alarmerende berichten bin
nen over aantasting van diverse steen
soorten door met name luchtverontrei
niging (zwaveldioxyde). En verder
werd de kerk zwaar beschadigd gedu
rende de Tweede Wereldoorlog; ze ie
daarvan nog steeds niet hersteld.
Dit laar echter viert Keulen het feest
van de honderdjarige voltooiing.
soort gehavende, geblakerde phoenbt te
midden van het puin waarin de Keulse bin
nenstad was veranderd. Veertien bom
men, negentien granaten en talloze brand
bommen verwoestten onder meer negen
spitsbogen en beschadigden er acht ern
stig. Het dak was op verscheidene plaat
sen vernield als gevolg van de vonkenre
gen die de onophoudelijke bombardemen
ten teweeg brachten in Keulen. Echter het
middeleeuwse Petrusportaal bleef onbe
schadigd, terwijl de steunberen evenmin
aangetast werden. De talrijke kunstschat
ten waren in 1939 al in veiligheid gebracht,
terwijl dekplaten van oude graven en de
rijk gebeeldhouwde koorbanken met
zandzakken en houten bekistingen afge
schermd waren van het oorlogsgeweld. Op
11 maart 1945 hield een Amerikaanse Ie-
gerpredikant in de deels verwoeste schat
kamer van de dom een kerkdienst, waarna
op 23 april van dat jaar officieel met het
herstel werd begonnen. Tot op de dag van
vandaag is men nog steeds bezig de ge
volgen van de oorlog uit te wissen, al Is
dat niet het grootste probleem. Vandaag
de dag is het vooral de luchtverontreini
ging die de Keulenaren angst Inboezemt
Want de poreuze steensoorten, die vooral
in vroeger tijden werden gebruikt, blijken
de uitstoot van zwaveldioxyde zo slecht te
verdragen dat er op sommige plaatsen
reëel instortingsgevaar dreigt.
Niet nieuw
Overigens is het erosiegevaar dat de dom
bedreigt niet nieuw. Ook in de middeleeu
wen, toen Keulen reeds een van de dichtst
bevolkte steden van het Avondland was,
was er sprake van zwaveldioxyde-overlast
als gevolg van overal brandende vuren en
stookplaatsen. Later voegden de ontel
baar passerende (stoomlocomotieven en
Rijnschepen daar het nodige aan toe met
als gevolg dat sommmige gedeelten van
de kathedraal nagenoeg geheel zwart zijn.
Daar steekt de Londorfer Bas alt lava
steensoort, die bouwmeester Willy Weyres
ging gebruiken voor de herstelwerkzaam
heden, opvallend bij af. Deze steensoort,
die vrij gemakkelijk te verwerken is maar
geen gezondheidsproblemen (silicose) op
levert zoals bepaalde zandsteensoorten, is
reeds gebruikt in de gevel van het noorde
lijke middenschip van de dom (aan d# zij
de van het station), terwijl daarna het lof
werk van het schip en het transept aan do
beurt is. Breekt op deze plaats een stijl
dan bestaat er geen garantie dat het 43.5
meter hoge middenschip de druk van een
zware storm zal kunnen weerstaan, waar
door er sprake is van een potentieel in
stortingsgevaar van de dom. Dat betekent
dat er haast achter de restauratie van dK
deel van de kathedraal moet worden go-
zet. Haast, die slechts mogelijk is wanneer
er miljoenen D. Marken op tafel komen,
want restauratiewerkzaamheden van deze
omvang zijn geldopslokkers optima forma.
En ook de zuidelijke gevel van de dwars
beuk (aan het Roncalli-plein) is hoognodig
aan een fikse opknapbeurt toe. Het gaat in
deze gevallen allemaal om de zandsteen
die in de vorige eeuw toen de dom gereed
kwam. gebruikt werd. Ten aanzien van de
fundamenten zijn geen problemen; vrat dat
betreft kan de Keulse dom nog eeuwen
mee.
Legenden
De geschiedenis van de dom van Keulen
kent tal van hoogte- en dieptepunten. Het
begon al met de eerste, middeleeuwse
bouwmeester Gerhard, die ook het eerste
plan ontwierp en de bouw van het pries
terkoor en de sacristie nog meemaakte.
Een man, van wie de legende zegt dat hij
op zekere dag bezoek kreeg van de duivel,
die hem dreigde dat de dom voor altijd
onvoltooid zou blijven omdat hij een ka
naal zou graven van Trier naar Keulen. Het -
water zou in de bouwput stromen en de
kathedraal, die qua pracht en praal zijn
gelijke in de wereld niet zou vinden, zou
tot in de eeuwigheid onaf blijven. Gerhard
bestreed dit en zette zijn ziel in in een
weddenschap, waarbij hij de duivel uit
daagde dat deze er nooit in zou slagen het
water in de bouwput omhoog te pompen.
Hoe het ook zij, op een gegeven ogenblik
hoorde meester Gerhard, terwijl hij vanaf
een bouwsteiger de werklieden gadesloeg,
beneden zich eenden snateren. Toen hij
geschrokken omlaag keek, zag hij het wa
ter vanuit de grond omhoog borrelen en In
de veronderstelling dat hij zijn zie! ver
beurd had, stortte hij zich van de steiger
af naar beneden, waar hij de dood vond.
De duivel sprong hem in de gedaante van
een hond na.
De legende gaat dan verder met de con
statering dat na meester Gerhard er inder
daad geen enkele bouwmeester in slaagde
het gigantische karwei af te maken, ook al
omdat de ronddolende geest van Gerhard
dit zou verhinderen. Totdat Richard Voig
tel aan het „bewind" kwam. nadat de ko
ning van Pruisen eraan te pas was geko
men (in 1842) om de Keulse dom definitief
af te bouwen en Duitsland een symbool
van eigenheid en eenheid te geven. De le
gende evenwel is veel aansprekender dan
het feitelijke verhaal.
Overigens heeft er inderdaad ooit een Ro
meins waterleidingssysteem van Trier naar
Keulen gelopen, compleet met aquaduc
ten, terwijl ook vrijwel vast staat dat
bouwmeester Gerhard om het leven is ge
komen na een val van een steiger. En er
bestaan diverse versies van de legende.
Zb zou meester Gerhard een pact met de
duivel hebben gesloten, waarbij hij de
kerk zou mogen voltooien in ruil voor zijn
ziel. Op het moment dat de duivel het defi
nitieve ontwerp voor de kathedraal in ont
vangst wilde nemen, zou Gerhard echter
tot inkeer zijn gekomen, waarbij hij satan
met een crucifix verjaagde. Zijn einde kon
hij daarmee echter niet voorkomen en hij
stierf als een man die de geschiedenis zou
ingaan als een bouwmeester, die zijn be
langrijkste bouwwerk niet voltooid heeft
de dom van Keulen.
Thans echter viert Keulen het feest dat op
15 oktober 1880 de dom toch gereed
kwam, nadat de timmerlieden en metse
laars in 1560 hun gereedschap voor een
periode van liefst 263 jaar neerlegden. Die
voltooiing kreeg gestalte door het plaatsen
van de laatste sluitsteen in het bloemkruia
van de ruim 157 meter hoge zuidelijke
domtoren, ooit het hoogste bouwwerk ter
wereld. Een gebeurtenis, waarbij de bou
welementen omhangen werden met guir
landes en vlaggen. Vandaag de dag maakt
Keulen zich op om ze opnieuw uit de kast
te halen.
KLAAS GOINGA
4 4
