VROEGER BLIJ MET EEN SINAASAPPEL... HBS
Ameland
verwacht met
de
feestdagen
8500
gasten
Weduwen
van Berlikum
krijgen al
76 jaar
gratis
kerstbrood
en
boter
NES „Soms, als Ik
na het vakantieseizoen
naar het strand ga,
plaats ik mijn handen
aan de zijkanten van
mijn gezicht. En dan kijk
ik recht voor me uit en
ik zie het zand, de gol
ven en de lucht. Dan
denk ik: wat ik nu zie is
nóóit veranderd. Maar al
het andere om me heen
is wel veranderd". Als
er iemand is die daar
over kan oordelen, dan
is dat de 74-jarige Epke
van der Geest. Hij
woont in Nes, het groot
ste dorp op Ameland.
Hij is bijzonder thuis in
de historie van zijn ei
land: „Ik hou ervan in
oude documenten te
sneupen". Hij heeft ac
tief meegeleefd in de
gemeenschap van het
eiland; 30 jaar kerk
voogd, 25 jaar raadslid,
8 jaar wethouder (van
1962 tot 1970). In elk
geval zeven decennia
heeft Van der Geest de
kerstdagen op het ei
land bewust meege
maakt. Eerst als klein
jongetje, dat door een
oudere moest worden
opgetild om de piek in
de schaarse kerstboom
goed te kunnen bekij
ken. En nu als een man
die tijdens de Kerst
's avonds graag een
ommetje maakt om alle
lichtjes achter de ramen
van de huizen in het
dorp én de vakantiewo
ningen buiten het dorp
te zien branden. De tijd,
dat de Amelanders in
een isolement de kerst
dagen doorbrachten is
voorbij. Volgens een
schatting van VVV-
Ameland brengen onge
veer 8500 gasten dit
jaar de Kerst op het ei
land door. „Het was
toen gezellig en nu ook.
Maar anders...", vindt
Van der Geest.
In 1891 stond voor het eerst een kerst
boom op Ameland. „Die was opgehaald
door meester Lefèvre, een Fransman die
in de tijd van Napoleon naar het eiland is
gekomen", weet Van der Geest te vertel
len. „De boom is geplaatst in de hervorm
de kerk te Nes. Het was toen een strenge
winter. Je kon met paard en wagen het
Wad oversteken... Later werd er altijd een
boom uit het bos gehaald".
Aanvankelijk werd de kerstboom in de
kerk gewoon in een pot met modder ge
zet. In 1899 kwam daar echter wat anders
voor in de plaats: de kerkvoogdij schafte
een speeldoos aan. „Daar werd de boom
ingezet. Dat ding kon draaien en als ie
draaide speelde hij allerhande bekende
kerstliedjes. Dat vonden wij als kinderen
prachtig..."
Toch beviel die speeldoos op den duur
niet zo goed: „De boom was eigenlijk altijd
te zwaar, waardoor de speeldoos niet
goed op gang kon komen. En dat bete
kende: een vals kerstliedje of zelfs hele
maal geen versje... Daarom wordt de
speeldoos niet meer gebruikt om de boom
erin rond te laten draaien. Maar hij staat
nog wel steeds in het kerkgebouw opge
slagen. Als de kleinkinderen bij ons zijn
vragen ze wel eens: opa, zullen we even
naar de speeldoos?".
En nu staan er met de Kerst honderden
kerstbomen in en rond het dorp. „Een
week voor de Kerst worden er ook bomen
voor de winkels geplaatst. Die staan er
dan tot Driekoningen. Het is een initiatief
van dorpsbelang. Gezellig", vindt Van der
Geest, „ik mag het wel zien". De kerst
boom in de kerk heeft hij altijd opgetuigd,
zolang hij kerkvoogd was, dertig jaar lang.
Ook in de herfst en de winter is het beklimmen van de duinenrand een
geliefde (maar verboden) bezigheid.
BERLIKUM Op de laatste
zondag voor oudejaar zal do
minee C. Sipke Verwoerd
zich weer kwijten van de
taak, om alle weduwen van
Berlikum in Friesland gratis
(kerst)brood en boter in het
vooruitzicht te stellen via een
kanselboodschap. Hij ge
hoorzaamt daarmee aan een
meer dan driekwart eeuw
oude traditie, vastgelegd in
de laatste wilsbeschikking
van Lammert IJ. Brouwers.
Deze telg van een geacht en
welvarend koopmansge
slacht blies op 28 november
1903 de laatste adem uit. Hij
liet een testament achter met
onder meer de opdracht, om
voortaan bij elke jaarwisse
ling de weduwen van zijn
dorp en het naburige Min-
nertsga een fors brood en
één tot vier kilo echte boter
ten geschenke te geven.
Berltsum, zoals het 2300 inwoners tellende
plaatsje in het Fries wordt genoemd, eert
de nagedachtenis van deze barmhartige
Samaritaan, door zich punctueel aan zijn
beschikking te houden. Bovendien draagt
een romantisch klinkerstraatje, voerend
naar éèn van de bruggetjes zijn naam. De
Brouwerssteeg legt een verbinding met de
wijk, waar de kinderloze man heeft ge
woond. Hoewel ook Berlikum deelt in de
overvloëdige zegeningen van onze wel
vaart, zullen zich op oudejaarsavond 1979-
'80 tussen de twintig en dertig weduw
vrouwen aanmelden om de gaven in ont
vangst te nemen. In de consistorie van de
hervormde gemeente zitten dan drie dia
kenen achter de overladen tafel.
Zij zien er nauwlettend op toe dat alleen
échte weduwen en bijvoorbeeld geen oude
vrijsters of andere onbevoegden van het
Brouwersfonds profiteren. Wie nooit ge
trouwd is geweest moet zelf de feestdis
aanrichten.
Voelt Berltsum zich niet een beetje opge
laten met deze erfenis, nu zelfs veel wedu
wen zich niet meer de moeite getroosten
om ter zitting te verschijnen?
Mevrouw G. de Jong, al zes iaar presiden
te van het kerbestuur ontkent dit ten stel
ligste. „Een voorganger van dominee Ver
woerd heeft eens gezegd, dat hiermee een
traditie in stand wordt gehouden. Nu wij
het allemaal zo goed hebben lijkt het de
moeite niet meer waard om brood en bo
ter uit te delen. Vorig jaar kwam dat neer
op een bedrag van tegen de zeven gulden
per persoon en in 1977 was het maar
6.86. Maar de bevolking mag niet verge
ten, dat Lammert Brouwers een voor die
tijd vorstelijk bedrag voor de weduwen
heeft gereserveerd. Tweeduizend gulden
was in 1903 best de moeite waard. Dat
werd niet alleen in Berlikum vastgezet,
maar ook nog eens in Minnertsga, dus re
ken maar uit".
De weldoener heeft bereikt waar mensen
die in hoogheid zijn gezeten vaak tever
geefs naar streven. Hij is min of meer on
sterfelijk geworden. Elk jaar tussen Kerst
mis en de eerste januari wordt zijn naam
genoemd. In het kerkelijke gemeente
blaadje en vanaf de preekstoel wordt be
kend gemaakt, op welk uur de weduwen
kunnen aanschuiven.
De oudsten heugen zich nog vaag Brou
wers' teraardebestelling. Zijn geslacht had
zeker al tweehonderd jaar de milddadig
heid beoefend. Eerst door brood uit te de
len; later werd daar boter aan toegevoegd,
een royale geste die al moet dateren van
honderd jaar geleden.
In de gemeente Menaldumadeel waar
toe Berlikum behoort vormt het „Regis
ter van het Brouwerslegaat te Berlikum"
een van de merkwaardigste documenten.
Het is een omvangrijk kasboek en omdat
jaarlijks volstaan kan worden met een kor
te notitie, zal men er nog eeuwen mee
voort kunnen. Nadat notaris Alma in 1903
de testamentaire beschikking ten uitvoer
had gelegd, nam de eerste schoonschrij
ver zijn pen ter hand, om te noteren dat in
1904 niet minder dan zestig weduwen hun
portie hadden gekregen.
Vergeleken met de astronomische bedra
gen die nu aan sociale voorzieningen ten
koste worden gelegd is Lammert IJ. Brou
wers' „bijstandswetje" kinderlijk eenvou
dig van opzet. Berlikum rommelt maar wat
in de marge van deze miljardenaffaire.
Maar juist daarom misschien heeft dit fol
kloristisch gebeuren zoveel charme. Het
kasboek gewaagt in sierlijk handschrift
van mini-tekorten als 6.72 of meldt ver
heugd een batig saldo.
Aanvankelijk dreigden de beheerders wel
eens in de rode cijfers te komen. Het na
gelaten kapitaaltje is aanstonds geïnves
teerd. Voor 1.922,50 werd onder Min
nertsga een perceel grond gekocht van
0.8750 hectare. Het bedrag dat dit akker
land aan pacht opbracht kwam beschik
baar voor de weduwen.
Het was niet altijd toereikend. Er kwamen
magere jaren voor de boeren, zodat op de
pachtsom besnoeid moest worden. Zo kon
het wel eens gebeuren, dat alleen de minst
draagkrachtige vrouwen de opbrengst
mochten delen, soms zo weinig, dat er
maar een gulden per persoon overbleef.
Nimmer is overwogen om de hoofdsom
aan te spreken.
Toch zou Berlikums weduwensponsor wel
licht niet geheel tevreden zijn, als hij tij
dens zo'n uitdeling de ogen nog eens kon
opslaan. Zijn ruimdenkendheid ging zo
ver, dat het legaat ten goede diende te ko
men aan alle in rouw gedompelde vrou
wen, van welke gezindte dan ook of r
lijkerwijs kerk noch kluis bezoekend!
Door allerlei omstandigheden zijn h
voornamelijk weduwen van de hervo
kerk, die de traditie in ere houden. zh
gen voor het merendeel de krooi J
grijsheid. Het feit dat aan de diaconl
genoemd kerkgenootschap het b
over dit fonds is opgedragen *al
vreemd zijn aan deze ontwikkeling.
„Ach", zegt mevrouw De Jong, „eig
heeft niémand het meer nodig, maa
oud gebruik met deze achtergrond m
toch in ere houden?" Vandaar dat b
Herder in Berltsum dit jaar weer extr
best doet op de weggeef-krentensto
Het halverwege Leeuwarden en de
denzee gelegen dorp van tuinders, m
drukke veiling „Noordwesthoek" hou
gemeenschapszin nog in ere. Er b(
nog een fonds van zo'n barmhartige
ter, dat bestemd is voor alleenstaa
Zij ontvingen reeds menig levensmid!
pakket en scharen zich soms met d<
keraad aan de dis voor een broodma
Als op oudejaarsdag van 4 tot 5 u
weduwen zich aanmelden, wordt o
het naburige Minnertsga een soortg
zitting gehouden, door het plaats
Brouwersfonds. Volgens een getui
van medebeheerder Rinders Joo:
kan daar op zo'n dertig weduwen w
gerekend. Vorig jaar was hun aantal
weer toegenomen.
LEO J. LES
Bakker Theo de Boer uit Hollum bezig met het bakken van de Amelan- De heer Van der Geest bij de speeldoos, waarop vroeger elk
der kerstspecialiteit: steuren... kerstboom prijkte.
kaar was en zich verder weinig met e
bemoeide. „Het was altijd een hele i
bereiding. Twee weken van tevoren vv
er al mee bezig..." En: „Je hoopt
goed weer, want dan werd er wat
diend". Maar De Jong geeft toe: „Ji
dermijnde je eigen gezin. Want daar
geen tijd meer voor".
„Men reageert goed op de toeristen",
deelt Douwe Bakker uit Hollum, die 35
een kruidenierswinkel heeft gehad. Ui
verhaal is wel op te maken dat de „wl
toeristen" Hollum wat later „ontdek
dan Nes. „Vooral de laatste jaren li
hier met de Kerst wat drukker dan
heen", zegt hij. Hij en zijn vrouw vi
het zo best gezellig. En Bakker geeft
lijk toe: „Als de toeristen er niet ware
het eiland..."
ruimte in overvloed...
de oorlogsjaren heel zachtjes aan ge
groeid. De wlntervakantie doorbrengen op
het eiland kon eerst gewoonweg niet. Het
was te koud. In 1962 besliste de raad nog
dat de vakantiehuisjes geen stookgelegen-
heid mochten hebben en dat er voor 1 mei
geen cèravans op het eiland mochten
staan. Maar dat is nu allemaal achterhaald
natuurlijk".
Straatnaam
Van der Geest heeft het aan een streek
van een stel dorpsjongens op kerstavond
te danken dat één van de straten in Nes
„Epke van der Geeststraat" heet. Die jon
gens hebben toen namelijk bij wijze van
grap een bordje met de naam van de wet
houder aan die straat gezet. „Een raadslid
heeft het idee opgepikt en zo kwam er in
de raad het voorstel om de straat officieel
naar mij te noemen. Eén stemde er te
gen... Mag u raden wie dat was. Op dezelf
de manier werd een Jan Kleinstraat gebo
ren. Er zijn niet veel mensen wie tijdens
hun leven die eer te beurt valt", zegt Van
der Geest terecht.
Steuren
„Het is nu met Kerst en Oud en Nieuw
veel fleuriger op het eiland. En de zaken
varen er wel bij met al die toeristen", vindt
Jan de Jong uit Nes. Vijfentwintig jaar is
hij bakker geweest en bovendien een
kwart eeuw eigenaar van hotel „Het Wa
pen van Ameland". De Jong was altijd bij
zonder actief in het verenigingsleven. En
vooral rond de kerstdagen was er veel te
doen. „Op Tweede Kerstdag voerde de to
neelvereniging altijd een stuk op. Altijd
een paar honderd mensen in de zaal..." En
in de tijd dat hij met zijn broer de bakkerij
had, brandde de oven de week voor de
Kerst dag en nacht op volle toeren. Om
„steuren" te bakken: een broodsoort, die
een kerstspecialiteit is van Ameland. Want
om die steuren werd in de wintertijd ge
kaart, gesjoeld en „gepoedeld" (poedelen
iis een soort sjoelen). „Alle eilanders kwa
men erop af; jong en oud waren dan in het
café te vinden. In de bakkerij liepen de
mensen in en uit...".
En nadien maakte De Jong de Kerst mee
vanachter de tap in zijn hotel. Hij dreef tot
1970 „Het Wapen van Ameland" en maak
te in die periode de opkomst mee van de
„wintertoerlsten". „Het is langzaam op
gang gekomen, maar aan het eind had ik
toch een vaste kern met ongeveer tachtig
gasten. Allemaal mensen die het plezierig
vonden om zich tijdens de Kerst te laten
bedienen". Het viel De Jong overigens wel
op dat men vooral in gezinsverband bij el-
„Dit jaar mag een ander het eens doen,
een jongere...".
Extraatje
„Vroeger waren wij blij met één sinaasap
peltje", weet hij zich nog goed te herinne
ren. Fruit was toen 's winters erg schaars
op het eiland. Het ijs lag te dik op het Wad
om te kunnen varen en het was vaak te
dun om er over te lopen. Maar soms was
er tijdens de kerstdagen een extraatje...
Namelijk wanneer er een schip tijdens een
storm op een zandbank vastgelopen was.
Epke van der Geest was een opgroeiende
knaap van veertien jaar, toen op 6 decem
ber 1919 de „Liberty Glow" tegen de bo
dem sloeg. „Het was bar slecht weer toen
we op het strand kwamen. Eerst vonden
we een kist met chocola. Even verderop
vaten met reuzel, een kist vol schoenen...,
gecondenseerde melk! En tegen de kerst
dagen vonden we nog meer: Bief! Kleren!
Spek!. Karren vol haalden we er van
daan". En zo werd het een Kerst met niet
alleen een sinaasappel, maar ook met an
der snoepgoed: „We haalden eerst het
zand van de chocola en dan was het heer
lijk!" Werd die chocola ook onder de an
dere kinderen verdeeld? „Nou nee..., dat
is het juttersbloed hè?".
Toen Van der Geest nog Epke was brach
ten de Amelanders de kerstdagen door
enkel in gezelschap van elkaar. „Gasten
waren er helemaal nog niet, laat staan tij
dens de kerstdagen. Het was ook veel te
riskant. Want wie kon je vertellen dat je
niet geïsoleerd zou raken?, 's Zomers
kwam eigenlijk alleen familie over van ei
landers. Wat er nu aan toerisme is, is na
Lekker doorwaaien op het strand:
„De meeste pensions zijn tijdens de
tdagen wel open", vertelt mevrouw
Brouwer van pension „Molenzicht" te
Zij kan zich die mensen die met de I
graag naar een eiland gaan best voo
len: „Je zult maar op een flat zitten
den in de stad... En deze „wintertoerii
vormen een bron van inkomsten di
eilanders er best bij kunnen hebl
vindt ze. „Maar anders... de Kerst ge
gezellig thuis doorbrengen zonder i
enige drukte vond Ik eigenlijk wel
fijnst". Aan de andere kant is het mi
gasten „ook een gezellige sfeer". 0|
hele eiland, vindt ze: „Zo sprookjes»
met al die kerstbomen...",
érg druk zou worden, zou de Kers
Ameland voor
mooi niet meer
twee kanten aan
Voorzitter R. Holland van
schat het aantal toeristen dit jaar
de Kerst op het eiland op ongeveer |Eh
Ongeveer 7000 zitten er volgens
een bungalow of caravan en de rest
hotel of pension.
„Ik denk dat nog ongeveer twintig
van de ruimte vrij is". Een zware
rent noemt hij de wintersport in
tenland, omdat het dit jaar
rond Kerst en Oud en Nieuw een
week vakantie te nemen. Vooral de
vijf jaar is volgens de heer Holland
langstelling voor een
Ameland sterk
hadden de mensen
te de Kerst en de jaarwisseling
te brengen. Nu is dat duidelijk niet
zo. Je ziet veel groepen jongeren
eiland komen en mensen die rond
dagen een familiereünie houden".
Ach, en waarom ook niet.
zijn er heden ten dage 's winters
Ameland te krijgen. En ook
méér...
II. ,1 I 'lil i i 'lUi.l'l'l iVlilN. il I lIPlWill'