Dagelijks leven in de oorlog
aangrijpend en verhelderend
voor wie het niet meemaakte
Gijzeling in Bogota
ten einde; bezetters
naar Cuba uitgeweken
Zwaar verlies
CDU in Saarland
Boek van de Maand Dat kan ons niet gebeuren
dqtk
niet«beuren.
Brokx wil gemeentegarantie
voor nieuwbouw optrekken
Frans voorstel voor
oplossing Britse bijdrage
nst
BINNENLAND/BUITENLAND
LEIDSE COURANT
MAANDAG 28 APRIL 1980 PAGII
mi
Een uitgave over de tweede wereldoorlog als Boek
van de Maand in mei 1980: Het lijkt bijna een cli
ché in een tijd dat de televisiedocumentaires bol
komen te staan van herdenkingen en terugblikken.
Maar wat een verademing als zo'n boek toch een
document blijkt dat een zeer aparte plaats in kan
nemen tussen wat er al aan boekwerken bestaat
over die zwartste periode in de moderne geschiede
nis. „Dat kan ons niet gebeuren..." heet dat Boek
van de Maand, geschreven door de inmiddels ge-
pensionneerde Parool-journalist Evert Werkman
met medewerking van de historici Geert Jan van
Setten en Madeion de Keizer en de mensen van het
Rijksinsttuut voor oorlogsdocumenatie. De onder
titel luidt: „Het dagelijks leven in de Tweede We
reldoorlog" en juist die beperking geeft het boek
z'n belang. Geen documentaire over fronten, oor
logsgeweld en slagvelden, maar een boek over het
thuisfront, over een volk dat nooit gedacht had dat
zoiets ooit zou kunnen gebeuren, over hoe gewone
mensen probeerden door te leven in'een steeds be
nauwder, verschrikkelijker situatie culminerend
in de afschuwelijke hongerwinter van '44/'45. Een
boek met feiten, anecdotes, kr&ntecitaten, verorde
ningen, advertenties, dagboekfragmenten en ande
re persoonlijke verslagen rond het wee van de
doorsnee-landgenoot. Geïllustreerd met afbeeldin
gen van affiches, nooit eerder gepubliceerde foto's
uit privé-archieven, plaatjes van typische oorlog
sartikelen, noodvoorzieningen, gebruiksvoorwer
pen uit dat dagelijkse leven (Bezige Bij, tussen 1
en 31 mei f 22.50, daarna f 32.50).
Juist zo'n opzet moet naast de grotere overzichtelijke
werken die er over de periode '40-'45 bestaan, Neder
landers die het allemaal mee gemaakt en overleefd
hebben een unieke terugblik geven op die periode in
hun leven. Maar daarnaast heeft Werkmans boek meer
dan enig ander juist door zijn accent op de gewone, al
ledaagse dingen, een heldere, voorlichtende functie
voor wie het niet beleefd hebben, voor de latere gene
ratie die de historie kennen uit overlevering maar
nooit wérkelijk kunnen beseffen wat het is om vijf jaar
onder vreemd juk te moeten leven. Wanneer je als on
dergetekende geboren bent in die Tweede Wereldoor-»
log, vindt je eerste bewuste confrontatie met de perio
de daarvóór meestal via de rommelzolder plaats. Via
de oude doos waar nog een paar smoezelige, zinken
oorlogsmuntjes liggen waarmee de Duitser het bestaan
de, nikkel, brons en zilver confiskeerde voor de oor
logsindustrie. via omslagen van bonkaarten, via die
gladde koptelefoon waarmee illegaal naar de radio
werd geluisterd en de zware „knijpkat", de lamp met
dynamo, die overigens nog lang nadien zijn werk zou
doen. Daarna komen de verhalen. Met horten en sto
ten, met het gevaar, de honger, de droefenis, met de
bekentenissen van onvermogen te dóen wat gedaan
had moeten worden, met de pogingen dat wel te doen,
met het onderduiken en met de gaven van de bevrij
ding die als een langverwacht manna uit de hemel
kwamen vallen. Maar het totale beeld moet je jezelf
maken, moet je samenrapen uit meningen, boekwer
ken, persoonlijke verhalen en dan nog blijft het een in
feite onmogelijke zaak. „Dat kan ons niet gebeuren" is
een boekwerk dat daarbij helpt. Dat juist die dagelijkse
werkelijkheid voelbaar maakt.
Ongelovig
Werkman begint zijn boek uiteraard vóór de oorlog,
tijdens de crisisperiode met alle ellende vandien, met
inadequate regeerders die machteloos tegenover de
nood stonden, met een wereldramp op uitbarsten maar
het veilige, neutrale, tolerante Nederland daartegeno
ver, waar zoiets „toch niet zou kunnen gebeuren",
waar waarschuwingen ongelovig in de wind worden
geslagen. Een droom die op 10 mei 1945 falikant aan
„Dat kan ons niet gebeuren": Evert Werkmans Boek
van de Maand met het relaas van het dagelijks leven
in de Tweede Wereldoorlog.
flarden zou worden gescheurd. Werkmans boek begint
wat de illustraties betreft met het plakkaat van de
vóór-mobilisatie op 24 augustus '39 en eindigt met een
reproductie van het Extra Bulletin no. 1 van het dan
niet meer illegale blad Het Parool. De binnenkant van
de omslag sluit bij dat laatste hartroerend aan met een
prachtige brief gedateerd 10 mei '45, op goed geluk ge
schreven door een vader aan zijn zoon Frans, ergens
en elders in Nederland. Een brief die over de barre
laatste loodjes van de hongerwinter vertelt, maar die
tegelijkertijd een ontroerende toekomstverwachting
uitspreekt in de jeugd van Nederland, in het komende
opbouwwerk Een typisch vaderlijke „preek" en in be
paalde opzichten misschien wel beklemmend en be
schamend voor de wereld die daarna kwam. Net zoals
trouwens het tekstslot van Werkmans boek Een ano
niem poëziecitaat:
„Maar als ik leven mag tot dé bevrijding
En juichen op het overwinningsfeest.
God, doe mij dit dan weten: wat voorbij ging
Aan nood en leed is niet vergeefs geweest."
Evert Werkman schrijft erachter aan: Mooie woorden
bij een mooie vrede. Te mooi om waar te zijn"
Bonnen
Tussen die twee uitersten gebeurt het allemaal. De
verhalen van de bonnen uit het dagboek van een Am
sterdamse huisvrouw die geen krant gelezen heeft, wie
daardoor de wisseling in het distributiesysteem ont
gaan is en die huilend, zonder haar rantsoen eindigt.
De voor velen waarschijnlijk nog opwindende afbeel
dingen van de wikkels van de Zweedse margarine
(Elit extra en Basta Riksvaxt) die de laatste loodjes ko
men verlichten. De brandnetelsoep die een delicatesse
geworden is. En waardoor de vraag naar brandnetels
zo groot wordt dat handelaren er een slaatje uit probe
ren te slaan. De reclame voor zeeep (vaak surrogaat,
niet schuimend en niet reinigend) die tegen inlevering
van beenderen (soepbeentjes) verkregen kan worden,
een kranteknipsel van het weerbericht op de dag van
de Duitse inval: „zwakke tot matige Noordelijke tot
Oostelijke wind". Werkman concludeert: De wind zou
vijf jaar lang uit het oosten blijven waaien. De propa-
ganda-foto's van Duitse soldaten kleine kinderen hel
pend, tussen tevreden uitziende Nederlanders in de
rondvaartboot. De affiches voor de Winterhulp, waar-
overheen gekrast „Geen piek voor Piek" (de als pro-
Duits bekend staande Carel Piek was directeur van de
stichting) en het rijm „Zelfs de knopen van m'n gulp
zijn nog te goed voor de Winterhulp". Twee onthullen-'
de foto's aan begin en eind van het boek: Van een win
kel die eerst nog „Beatri" heet, maar die de slot „x"
aan het eind van de oorlog teruggeschilderd krijgt. De
NSB-er colporterend met Volk en Vaderland („Op de
hoek van de straat staat een NSB-er, 't is geen man, 't
is geen vrouw maar een rasplebejer"), het drama van
Rotterdam, de slaafse gehoorzaamheid van de kranten,
de afschuwelijke propaganda op de radio: Jacques van
Tol, ooit Louis Davids' tekstschrijver als Paulus de
Ruiter met „Dat was de Jodenman, de dikke Joden-
man, de uitgekookte, gaargestookte vette Jodenman"
Boeken met waanzinnige titels als „Moeder, vertel
eens wat van Adolf Hitler", affiches met een welgeda
ne heer met het opschrift „Ook zo tevreden?" en daar
onder „Hij werkt in Duitschland".
Werkman geeft commentaar op de diverse houdingen
ten opzichte van de Duitse bezetters die onder de be
volking leefden. De belangrijkste was die van „overle
ven", het grote verzet is slechts aan enkelen gegeven,
de meesten hebben slechts de wapens van speldeprik-
ken, van lijdelijkheid en vaak zelfs ook dat niet. Werk-
HUISH0U0ZKP Of WASCHPOEDEft QM M M BON
Ut M fttöERt AANKOHWefHflfK IKM SUGEKWIHKEIS:
Een van de tekenende affiches: Soepbenen vi
(surrogaat) zeep die niet schuimt en niet reinigt.
man steekt geen beschuldigende vingers uit. Hij plaatst
het persoonlijke leven van de Nederlanders duidelijk
in hun moeilijke omstandigheden, en zijn verwijten
zijn hoogstens begripvol. Achter in het boek een chro
nologisch overzicht van de gebeurtenissen, een korte
verklaring van namen die de na-oorlogse generatie
misschien niet alles meer zeggen. Het boek zelf is half-
chronologisch, met hoofdstukken over min of meer af
te ronden onderwerpen waaronder het zeer interessan
te „Ambtenaren? Die hebben nergens last van". Ook
daar medewerkers en tegenwerkers, blijvers zonder
meer, en bewuste blijvers die bang waren „verkeerde"
landgenoten op hun plek te krijgen. „Dat kan ons niet
gebeuren" is een verzorgd boek en een triest en rijk
document tegelijkertijd. Dat beter dan enig commen
taar, door het feitenrelaas van vijf jaar oorlog een blik
geeft in onze samenleving van toen. Aanbevolen voor
iedereen. Speciaal voor wie de oorlog niet hebben mee
gemaakt.
BERT JANSMA
Vooral oudere mensen in de rij bij de „centrale keuken"
BOGOTA De Colum-
biaanse linkse guerrilla
strijders hebben gisteren
hun twee maanden gele
den begonnen bezetting
van de ambassade van
de Dominicaanse Repu
bliek beëindigd zonder
het belangrijkste doel,
de vrijlating* van hun
kameraden uit de gevan
genis, verwezenlijkt te
hebben. Zij kregen wel
het geëiste losgeld, onge
veer vijf miljoen gulden.
Zij zijn met een vlieg
tuig naar Cuba vertrok
ken met medeneming
van twaalf gegijzelden,
die overigens onmiddel
lijk na aankomst wer
den vrijgelaten.
De bezetters van de ambassa
de, behorend tot de linkse be
weging „M-19", hadden de
vrijlating geëist van 311 perso
nen, die op beschuldiging van
guerrilla-activiteit in Colum-
biaanse gevangenissen zitten
en aanvankelijk vijftig miljoen
dollar in ruil voor de vrijlating
van hun gegijzelden. Columbia
heeft hun in ieder geval be
loofd dat leden van de intera-
merikaanse commissie voor
mensenrechten aanwezig mo
gen zijn, als deze gevangenen
berecht worden. Voordat de
guerrillastrijders per vliegtuig
het land verlieten, werden de
gegijzelde ambassadeurs van
Israël, Egypte, Venezuela en
de Dominicaanse Republiek
vrijgelaten. Zeven andere am
bassadeurs, twee zaakgelastig
den en drie consuls moesten
mee naar Havanna. Zij wer
den, zoals gezegd, onmiddellijk
na aankomst vrijgelaten.
Zoals bekend deden de guer
rillastrijders van „M-19" twee
maanden geleden een aanval
op de ambassade van de Domi
nicaanse Republiek in Bogota
tijdens een receptie die aldaar
gegeven werd in verband met
de nationale feestdag van de
Dominicaanse Republiek.
(Van onze parlementaire
redactie
DEN HAAG Staatssecre
taris Brokx is van plan de
grens voor het verkrijgen
van gemeentegarantie voor
de woningbouw, die thans
maximaal 125.000 gulden be
draagt, in ieder geval op te
trekken tot 150.000 gulden
„en wellicht nog wel iets ho
ger". Bovendien wil hij
meer rekening gaan houden
met de zogenaamde dubbele
inkomens, om de partners
een grotere kans te geven
een eigen woning te finan
cieren. De staatssecretaris
zei dit zaterdag in het
VARA-radioprogramma „In
De Rooie Haan".
De bedoeling van Brokx is om
de steeds verder inzakkende
markt voor nieuwbouw hier
mee weer op gang te krijgen
en de achterstand in het
bouwprogramma weer in te lo
pen. Ook de dreigende werke
loosheid in de bouw moet vol
gens hem zo worden voorko-
Een mogelijke oplossing voor
de stilstand die. op het ogen
blik heerst in de bouw van
premiekoopwoningen, ziet
Brokx in de verschuiving van
premiekoopwoningen naar
premiehuurwor.ingen. „De
vele leegstaande premiekoop
woningen zouden kunnen
worden omgezet in premie
huurwoningen. Op die manier
kunnen de bedrijven het geld
weer investeren in de nieuw
bouw van huizen", zo stelde
hij.
(Van onze correspondent Ami van
Vree)
BONN - De christen-democraten heb
ben gisteren bij de parlementsverkie
zingen in de kleine deelstaat Saar
land aanzienlijke verliezen geleden
en zij hebben zelfs hun positie als
grootste fractie moeten afgeven aan
de winnende SPD. Niettemin blijven
zij vrijwel zeker in de regering aange
zien zij als enige in de Bondsrepu
bliek daar een coalitie vormen met de
liberale FDP die ongeveer evenveel
stemmen behaalde als vijf jaar gele
den en die al vantevoren had aange
kondigd dat zij ook in de toekomst
met de CDU in zee wil gaan.
De milieugroepering van de „Groenen"
die er voor het eerst aantrad, kon, naar
verwachting, met circa drie procent van
de stemmen de drempel niet overschrij
den die hun toegang zou hebben gegeven
tot het parlement in Saarbrücken.
Gezien de geringe omvang van de deel
staat en de specifieke verhoudingen daar
kunnen de verkiezingen in Saarland niet
als een graadmeter worden aangemerkt
voor de Bondsdagverkiezingen in okto
ber. Desalniettemin blijft het opmerke
lijk dat de CDU, die in 1975 biina de ab
solute meerderheid had behaald, nu on
geveer ijf procent van haar aanhang
heeft verloren en dat zij voor het eerst
door de sociaal-democraten werd over
vleugeld die hun verkiezingsstrijd onder
het vaandel van Helmut Schmidt had
den gevoerd.
(Vervolg van voorpagina)
LUXEMBURG Voor de
regeringsleiders is een ak
koord over de landbouwprij
zen onontbeerlijk om van
daag te kunnen beslissen
over het meest dreigende
probleem voor de EG op dit
moment, de Britse bijdrage
aan de EG-kas. De Engelsen
hadden zich tot het laatst te
gen een akkoord over de
(verhoging van de) land
bouwprijzen verzet, omdat
dit automatisch zou leiden
tot een grotere aanslag op dc
toch al beperkte EG-begro-
ting, maar hebben hun ver
zet grotendeels opgegeven in
afwachting van een oplos
sing voor de Britse bijdrage
aan de EG.
Frankrijk kwam gisteren met
een belangrijk compromis
voorstel, dat door de Engelsen
als interessant werd aange
duid. Het voorziet erin dat de
Britse bijdrage aan de EG-be-
groting voor drie jaar wordt
vastgesteld op het bedrag dat
Londen in 1979 aan de Euro
pese Gemeenschap kwijt was:
ruim 2,3 miljard gulden. Dat is
ongeveer de helft van het be
drag dat Engeland dit jaar net
to zou moeten afdragen. Tot
nu toe had premier Thatcher
een halvering van het Britse
verlies (dat ontstaat doordat de
Britten veel meer moeten be
talen dan dat zij van de EG
ontvangen) als onvoldoende
van de hand gewezen.
Fransen willen deze tegemoet
koming eind 1982 stopzetten,
een gedachte die voor de Brit
ten moeilijk verteerbaar blijft.
Ruiten
ingegooid
SASSENHEIM De ru
van de snackbar 'Belinfa
op de hoek Hoofdstr
/Zuilhofstraat zijn gij
nacht ingegooid. De to
schade bedraagt drieduh
gulden.
De politie verklaarde, da
reeds lange tijd tegenstellin
bestaan tussen de bezoe
het eethuisje en de be
kers van de nabij gelegen
Verscheidene malen was
dreigd met het ingooien
de ruiten totdat men gist
daadwerkelijk tot actie o
ging. Het onderzoek van
politie duurt voort.
Ontploffin
in snackbaife
(Van
HIN
itrr
Cit
jeid.
HAZERSWOUDE Een
in de gasleiding van het c
taria van B. van der Z\»
aan de Willem Kloosst
heeft zaterdagmorgen ,j
06.00 uur een ontploffing j^£
gevolg gehad. De vrijwilj
brandweer onder leiding
ingenieur Fraanje was de
de ontploffing volgende br
spoedig meester. De sn,
bleef het gedurende het
einde gesloten.
c ran
gloi
11 ort
;erde
sma-
njev
:h a
'Fantastica'
uit de ether
LEIDEN De Leidse p [id
tie heeft zaterdagmiddag
piratenzender 'Fantast
uit de ether gehaald.
Een 21-jarige Leidenaar
zorgde onder de naam 'Fan
tica' regelmatig radio
gramma's. Hij gebruikte
zender met een vermogen
v U11 1
i ewnJ
uwd
25 Watt, vijftig maal ster**®"
dan wettelijk is toegestaan.e
Vechtpartij in
Janvossensteeg
toch
LEIDEN Twee perso s
raakten in de nacht van
terdag op zondag gewi pj'
tijdens een vechtpartij in t
Janvossensteeg.
De vechtpartij ontstond nh
vier personen een café w; -m
uitgezet. Buiten het etablif j I
ment raakte de café-eigei"^
en diens zoon slaags met
vier uitgezette bezoekers, m
27-jarige en een 23-jarige
raakten hierbij gewond.
hebben een aanklacht in
diend wegens mishandelinj jjjm.
ndel
Akkoord bereii er
tussen Belgisch
regeringspartij*
akkoord
reikt. Dit heeft de Belgisf^"
'Së.'
ted
Het akkoord tussen de Waa
Vlaamse socialisten, libe
christen-demoera
legt meer de nadruk op het
lang van een snelle oploss
de economische prol f
dan op een snelle
zenlijking van de omstre
staatshervorming. Naar
luidt wordt de laatste, w;
begrepen de status van Br
sel, zelfs „bevroren" tot 198
Opstand in
gevangenis VS
MICHIGANIndestaatd
vangenis van Indiana zijn
teren ongeveer tweehondi
gevangenen in opstand gel
men. Zij hebben zes pen
neelsleden, onder wie een af
tal cipiers, gegijzeld.
In de gevangenis zitten rol
dan vijftienhonderd gevaij
nen, die straffen uitdienen f
tien jaar tot levenslang. Dl
de gevangenen wordt sinda
ren geklaagd over slechte I
standigheden in het hond^
jaar oude gebouw.
Oud-minister
Salvador
vermoord
SAN SALVADOR De 1
malige minister van ondert
van El Salvador, Walter Bei
ke, is gisteren voor zijn huis
San Salvador doodgeschot i
Volgens de politie werd Bei
ke door een man met een i
chinepistool onder vuur ge D
men. Hij was op slag dood."
Beneke, een bekend
tief
lid
nt
rijkste families van het ll
was ambasadeur in Ja|
'oordat hij minister
«lerwijs werd.
NOORDWIJK De afdel
van de PvdA houdt met
plaatselijke PPR en PSP
feestelijke 1-meibijeenko
in café De Wels aan de Al
ham van Royenstraat
Noordwijk. De bijeenki
begint om 20.00 uur.
im
