ïhipzet
rereld aan
vooravond
ran totaal
indere
;amenleving
I
Rapporten
over
„chip"
angstvallig
geheim
gehouden
Een boeiende serie over de
onbekende, onbegrepen,
angstaanjagende ontwikke
ling van de "chip".
Met verhalen van
Klaas Goïnga, Iheo LeonS,
Jef Lousberg en Henk Volirer.
let schatten van de consequenties die
iet introduceren van micro-elektronica
iet zich meebrengt, is een sprong in het
bekende. Rappe praters schreeuwen
n de daken dat de microscopisch
jeine schakelingen de deuren
penslaan naar ongekend voorspoedige
Ontwikkelingen. Daarnaast, even
chtige stemmen die wijzen op tal van
i die het ongecontroleerd tot
isdom laten komen van de
ermoderne chipstechnológie in zich
irbergt.
e wereld staat aan de vooravond van een
intwikkeling die zal leiden tot een
vezenlijk anders gestructureerde
fomenleving. Is getuige van een stap
foorwaarts met gevolgen die kunnen
Vedijveren met de consequenties die
[oogtepunten als de uitvinding van de
joekdrukkunst of het leren beheersen van
jktriciteit hebben gehad,
wieder is overtuigd van het
^strekkende karakter van het invoeren
ji micro-elektronica. De wijze waarop de
Ifolgen zich zullen manifesteren zijn
lorlopig nog behoudens voor een
(ikele scherpziener in nevelen gehuld.
i verkeren in eenzelfde situatie als een
i geleden de uitvinder van de
Iktromotor. De man zag met
•oruitziende blik dat de grote
oommachines in de fabrieken zouden
ïrden vervangen. En deed wellicht een
ngerwijzing in de richting van de
iofzuiger. Maar niet te voorzien was dat
ino 1979 in elk huisgezin pakweg dertig
iktromotoren te vinden zouden zijn...
el belangrijk bij het onderzoeken van de
ivolgen van het op grote schaal
iepassen van micro-elektronica is het
ikijken van de
ïrkgelegenheidsaspecten. De
fnsterdamse futuroloog professor F. L.
[olak verwacht dat ten gevolge van
erregaande automatisering de tijd van
lolledige werkgelegenheid definitief tot het
jerleden behoort. „Wij zullen moeten leren
jlat het ons eeuwenlang ingepompte
alvinistische arbeidsethos niet langer
jeldig is. Trouwens, we zullen van jongsaf
'luis en op school één ding moeten leren:
feren leven in de onvermijdelijk
jrbeidsloze maatschappij. En dan bedoel
k per saldo", is de dreigende taal uit de
lond van Polak.
Jnheilspellend
lemaal uit de lucht gegrepen zijn die
ite beweringen niet. Het Duitse concern
mens verrichtte een onderzoek naar de
isequenties van het op grote schaal
iruiken van chips. De resultaten van het
speurwerk waren zo onheilspellend dat
Siemens besloot de gegevens niet aan de
openbaarheid prijs te geven. Volgens de
onderzoekers is bijna de helft van alle
werk in de dienstensector te formaliseren.
En kan een kleine dertig procent van alle
arbeid geheel geautomatiseerd worden.
Een ander Duits onderzoek geeft aan dat
vijf procent van de beroepsbevolking
aar z binnen vijf jaar met vernieuwingen wordt
i maa leconfronteerd. Over vijftien jaar zou
'e col vijftig procent van de Duitse werknemers
als ki aanraking komen met de mogelijkheden
ir zijd'e micro-elektronica biedt,
ssiev Voorzitter Jan Brouwer van de
nol dienstenbonden FNV over (de op komst
>u je Eiinde golf).automatisering: „Het
ieny waarschuwen voor de negatieve aspecten
ïmlss 'an het 9ebruik rnaken van micro-
ki llektronica zit niet °P dezelfde golflengte
ïPid 's de kreten die halverwege de vorige
Tw<eeuw d00r onheilsprofeten geslaakt
"ti d ^den uit een hardgrondig wantrouwen
itiasi legen de vooruitgang in de techniek. De
i|es> Ireigende aspecten die genoemd worden
tege fijn het resultaat van een heldere analyse.
I indi Zoals de auto niet simpelweg een wagen is
er h tonder paard, is de computer geen
)orzlt Ulmachine zonder kruk. De' computer is
zijn, I een autonoom apparaat dat voor de
samenleving, het gezin, eigenlijk voor alles
noti Qevolgen heeft",
bezor gevolgen van de tweede
lewefl eutomatiseringsgolf waarbij de
en ho '"telligentie gedecentraliseerd wordt in
et g lt,eine computers voor de
je de ?®rkgelegenheid splitst Jan Brouwer in
van I [wee sect°ren- Kwantitatieve en
is y JWa,itafieve consequenties. „Met
Ü'ekking tot de kwantiteit kun je voor de
nan 'enstensector negatieve gevolgen
<vt Verwachten- Tenminste een kwart van alle
i ven arbeid In de dienstverlenende beroepen is
r ufll aut°matiseren. Dat betekent praten
T riui over honderdduizenden arbeidsplaatsen.
In de kraamkamer van de chip bij Philips in Nijmegen. In een stofvrije ruimte (vandaar de opvallende werkkleding van deze jongedame) voert de mens de instructies van de door
een computer bestuurde machine uit. Chips worden dus eigenlijk door chips gemaakt.
Automatisering op grote
schaal heeft ingrijpende
gevolgen voor de aard van
veel werkzaamheden en voor
de structuur van de
beroepsbevolking. Sommige
onderzoekers kwamen tot
opzienbarende conclusies. Zo
opzienbarend dat de
rapporten waarin de
bewijsvoering voor de
stellingen werd aangevoerd
onder de tafel verdwenen.
Het Siemens-rapport werd
niet voor publikatie
vrijgegeven. Een rapportage
op verzoek van het Britse
ministerie van industrie werd
een jaar lang geheim
gehouden.
Kijkend naar de toekomstige
structuur van de
beroepsbevolking ziet
vakbonds-) econoom Wim
van Gelder een opdeling in
drie groepen:
Kleine groepen van elitaire
werkers, een minderheid van
hoog-gekwalificeerde
werkers.
Dé grote groep van meer
of minder geschoolde
arbeiders. Een grote
meerderheid van werknemers
zal werken onder condities
die veel minder specifieke
beroepsvereisten kennen.
Hun werk zal bepaald worden
door de logica van het
elektronische systeem. De
daarvoor gevraagde vereisten
zullen vertaald worden in
meer algemene eisen ten
aanzien van de grotere
regelmaat, discipline en
aanpassings vermogen.
De werklozen, een
toenemend aantal.
overweldigende golf micro-elektronica,
zoals ook geconcludeerd wordt in het
afgelopen maandag verschenen rapport
van de Commissie Rathenau, die in
opdracht van de regering de
maatschappelijke gevolgen van de micro-
elektronica heeft onderzocht.
De vakbeweging heeft al voor het
verschijnen van het rapport Rathenau
vraagtekens geplaatst bij het nut van de
activiteiten van deze adviesgroep. Jan
Brouwer van de Dienstenbonden FNV
stelde al voordat het rapport verscheen:
„De samenstelling van de commissie is
fout. Waarom heeft niemand van de
vakbeweging binnen de commissie een
zegje mogen doen?" Volgens hem was de
adviesgroep Rathenau helemaal gericht op
het economisch nut dat de micro-
elektronica voor ons land zou kunnen
heben. Brouwer zei onomwonden „geen
enkele verwachting" te koesteren omtrent
de resultaten van het onderzoek.
Eén van de wapenen die de FNV heeft
aangedragen om de op ons afstormende
golf van micro-elektronica te beteugelen is
de automatiseringsheffing. Een bedrag dat
werkgevers zouden moeten gaan inleveren
en waarmee kosten bestreden kunnen
worden die uit het automatiseren
voortvloeien. De FNV wijst dan op
werkloosheidsuitkeringen voor degenen
die ten gevolge van
automatiseringsprojecten op straat komen
te staan. En op de noodzaak tot
omscholing voor een groot deel van de
beroepsbevolking.
Jan Brouwer: „Een vakbond kan niet
tolereren dat de winsten die ontstaan door
te gaan automatiseren in de zakken van
de aandeelhouders verdwijnen. Het is
onrechtvaardig bedrijven de winst te laten
houden en de kosten ten gevolge van
ontslagen, de werkloosheidsuitkeringen, af
te wentelen op de Nederlandse
gemeenschap".
„Op dit moment kan de vakbond de
automatiseringsheffing niet als een
werkelijk harde eis op tafel leggen. Voor
de mensen in de bedrijven blijft het
bekijken van de consequenties van
automatisering een erg moeilijk grijpbare
zaak. De werknemers kijken aan tegen een
enorme brij van theoretische
verhandelingen. Maar, het is niet
ondenkbaar dat de achterban over niet al
te lange tijd meer bereid is de strijd aan te
gaan. Als ontslagen vallen zit de vakbond
met een andere achterban".
Tot dusverre hebben weinigen instemming
betuigd met het idee
automatiseringsheffing. Alleen de
socialistische voorman Joop den Uyl heeft
de gedachte onderschreven. Den Uyl in
zijn pleidooi: „De door de Dienstenbonden
FNV naar voren gebrachte
automatiseringsheffing is veel te
gemakkelijk opzij geschoven. De overheid
geeft miljarden uit om arbeidsplaatsen in
stand te houden. Is het dan zo vreemd op
plaatsen waar arbeid vernietigd wordt de
subsidie in te houden dan wel aan te
vullen met een heffing? Waarom wel een
milieuheffing als de gemeenschap kosten
moet maken voor het opvangen van de
uitstoot van vuile lucht. En waarom geen
heffing als de overheid kosten moet
maken voor het opvangen van de uitstoot
van arbeid?"
Herscholing
Binnen de visie van de vakbonden kunnen
uit het potje automatiseringsheffing groots
opgezette plannen tot herscholing
bekostigd worden. Jan Brouwer pleit in dit
verband voor een forse scholing, een
opleiding die hij liever het etiket vorming
meegeeft. „We moeten proberen te
bewerkstelligen dat de gewone man kan
doorzien wat om hem heen gaande is.
Vroeger werd iemand op jeugdige leeftijd
timmerman en hij stierf als timmerman. De
jongeren van nu wacht een toekomst
waarin ze herhaalde malen van beroep
zullen moeten veranderen..."
Daar, waar vakbondén vertraging, de
mogelijkheid van bijsturing willen
inbouwen, komen de vertegenwoordigers
van de informatica-industrie in opstand.
Want micro-elektronica is onstuimig in
opmars. Bij de informaticaspecialisten
overheerst de angst te laat te komen.
Wordt gevreesd dat de Verenigde Staten,
Japan, Groot-Brittannië en West-Duitsland
zich zullen scharen rond een welvoorziene
dis micro-elektronica. En dat voor
Nederland aan die tafel geen plaats meer
zal zijn.
THEO LEONE
dienstverlenende beroepen. Ten gevolge
van de automatisering in de
dienstverlenende beroepen kan een streep
door die rekening gehaald worden".
Tegenover een groot verlies aan
arbeidsplaatsen in industrie en
dienstensector staat het voortdurende
groeien van de informatica-industrie.
Computerdeskundigen zijn optimistisch
wat betreft de ontwikkelingen op de
arbeidsmarkt. En schuiven de argwaan
van de vakbondslieden terzijde met de
woorden: de vakbonden laten het licht
alleen schijnen op de aantallen koetsiers
en stalhouders die verdwijnen en gaan
voorbij aan de arbeidsplaatsen in de
automobielindustrie.
Inderdaad, op het gebied van de micro-
elektronica zijn op sommige plaatsen
binnen enkele jaren tijds bijzonder goed
florerende bedrijven uit de grond
gestampt. Meulensteen Elektronika is daar
een voorbeeld van. Tien jaar geleden
pakte Gerard Meulensteen de draad op.
Hij diende zijn ontslag in bij Philips en
startte in de schaduw van de
elektronicagigant een toeleveringsbedrijf.
Meulensteen zou voortaan staan voor een
firma die op bestelling tegen een vooraf
vastgestelde prijs door micro-
elektronica gestuurde apparatuur levert.
Het driemansbedrijfje waarmee
Meulensteen als 26-jarige startte, met een
werkvloer van 65 m2, is inmiddels
gegroeid tot een firma waar 65
Eindhovenaren werk vinden. Het
bedrijfsoppervlak is met tweeduizend
vierkante meter toegenomen en de omzet
bedroeg vorig jaar bijna zes miljoen
gulden.
Opvallende mening
Het succesverhaal van het bedrijf dat hij
grondvestte is voor Meulensteen
aanleiding zich een opvallende mening
omtrent het werkgelegenheidsvraagstuk
aan te matigen. In Eindhoven gewaagde
hij onlangs: „Over het verschijnsel
werkloosheid moet niet zoveel gesproken
worden. Zoals ook niet gesproken wordt
over het grote aantal personen dat
dagelijks ten gevolge van ziekte of het
vallen onder de WAO-bepalingen niet
bijdraagt in het produktieproces. Van onze
totale beroepsbevolking van vijf miljoen
blijkt maar vier miljoen daadwerkelijk te
werken. Ik ben van mening dat dit verzuim
een gevolg is van onze mentaliteit. Een
Ongekend
voorspoedige
ontwikkeling
of
meedogenloze
tirannie
van de
techniek
mentaliteit die hoort bij de welvaart die we
door onze produktiestijgingen hebben
gekregen. Daarom is het zinloos, wil men
het werkloosheidsvraagstuk oplossen, te
discussiëren over wel of geen micro-
elektronica..."
De visie van de man uit Eindhoven is
vanzelfsprekend nogal aan de kortzichtige
kant. Micro-elektronica heeft dan wel niet
alles maar toch wel erg veel met
werkgelegenheid te maken. Zo zal in elk
geval een gigantische verschuiving van
werk plaats vinden. Met aan de ene kant
typistes en lassers die overbodig zijn
geworden en aan de andere zijde een
grote vraag naar mensen die werk kunnen
oppakken in de informaticasector. Bestaat
het gevaar niet veel laaggewaardeerde
vrouwenbanen overbodig te maken en
hooggewaardeerde mannenbanen te
scheppen?
En mondiaal bekeken, betekenen de
verregaande mogelijkheden wat betreft
automatiseren geen brood uit de mond
stelen van de lage lonenlanden. De factor
lonen komt immers in een geheel ander
licht te staan?
En dan hebben we de kwaliteit van de
arbeidsplaatsen nog niet aan de orde
gesteld. De micro-elektronica heeft het in
zich om op alle soorten van werk een
flinke invloed te hebben. Een zaak als
sociaal menselijk contact zou wel eens een
stap terug moeten doen. Wat nu nog aan
een collega gevraagd moet worden,
verschijnt in vele beroepen straks in
keurige standaardletters op het
beeldscherm. De levenloze computer in
dialoog met de mens.
Geen stoomwals
Het is duidelijk dat Nederland zich niet
mag laten overspoelen door een
Er zal een enor
me verschuiving
van werk plaats
vinden. Met aan
de ene kant ty
pistes en lassers
die overbodig
zijn geworden en
aan de andere
kant een grote
vraag naar men
sen, die werk
kunnen oppak
ken in de elek-
tronica-indu-
strie, zoals hier
bij Siemens in
Duitsland.
Hoe snel de ontwikkelingen zullen gaan
weet niemand", aldus Jan Brouwer.
„Vast staat in elk geval dat de chips nog
aanzienlijk verbeterd kunnen worden. En
wat de toepassingen van de micro-
elektronica betreft: het onderzoek naar
het elektronisch handschriftlezen schijnt
vergevorderd te zijn. Ook zijn de eerste
resultaten geboekt bij het inspreken van
computer-gestuurde apparaten. Als blijkt
dat het mogelijk is apparaten met behulp
van de menselijke stem allerlei instructies
te geven, wat zal dat dan betekenen voor
het verschijnsel secretaresse?"
Andere gevolgen
De tweede fase van het automatiseren
blijkt geheel andere gevolgen te hebben
dan de komst van computers in de vijftiger
en zestiger jaren. Die eerste
automatiseringsgolf had in hoofdzaak
gevolgen voor de industrie. Brouwer: „De
arbeidsplaatsen binnen de industrie
konden worden overgeheveld naar de
dienstensector. De huidige situatie
kenmerkt zich door een sterke drang naar
automatisering in de dienstensector.
Aanvankelijk werd ook door de
vakbonden gedacht dat het aantal aan
te bieden diensten nog flink kon worden
uitgebreid. Langzaam maar zeker heeft de
overtuiging echter veld gewonnen dat ook
het aantal arbeidsplaatsen in de
dienstverlenende sector aan maxima
gebonden is. Het automatiseren in de
dienstensector verdient nauwlettende
aandacht".
„Vaak wordt gezegd: er wordt toch
niemand ontslagen. Maar, ontslag is in dit
geval niet het belangrijkste criterium.
Enkele jaren geleden dacht iedereen nog
dat de uitstoot van arbeidskrachten uit de
industrie opgevangen kon worden door de
i
I