Tito, de laatste der giganten
DE OUWE" WAS EEN GEBOREN LEIDER
Een leven als
van een filmheld
BUITENLAND LEIDSE COURANT MAANDAG 5 MEI 1980 PAGINA 7
99
Zijn vertrouwelingen gebruikten nooit de
naam Tito. Voor hen was hij altijd Stari
„de ouwe" gebleven, zoals bij al in
het begin van de partizanenstrijd tegen
de nazi's genoemd werd. „De ouwe", niet
omdat de toen 49-jarige partizanenleider
er zo oud uit zag. Tito is er zijn hele leven
juist in geslaagd vele jaren jonger te lij
ken dan hij in werkelijkheid was. Op zijn
tachtigste liep hij ondanks ernstige
rugklachten nog als een kwieke zesti
ger en zelfs een paar weken voor zijn
overlijden zag men hem zijn bijna 88 le
vensjaren niet aan.
Tito werd „de ouwe"omdat zijn omgeving
al spoedig begreep dat er een geboren lei
der voor hen stond, een man met enorme
ervaring en kennis van zaken, een per
soon met zoveel natuurlijk overwicht,
dat niemand er ook maar over peinsde
zijn besluiten, opdrachten en bevelen ter
discussie te stellen. Achteraf bleken Ti
to's beslissingen vrijwel altijd juist.
Als eerste communistisch staatshoofd bracht Tito in 1953 een bezoek aan Londen, waar hij de
hand drukte van eerste minister Winston Churchill, die bewondering voor hem koesterde.
Precies 27 jaar is Tito presi
dent van Joegoslavië geweest,
maar in feite was hij bijna
veertig jaar lang de onbetwis
te leider van het land dat on
der zijn aanvankelijk straffe
hand tot een eenheid is ge
worden.
Sinds 1943 is Tito de man ge
weest die leiding heeft gege
ven aan de kunstmatige sa
mensmelting van Kroaten,
Macedoniërs, Montenegrijnen,
Serviërs en Slowenen, die el
kaar in het verleden op alle
mogelijke manieren het leven
hadden zuur gemaakt, zo ze
elkaar al in leven lieten.
Tito, zelf een geboren Kroaat,
is er in geslaagd nationèle,
godsdienstige en sociale ver
schillen dusdanig te overbrug
gen, dat de jongere generaties
zich al geen Kroaat of Serviër
meer noemen, maar Joego
slaaf.
Bovendien heeft Tito van het
stuk achterlijke Balkan dat nu
Joegoslavië heet een betrek
kelijk welvarende staat ge
maakt, aanvankelijk met Sta
linistische methoden, en daar
na sinds 1948 met steeds
groter wordende mildheid, zo
dat een socialistische demo
cratie kon worden gereali
seerd die tot op heden zijn
weerga in de wereld niet
heeft gevonden. Het interes
sante van het Joegoslavische
experiment is, dat een over
tuigde Marxist want dat is
Tito tot het einde van zijn le
ven gebleven er in ge
slaagd is een tot anarchie en
extreem nationalisme neigen
de bevolking tot democratie
en federatief denken op te
voeden.
De pedagogische kwaliteiten
van Tito waren overigens
nauw met zijn oorlogsverle
den verbonden. Doordat hij
tijdens de Tweede Wereldoor
log zijn partizanenleger (dat
in 1943 een paar honderddui
zend mannen en vrouwen tel
de) zo wist te leiden dat de
Duitse en Italiaanse bezetters
op eigen kracht het land uit
konden worden gewerkt,
werd hij oorlogsheld nummer
één. Toen hij er na de oorlof
ook nog in slaagde de Russen
buiten Joegoslavië te houden
werd hij de „Vader des Va
derlands en daarmee het
symbool van het nieuwe Joe
goslavië.
„Ti to, ti to"
Ook de naam Tito stamt uit
de partizanentijd. De partiza
nenleider heette eigenlijk Jo-
sip Broz, maar zijn gewoonte
om „ti to, ti to" (Jij doet dit en
jij doet dat) te zeggen bezorg
de hem een nieuwe naam.
Dat was overigens niet zijn
eerste bijnaam. Als overtuigd
Balkan-revolutionair werd hij
in 1920 een van de eerste le
den van de pas opgerichte
Joegoslavische communisti
sche partij. In 1915 was hij als
gewoon soldaat van het Oos
tenrijks-Hongaarse keizerlijke
leger in Rusland krijgsgevan
gen genomen. Na de Oktober
revolutie vocht hij in de gele
deren van het Rode Leger.
Daar legde hij de basis voor
zijn kennis van het marxisme.
In het begin van de jaren
twintig werd hij internatio
naal agent van de Komintern,
de communistische internatio
nale. Hij werkte onder de na
men Ivan Kostantsjek, Zago-
vac, Slavko Babitsj, Tomanek
en Spiridon Mekas.
Toen hij in 1936 opdracht
kreeg om recruten te ronselen
voor de internationale brigade
die in Spanje tegen Franco
vocht opereerde hij onder de
schuilnaam Walter. Hij nam
zijn intrek in een hotelletje in
Parijs. Sommige lieden die
hem in die periode hebben
gekend beweerden, dat „Wal-
Tito's leven zou het onderwerp kunnen zijn van een
Amerikaanse film over een arme jongen van het
platteland die de top bereikt Josip Broz werd op 25 mei
1892 geboren. Toen hij achttien jaar was verliet bij zijn
ouders en veertien broertjes en zusjes om in de grote
stad, Zagreb, te gaan werken, eerst als monteur, later als
kelner.
Tito begon zijn politieke carrière in de communistische
partij en werd tenslotte in 1953 tot president voor het
leven van Joegoslavië gekozen. President Tito heeft
vooral de laatste jaren met volle teugen van het leven
genoten.
De Joegoslavische president was altijd een van de meest
onberispelijk geklede mannen ter wereld met een
voorkeur voor witte uniformen, 's Avonds prefereerde
bij smoking. Intimi wisten te vertellen dat zijn hang
naar luxe dateerde uit de tijd dat hij als leerling-monteur
van zijn eerste spaarcenten een nieuw pak bad gekocht
dat hem op de dag dat hij bet trots aan zijn ouders en
broertjes en zusjes wilde laten zien werd ontstolen.
Tito is drie maal getrouwd. Zijn eerste vrouw, een
Russische, beeft hem een zoon geschonken, Zarko. Deze
vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog in bet
Sovjetrussische leger en verloor daarbij een arm. Ook
zijn tweede vrouween Sloweense onderwijzeres, schonk
hem een zoon, Aleksandar. Beide huwelijken liepen uit
op een scheiding. In 1952 trouwde Tito met zijn derde
vrouw, de Servische Jovanka Budisavljevic. Zij was 32
jaar jonger dan Tito. Vorig jaar kwam bet tot een breuk
tussen Tito en Jovanka, maar dit leidde niet tot een
officiële scheiding.
Dat hij tot op hoge leeftijd nog een uitstekende
lichamelijke conditie had dankte Tito, volgens zijn eigen
woorden, aan zijn doorgaans goede humeur en aan het
feit dat hij zo veel mogelijk aan lichaamsbeweging deed.
Hij was een hartstochtelijk jager en een uitstekend
scherpschutter.
in stand gehouden partiza-
nenglorie, die een soort aure
ool was geworden. De belang
rijkste zorg van de studenten
betrof echter het feit dat ook
in Joegoslavië het welvaarts-
denken in toenemende mate
de socialistische inspiratie
dreigde te verdringen. En het
was vooral deze vrees die
door Tito gedeeld werd.
Tot op zijn sterfdag is Tito er
niet in geslaagd ook voor deze
nieuwe problemen een oplos
sing te vinden.
N iet- gebondenheid
De overleden president Tito
heeft de weg van de economi
sche en politieke vooruitgang
bewandeld. Het prestige dat
hij daarmee in de hele wereld
heeft gewonnen, heeft hera
ook een belangrijke rol in de
internationale politiek toebe
deeld. Van nationaal onafhan
kelijkheidssymbool is hij ook
het internationale symbool
van niet-gebondenheid ge
worden. Hij is dit tot het ein
de toe gebleven. Vorig jaar
nog was hij op de conferentie
van niet-gebonden landen in
Havanna heel wel bereid om
Fidel Castro de les te lezen en
de Cubaanse leider duidelijk
te maken dat voortdurende
omhelzingen met Sovjetrussi
sche leiders niets te maken
hebben met ongebondenheid.
Zelfs tegenover de kerken
heeft Tito een ongebonden
koers gevolgd. Hij was het
eerste socialistische staats
hoofd dat een overeenkomst
met het Vaticaan sloot. Bo
vendien slaagde hij erin de el
kaar al eeuwen lang bestrij
dende en elkaar verachtende
drie religies in Joegoslavië (de
katholieke en de orthodoxe
kerk en de islam) tot vreedza
me coëxistentie te brengen en
hier en daar zelfs lot samen
werking te dwingen. Voor
een overtuigd marxist is dat
een merkwaardig succes, ze
ker wanneer men beseft dat
Josip Broz als elfjarige mis
dienaar de sacristie van de
dorpsparochie uitrende nadat
de pastoor hem een draai om
zijn oren had gegeven omdat
hij zijn superplie niet snel ge
noeg aantrok. Daarna wenste
Josip Broz niets meer met de
kerk te maken te hebben.
Pius XII vond het trouwens
nodig om Tito tijdens de oor
log officieel te excommunice-
Met enig genoegen vertelde
Tito in een in 1978 met hem
gemaakt interview: „Paulus
VI had me uitgenodigd voor
een bezoek en ik heb daar ge
volg aan gegeven. Bij die gele
genheid heb ik hem een groot
heiligenbeeld ten geschenke
gegeven. De paus bedankte
mij met de woorden: „Ik ben
verheugd dit geschenk van u
te mogen ontvangen, ook al
bent u een communist".
Titoïsme
In de lange rij van „ismen" is
het Titoïsme er als enige in
geslaagd als een gunstig be
grip te klinken. Titoïsme be
tekent in de praktijk immers
zo veel als: verdieping van de
democratie op een aantal pun
ten, of, zoals de Joegoslavië-
expert Marius Broekmeijer
het noemt: „de eerste geslaag
de poging metterdaad de posi
tie van de werkende mens zo
danig te veranderen, dat zijn
kwaliteiten als redelijk mens
zich in de produktie kunnen
openbaren, en niet alleen
maar in de sfeer van het ei
gen gezin en de al of niet zin
volle hobby".
In de praktijk betekent Tito-
ïsme meer welvaart dan in
welk marxistisch land ook en
eigenlijk evenveel vrijheid als
in welk kapitalistisch land
ook. Het betekent echter ook
saamhorigheid, gemeen
schapsgevoel.
Of de negentien miljoen Joe-
goslaven deze erfenis van de
boerenzoon uit het Kroatische
Kumrovec, Josip Broz, op een
verstandige manier zullen
koesteren, is de laatste vraag
die Tito al graag tijdens zijn
leven zou hebben beant
woord... Hij is hier in ge
slaagd.
LEO VAN VLIJMEN
Na de breuk met Stalin is de „koude oorlog" tussen Moskou en Belgrado langzamerhand min
der grimmig geworden. Er kwamen weer wederzijdse bezoeken, maar de omheizingen tussen
Tito en Brezjnjev misten overtuigingskracht.
Een gewonde partizaan Tito In 1943. Tito vocht toen in de ber
gen van Montenegro tegen de Duitsers. Naast hem dr. Ivan Ri-
bar, later voorzitter van het Joegoslavische presidium.
ter" aan een hand twee vin
gers miste. Tito heeft echter
tot aan het einde van zijn le
ven aan elke hand vijf vin
gers gehad. Het verhaal van
de twee missende vingers
werd in 1948, het jaar van de
breuk tussen Tito en Stalin,
zelfs in de anti-Tito-propa-
ganda gebruikt
De Roemeense communiste
Anna Pauker beweerde, dat
de echte Josip Broz in Spanje
was gesneuveld en dat zijn
paspoort zou zijn ingepikt
door een andere Joegoslaaf
die daarmee ook zijn verleden
annexeerde. Reeds eerder wa
ren er trouwens al aardselen
rond Tito geweest. In 1941
dachten de Britten aanvanke
lijk, dat Tito slechts een code
woord was. Degenen die beter
wisten konden het er niet
over eens worden of Josip
Broz een officier uit de Oe
kraïne was of een Poolse
graaf. Sommigen meenden
zelfs dat hij een jood uit War-,
schau was.
In 1970 bracht de Joegoslavische president een bezoek aan Nederland. Met koningin Juliana in
specteerde hij op Schiphol de erewacht.
Partizanenstrijd
De eigenlijke carrière van Jo
sip Broz begon pas in 1941,
toen hij het initiatief nam
voor de partizanenstrijd. Aan
vankelijk slechts met een
handvol getrouwen die in de
bergen van Bosnië opereer
den, kreeg de partizanenlei
der steeds meer sympathie
van de bevolking. Tito was
ook volledig op de steun van
de bevolking aangewezen,
want Stalin liet hem in de
steek en de westelijke geal
lieerden wisten twee jaar lang
nauwelijks van het bestaan
van Tito's partizanen.
Hoewel de breuk tussen Tito
en Stalin pas in 1948 formeel
werd, moet de basis voor de
onverzoenlijke tegenstelling
tussen beide leiders waar
schijnlijk gezocht worden in
de eerste oorlogsjaren. Stalin
verleende Titos partizanen
niet alleen geen steun, maar
stond ook openlijk aan de zij
de van het verzet van de ko
ningsgetrouwe Mihajlovic die
op den duur meer tegen de
partizanen van Tito dan tegen
de bezetters vocht. Herhaal
delijk vroeg Tito Stalin om
wapens, doch in plaats daar
van stuurde de Sovjetrussi
sche dictator politieke instruc
ties.
De Britten en de Amerikanen
steunden Tito tenslotte wel
met wapens en dropten zelfs
een militaire missie in Tito's
hoofdkwartier. Maanden later
kreeg Tito ook bezoek van
enkele Sovjetrussische officie
ren die niet nalieten om Tito's
mannen op de tenen te trap
pen. Zij eisten dat er aparte
toiletten voor hen werden ge
bouwd en hun belangrijkste
advies bestond uit de dringen
de wens, dat de partizanen
dagelijks hun laarzen zouden
poetsen. Tito liet aan Stalin
persoonlijk de volgende bood
schap seinen: „Als we al geen
hulp krijgen, kom ons dan in
elk geval niet voor de voeten
lopen".
Uit de latere oorlogsjaren da
teert Tito's grote waardering
voor Churchill, waarvan hij
anderhalf jaar geleden in een
interview met de Amerikaan
se journalist James Reston
nog uitbundig getuigde. De
waardering was trouwens we
derzijds.
Hoezeer Tito Churchill ook
waardeerde, hij wenste onaf
hankelijk te blijven. Dat gold
voor de westelijke geallieer
den, dat gold ook voor de
Sovjet-Unie. Tito was ervan
overtuigd dat het na-oorlogse
Joegoslavië alleen maar een
socialistisch Joegoslavië kon
zijn en hij was bereid om de
mensen in Joegoslavië des
noods met geweld tot hun so
cialistisch geluk te dwingen.
Maar hij wilde het wel op zijn
manier doen en dat was een
Balkan-manier. Van de Sov-
jet-russische leiders had hij
daarbij niets te leren. Door
Stalin te trotseren en zijn ei
gen eenzame weg te gaan re
kende Tito af met het idee dat
het communisme een monoli-
tische beweging was met Mos
kou als centrum.
Kort voor de breuk verklaar
de Stalin tegenover andere
communistische leiders: „Ik
hoef mijn pink maar op te til
len en er is geen Tito meer.
Inderdaad zijn er tussen 1948
en 1953, het jaar van Stalins
dood, van Sovjetrussische zij
de meerdere pogingen gedaan
om Tito uit de weg te ruimen.
Stalins wraak gold namelijk
niet in eerste instantie Joego
slavië of de Joegoslavische
communisten, maar Tito per
soonlijk. Volgens de letterlijke
formulering werd in 1948
trouwens niet Joegoslavië of
de Joegoslavische communis
tische partij uit de Komin-
form (de nieuwe naam van de
Komintern) gestoten, maar
enkel en alleen Josip Broz
Tito. Hij was echter een out
cast die ervan overtuigd kon
zijn dat zijn volk hem op han
den droeg. Over zijn besluit
om zich tot het uiterste tegen
Stalin te verzetten zei Tito la
ter: „De geschiedenis zal het
bestempelen als een van de
grootste daden van ons volk.
Het was even belangrijk als
het leven zelf".
Eigen systeem
Na de breuk met Stalin werd
Joegoslavië door het hele
Oostblok in het isolement ge
dreven. Dit dwong Tito om de
uitgestoken hand van de
Amerikanen te begroeten. Hij
deed dit echter „met waardig
heid", niet als een overloper
maar als een contractant met
gelijke rechten. Daapbij woog
voor hem vooral zwaar het
recht om een eigen politiek en
sociaal systeem er op na te
houden.
Dat eigen systeem ging zich
overigens steeds verder ver
wijderen van het Sovjetrussi
sche voorbeeld. Tito verliet
het idee, dat de staat alle
touwtjes van de economie in
handen moet houden. Hij
schafte de centrale planning
af en onder zijn leiding werd
bet beroemde systeem van
zelfbestuur van de betrokke
nen ontworpen, waarbij bij
voorbeeld fabrieken in eigen
dom werden gegeven aan de
arbeiders die zelf hun econo
misch beleid kunnen bepalen.
Dit nieuwe systeem van de
mocratische economie en de
mocratisch bestuur op alle ni
veaus heeft natuurlijk nog
feilen. De meeste feilen ont
staan overigens door de ook
in Joegoslavië niet uit te
roeien neiging van de mens
om zichzelf te verrijken ten
koste van anderen of van de
hele gemeenschap. Maar het
systeem functioneert niet veel
slechter dan het kapitalisti
sche en oneindig veel beter
dan het Russische model.
Op de toekomst
Tito heeft altijd op de toe
komst gewed. In 1968, het iaar
van de internationale studen
tenrebellie, toen Tito 76 jaar
werd, bewees hij dat hij meer
van de jeugd begreep dan Go-
mulka in Polen, Nixon in de
Verenigde Staten, De Gaulle
in Frankrijk en burgemeester
Samkalden in Amsterdam.
Met een indrukwekkende toe
spraak tot de rebellerende
studenten in Belgrado deed
hij niet alleen de rust terug
keren, maar maakte hij ook
de wensen en eisen van de
opstandige studenten tot de
zijne. De Joegoslavische stu
denten hadden zich overigens
al voordien achter „hun" pre
sident geschaard. Zelfs in het
heetste van het strijdgewoel,
toen er 38 gewonden waren
gevallen en er voor een half
miljoen schade was aange
richt, hadden zij portretten
van Tito meegevoerd. De stu
denten die de barricaden be
klommen deden dat in naam
van „hun" president
De noodkreet van de studen
ten was niet tevergeefs. Tito
deed op dramatische wiize een
beroep op de jeugd om hem te
helpen bij het doorvoeren van
de noodzakelijke hervormin
gen. Hij stelde zelfs zijn eigen
positie in de waagschaal door
te verklaren dat hij zou aftre
den wanneer het hem niet
zou lukken een nieuwe toe
komstvisie te realiseren.
Die toekomstvisie had betrek
king op een zeer oud socialis
tisch ideaal: gelijke kansen
voor iedereen. Maar die toe
komstvisie hield ook in, dat er
eindelijk maar eens gedacht
moest worden over het ant
woord op de vraag waar Joe
goslavië eigenlijk naar toe
wil. De jongeren lieten duide
lijk uitkomen, dat zij geen
boodschap meer hadden aan
de meer dan twintig jaar lang
