Ed van
der Elsken
zet nood
in de wereld
op de foto
Boeken over Kafka
en Slauerhoff
Ed van der Elsken
is al meer dan
ilertig jaar
fotograaf. Volgens
lijn eigen zeggen
was hij vroeger een
onmogelijke
jongen en de
wanhoop van zijn
Ouders. Hij begon
van onder af aan
■Is dorpslotograaf
en krullenjongen.
Nadat hij enige
bekendheid had
gekregen, maakte
hij honderden
reportages vooral
buiten Europa.
Daarnaast is een
eantal
televisiefilms door
hem vervaardigd
en bovendien heeft
hij tien fotoboeken
op zijn naam staan.
Zijn eerste
lotoboek: „Een
Jefdes-
geschiedenis in St.
Germain des Prés"
verscheen al in
1957. Daarna kreeg
hij opdracht voor
een boek dat in
equatoriaal Afrika
Werd opgenomen:
„Bagara". Andere
boeken zijn:
„Sweet Life",
„Hallo", „Jazz",
„Amsterdam" en
„Eye love you".
Aan zijn voorlopig
laatste boek,
.Avonturen op het
land", heeft hij
twee jaar gewerkt.
vormt de reis waarvan
hij net terug is uit Thai
land.
,,lk had een artikel ge
lezen in het N.R.C. over
een bergstam in Thai
land die op het moment
wordt uitgemoord.
Daar heb ik tien boe
ken over gelezen. Ik
ben naar Parijs gegaan
en heb daar met men
sen gepraat die er
meer van wisten. Daar
na ben ik er naar toe
gegaan en heb ik een
expeditie te voet ge
maakt door de bergen.
Over zo'n moordpartij
ben ik woest en woe
dend. Het zijn mensen
wie hun onafhankelijk
heid niet wordt gegund.
Terwijl ze gewoon hun
eigen leven proberen te
leiden, worden ze vol
gens plan uitgeroeid. Ik
vind het belangrijk dat
zoiets in het nieuws
komt".
,,Het is trouwens moei
lijk om nog tot mensen
door te dringen. De in
formatie via radio, tele
visie, kranten en tijd
schriften Js zo saai. Het
is zo formalistisch dat
iedereen er doof voor
wordt. Het geschreven
woord is enorm gede
valueerd. Ik probeer
een verrassende ma
nier te vinden om men
sen te bereiken".
Kunst
„Wat vind je van het
sociaalculturele aspect
van fotografieFoto
grafie wordt als vorm
van recreatie bijna
even universeel bedre
ven als seks en dan
sen". (uit: „Over foto
grafie" van Susan Son-
tag).
..Vroeger was amateur
fotografie erg schattig.
Er zat weinig kwaad bij.
Nu is het misschien
meer bij een bepaalde
status gaan horen zoals
indirecte verlichting,
een auto en kamer
breed tapijt, ledereen
maakt foto's dus ik
moet ook wel: zegt die
amateur".
Misschien worden fo
to's nu meer gemaakt
uit conventie en confor
misme. De onschuldige
amateurs vind ik echter
nog steeds prima. Ik
werd laatst gevraagd
een trouwreportage te
maken voor een be
vriend iemand hier uit
de buurt. Dan hoef ik
niet met mijn fameuze
zonder zelf „literatuur" te maken, stimuleerde hij.
Als redacteur van literaire bladen en als ontdekker
van auteurs, heeft hij veel betekend.
Dit boekje over Slauerhoff is als biografie natuur
lijk helemaal niet volledig. C. J. Kelk heeft in de
zestiger jaren een veel completer beeld gegeven
van het leven van Slauerhoff. Maar Van Wessem
schrijft niet vanuit het gevoel volledig te moeten
zijn, geen detail over te mogen slaan, maar vanuit
een zeer warme, persoonlijke betrokkenheid bij
datgene wat Slauerhoff meemaakte.
Het is altijd een curieus boek geweest. De merk
waardige foto's; die in de BZZTöH-uitgave geluk
kig ook zijn opgenomen: Slauerhoff als slanke jon
geman in tropisch wit scheepsuniform in het zon
licht van Soerabaja. Hij knijpt zijn ogen dicht, voelt
zich kennelijk heel ongemakkelijk dat hij op de
foto moet, probeert dat te verbergen, door een
achteloos haJf leunen, half zitten op een bloembak.
Zijn rechterhand nonchalant in de broekzak, maar
zijn linkerhand, die hij gespannen heeft gesloten,
verraadt het gevoel van onbehagen. Naast deze en
andere typerende foto's (zoals die in 1934 in Tan-
ger, waar de dichter op een rommelig achtererf is
gefotografeerd), bevat het boek nog steeds de an
dere „curiosa" uit de eerste uitgave, met name het
een en ander uit de literaire nalatenschap van
Slauerhoff.
Een boek over een belangrijk auteur, die in zijn le
ven even avontuurlijk geweest schijnt te zijn als in
zijn werk. Het verslag van Van Wessem, heet van
de naald, als je dat van een biografie zeggen kunt,
blijft van wezenlijk belang in de bibliografie van
Slauerhoff. Het is bovendien erg boeiend voor ie
der, die iets van Slauerhoff las en wat meer wil we
ten. van de wereld waarin hij leefde. Of waaruit hij
vluchtte.
JAN VERSTAPPEN
Jan Molitor „Franz Kafka, zijn tijd en zijn werk"
én Constant van Weaaem: „Slauerhoff". Twee
herdrukken van BZZToH.
tor staat met beide benen op de grond in zijn on
derzoek naar Kafka's werk. Hij gaat de biografie
van de auteur, zijn familie-verhoudingen na. Hij
kent de plaatsen, die een rol speelden in Kafka's
leven en met name kent hij Praag en de joodse
wijk, waar Kafka gewoond heeft!
Molitor brengt met die kennis een heleboel thuis
van wat er aan mysterie lijkt te bestaan in de ver
halen en romans. De merkwaardige functie en op
bouw van het ambtenarenkorps in het vroegere
Tsjecho-Slowakije, het feit dat dat land deel uit
maakte van de Oostenrijks-Habsburgse Dubbel
monarchie, dat alles is rechtstreeks terug te vin
den in de verhalen van Kafka, waar het allemaal
heel bedacht en symbolisch lijkt. De vreemde
ambtenaren, landmeters, gerechtsdienaars, de
merkwaardige relaties van dorpelingen met vreem
delingen, dat alles heeft een heel concrete werke
lijkheid als achtergrond.
Molitors boek „Franz Kafka, zijn tijd en zijn werk"
is natuurlijk gevolgd door veel andere publikaties,
diepgaande studies. Maar daarin is het onderzoek
van Molitor toch een ietwat klassiek herkennings
punt gebleven, zo lijkt het.
Slauerhoffs leven
Een soortgelijk kernpunt bestaat ook In de reeks
boeken die zijn gewijd aan Slauerhoff, onze ro
manschrijver en dichter, die in 1937, na een ge
tergd en rusteloos leven vol omzwervingen, in Ne-,
derland overleed. Drie jaar later geeft zijn vriend
Constant van Wessem de eerste biografie van de
auteur. Een klassiek boek voor wie zich heeft ge
bogen op de historie van de literatuur tussen de
twee wereldoorlogen. Constant van Wessem was
op zijn eigen manier zeer actief In het literaire ge
beuren. Zonder zelf veel te publiceren, vooral ook
stijl aan te komen zet
ten. Daar vinden ze hier
niks aan. Neen, dat
wordt een trouwrepor
tage in de stijl zoals die
gebruikelijk is in Edam
en omgeving".
„Het lijkt wel de kruis
gang van Christus zoals
die in staatsies wordt
uitgevoerd. Eerste
staatsie: bruid in het
ouderlijk huis. Tweede
staatsie: bruidegom
met bruidsboeket in de
hand drukt op de bel.
Derde staatsie: bruid
en bruidegom etc. Dit
worden dan heel gefor
maliseerde foto's met
daarvan de juiste ver
grotingen voor op het
dressoir. Anders zou
den de bruid en bruide
gom er niet gelukkig
mee zijn. Zo'n fotoserie
is in zo'n geval emotio
nele noodzaak gewor
den".
„Een ander voorbeeld
is mijn buurman Klaas:
een broodvisser. Hij
was nooit verder ge
weest dan Antwerpen.
Op een dag zei ik: Kom
op Klaas, stap in, we
gaan naar Parijs. Klaas
moest en zou op alle
historische plekken
worden gefotografeerd:
Er zijn van die boeken, die in de wereld van de li
teratuur en de studie ervan een zekere faam heb
ben, maar nogal onbereikbaar zijn. De student of
de geïnteresseerde leek kan in een bibliotheek
dan wel een beduimeld exemplaar van een druk uit
een ver verleden bemachtigen, terwijl het boek ge
noeg kwaliteit, inhoud en zeggingskracht heeft om
het meer aandacht en dan ook meer verspreiding
te geven.
BBZTóH doet daar wat aan met de uitgave van
twee van dergelijke studies. Een ervan gaat over
Kafka en verscheen bijna dertig jaar terug, zonder
ooit herdrukt te zijn, hoewel de belangstelling voor
het werk van de auteur van „Het Proces" en „Het
Slot" de laatste tientallen jaren alleen maar is toe
genomen.
Het andere boekje is zelfs veertig jaar oud. Het is
een eerste biografie van Slauerhoff, drie jaar na
diens dood uitgebracht (uitgeverij Stols in 1940).
Over Slauerhoff is intussen weer allerlei biogra
fisch materiaal gepubliceerd, in binnen- en buiten
land, maar het aardige en het belangrijke van dit
boekje van Constant van Wessem is nog steeds
niet weg te denken.
De studie over Kafka is geschreven door Jan Moli
tor (een pseudoniem van Aimè van Santen, die het
in 1951 onder deze Nederlandse naam uitgaf), die
eigenlijk een eerste poging heeft ondernomen tot
ontmythologisering van Kafka's werk. Zijn verhalen
en romans waren rommelig en onvolledig uitgege
ven In de Jaren vijftig, de uitgever en vaak ook be
werker van die Kafka-boeken, Max Brod, had het
werk eigenlijk al bij eerste verschijning „geduid",
door commentaren en toelichtingen, waarin vooral
de metaphysische aspecten en de diepe onder
grond van symboliek werdei benadrukt. Jan Moli-
dat was een leefbare
criminaliteit. Ze hadden
een duidelijke begren
zing van hoe ver ze gin
gen. Nu is het een ze-
nuwenbuurt geworden.
Zware jongens durven
de Zeedijk niet meer
op. Dit komt door de
hard drugs en de Suri
naamse en Chinese on
derwereld die daar de
heerschappij voeren.
Mensen gebruiken hun
handen niet meer. Het
is trouwens een biolo
gische wet-.dat mensen
ruimte nodig hebben.
Door overbevolking
ontstaan veel conflic
ten".
Limiet
„Je hebt altijd bekend
gestaan als mensenfo
tograaf. Hoe vinden
mensen het over het al
gemeen om gefotogra
feerd te worden? Su-
san Sontag heeft het In
haar boek: Over foto
grafie" over de angst
van mensen om op de
foto te komen".
„Ah bon. Zegt moe
Sontag dat? Ik heb dat
boek niet gelezen. Ik
heb het te druk met fo
to's maken. Over dat
fotograferen van men
sen: ik ga niemand
voor aap zetten. Daar
ligt mijn limiet niet. Als
het achteraf toch ver
velend blijkt op de foto,
publiceer ik hem niet.
Alleen als ik duidelijk in
een situatie zit dat ik
mensen gemeen vind.
zoals de politie tijdens
het tijdperk van Van
Hall, laat ik dat merken
in mijn foto's. Na Van
Hall vind ik echter dat
de politie zich veel soe
peler is gaan opstellen.
Dan moet je dat toege
ven. vind ik. Het is
stom dat sommige
mensen altijd maar fas
cist blijven roepen".
Moed
Ed van der Elsken heeft
een duidelijk omlijnd
beeld van Iets voordat
hij aan een reportage
gaat beginnen. Hij foto
grafeert de nood In de
wereld op een dusdani
ge manier dat de lezer
van het geïllustreerde
tijdschrift het vriendelij
ke maar daarom niet
minder dringende ver
zoek krijgt niet alles
„als ver van zijn bed"
te beschouwen. Een
voorbeeld daarvan
voor de Eiffeltoren,
voor de Notre Dame en
voor de Are de Triomp-
he. Dan wordt het een
soort bezwering van:
daar ben ik geweest".
Het fotograferen is
voor Ed van der Elsken
een dagelijks genoegen
maar hij moet wel,
vindt hij zelf. Hij barst
van de energie en met
zijn vakkennis probeert
hij het allerbeste te
doen. „Er gebeuren zo
veel fantastische din
gen. Daaruit kies ik de
dingen waar ik aan toe
ben". Zijn grootste ver
dienste is misschien
dat de gebeurtenis zich
voordoet en hij hem
vastlegt zonder te kij
ken of het nu esthe
tisch is of wat dan ook.
Zijn foto's zijn momen
topnamen. De naam Ed
van der Elsken is een
begrip geworden. Hij
zal de laatste zijn om
dat te ontkennen maar
tegelijkertijd lijkt hij het
niet erg belangrijk te
vinden.
„In het zweet des aan-
schijns moet ik mijn
brood verdienen".
„Shit. Je denkt toch
niet dat ik me nu nog
als een hippe tiener ge
draag. Ik verander
steeds. Het leven be
staat uit allerlei fases.
Ik ben wijzer geworden,
minder agressief. Ik be
leef heel veel. Sinds
tierv jaar woon ik hier
bij Edam. Ik zit hier lie
ver dan in de stad waar
je steeds wordt afge
leid door allerlei onbe
nullige dingen".
„Steden zijn hyperge-
mechaniseerde toe
standen waarin verve
lende dingen gebeuren.
Het wordt afgestraft,
zoals ze in de steden
leven. Mensen stappen
dan hun verwarmde
airconditioned kanto
ren binnen. Buiten heb
ben de mensen meer
relatie met hun omge
ving. Ik heb aan den lij
ve ondervonden hoe
ongelooflijk het buiten-
gebeuren is. Ik ben vol
komen gerevitaliseerd.
Tot mijn vijfenveertig
ste heb ik in het hartje
van Amsterdam ge
woond. Vroeger vond
ik het fantastisch. Die
metropool van rassen
trok me aan".
„Ik woonde temidden
van de penose maar
JOSE VAN
BREUKELEN
Er komt veel „close
photography" in het
boek voor. Kijk". Ent
housiast toont hij een
reusachtige lap papier
waarop op indrukwek
kende wijze de steek-
slurf van een doodge
wone vlieg Is afge
beeld. „Anneke en ik
hebben onze eigen
paarden, ratten, mui
zen. vliegen, vogels,
muggen enzovoort
twee jaar intensief be-
kene en geobserveerd.
De seizoenen, de waan
zinnige luchten en wol
kensituaties. Je kunt
rustig stellen dat deze
omgeving me bezield
heeft. Dit alles was zo
belangrijk voor me dat
ik daarvoor twee jaar
niet op reis ben ge
weest. Het is hier een
zaam en stil, je komt
echt tot rust. Maar nu
is het welletjes, binnen
kort ga ik weor op reis.
Er komt een nieuwe
fase in mijn leven. Ik
kan hier nu geen vogel
meer zien".
Ivoren toren
„Vind je niet dat ie na
het hippietijdperk zoals
je hier leeft in een ivo
ren toren bent komen
te zitten?"
Franz Kafka
Wat was het uitgangs
punt voor „Avonturen
op het land"?
„Het uitgangspunt was
dat op een stukje gras
land waar zogenaamd
niets te beleven valt
zich alle drama's van
het leven afspelen. Het
kan net zo spannend
zijn als een „Baretta"-
film. Alles is opgeno
men binnen een straal
van tien kilometer. Het
gaat over mijn eigen erf
en alles wat ik daar kan
zien. We (Ed en zijn
vrouw Anneke) hebben
bijvoorbeeld slootwater
in een aquarium over
gebracht. Wat zich
daarin afspeelt aan
moorden, achtervolgin
gen en overvallen: het
lijkt Harlem in New
York wel. Er zijn andere
dramatische dingen bij
als dekkende paarden,
keizersneden en de
zware winter van '79.
Daar heb ik opnamen
van, dat lijkt de terug
tocht van Napoleon uit
Rusland wel".
„We hebben gewerkt
met een elektronenmi
croscoop. .Het is on
voorstelbaar wat voor
een schitterende struc
turen je daaronder ziet.
