Kunstmanen
naken van
de wereld
fsen notedop
Een tekening van de Europese satelliet OTS, de voorloper van dé veel zwaardere en nog ingenieuzere ECS, die in 1981 boven de evenaar verschijnt.
geleden, in oktober
stuurden de Russen
!erelds eerste kunstmaan
een baan om de aarde,
nu toe volgden reeds £lf-
satellieten deze
etnik 1. Meer dan de helft
jniddels weer naar de aar-
iruggevallen en de meeste
hen zijn onderweg in de
)kring verbrand. Onge-
vijfduizend ruimtesondes
ten .hoog boven ons hoofd
Steeds trouw hun baan-
Een aantal daarvan draait
wel mee in de ruimtecar-
el, maar heeft zijn taak er
hg opzitten: uiterst kost-
schroot op het satellie-
erkhof. De meeste objec-
zijn echter nog volop ac-
Sommige doen dat op een
geheimzinnige manier. Ze
neren. Via deze hoge kijk-
listerposten houden de le-
op aarde elkaar scherp in
)og. De meeste satellieten
en echter een vreedzaam
Ze vormen bakens voor
pen en vliegtuigen, speu-
naar antwoorden op ge
le Vragen, zijn druk in de
voor meteorologen of
n voor het overbrengen
kignalen voor radio, televi-
[telefoon, telex en compu-
tzij deze laatste groep, de
naamde telecommunica-
tellieten, krimpen afstan-
in tot piepkleine spronge—
Ti wordt de wereld een no-
p. Een paar willekeurige
beelden:
(ie via nummer 09 het in-
itionale telefoonnet bin-
ilipt, heeft in enkele ogenblikken Amerika, Australië of Japan
tstreeks en glashelder aan de lijn. Daarvoor zorgen satellie-
üoven de Indische en Atlantische Oceaan. Die loodsen vele
inden telefoongesprekken en tientallen tv-programma's over
mmense waterplassen:
i uitgestrekte landen (Amerika en Sovjet-Unie) of bergachti-
jtreken (bijvoorbeeld Zwitserland) maken kunstmanen, de
leg van reusachtige en peperdure zenderparken overbodig,
satelliet kan in zijn eentje grote delen van een continent be
ken. In India heeft elk uit de kluiten gewassen dorp minstens
Üjtv-toestel. Via de ,buis geeft één onderwijzer les aan miljoe-
Voorlichtingsprogramma's over landbouw en geboortebe-
ling klinken via satellieten door tot in de meest afgelegen de-
jfan het land;
jnstmanen zorgen er bijvoorbeeld ook voor dat de uithoe-
ran de Indonesische archipel op het radio-, tv- en telefoon-
ijn aangesloten. Tot voor kort verkeerden miljoenen Indone-
nog in een isolement, omdat het ondoenlijk is de meer dan
•Jluizend eilanden en eilandjes met onderzeese kabels aan el
s' te knopen. Ook de booreilanden op de Noordzee zijn via
Ihstations in de ruimte met het vasteland verbonden;
gjjiet netwerk van satellieten dat op 35.000 kilometer hoogte
«n de evenaar hangt maakt het mogelijk om televisiebeelden
zich nu eenmaal niet -door een onderwaterkabej laten per
rechtstreeks naar alle delen van de wereld te zenden. Zo
cheen de finalewedstrijd om het wereldkampioenschap voet
kussen Argentinië en Nederland in meer dan zestig landen
op de buis. Dankzij de ruimtevaart zaten een paar honderd
ben mensen thuis op de eretribune.
Iprogramma's
staan communicatiesatellieten
op stapel die vele tienduizen
den telefoongesprekken en
tientallen tv-uitzeridingen tege
lijk kunnen doprseinen. De Eu
ropese Ruimtevaart Organisa
tie ESA bestudeert de moge
lijkheid van een zware radio-
en tv-satelliet, de L-SAT (Large
Satellite), die uitzendingen van
verschillende Europese landen
zonder tussenkomst van eën
groncfstation direct naar de tv-
toestellen in alle woningen kan
verzorgen. Daarvoor is dan
slechts een schotelvormige an
tenne van nog geen meter in
doorsnede nodig. Het nog ver
re doel is dat elk land in Euro
pa zijn eigen tv-satelliet heeft.
De Nederlandse kijker kan dan
kiezen uit 20 tot 65 program
ma's. De viewdata-computer
levert via de beeldbuis het te
lefoonboek-dikke „program
mablad". De Internationale Or
ganisatie voor Maritieme Satel
lieten (INMARSAT) sleutelt aan
een netwerk van kunstmanen.
Dat moet de ongeveer veertig
duizend schepen die dagelijks
op de zeven zeeën onderweg
zijn, rechtstreeks met de thuis
haven verbinden. Tot de grote
technologische mogelijkheden
van de communicatie via
kunstmanen behoren ook
draadloze zaktelefoons, waar
mee rechtstreeks naar alle de
len van de wereld kan worden
gebeld.
"c°ra" Omroeppiraat
Niet iedereen zal even gelukkig
zijn met die nieuwe ontwikke-
Jingen. De Nederlandse omroepwereld is toch wel wat benauwd
voor de radio- en tv-uitzendingen, die in de niet meer zo verre
toekomst via commerciële satellieten over Europa zullen worden
gestrooid. Een omroeppiraat hoeft dan niet meer vanaf de woeli
ge baren zijn ethergolven uit te zenden. Hij huurt eenvoudigweg
een kanaal van zo'n satelliet en zendt bijvoorbeeld vanuit Lu
xemburg,. dat staat te trappelen om met een commerciële satel
lietomroep te starten een programma de ruimte in.
Het zogenaamde direct broadcasting, het rechtstreeks zenden
naar alle woningen, past ook niet in de kraam van totalitaire en
dictatoriale staten. Zij zijn doodsbenauwd voor ongewenste pro
paganda die via de ruimte heel simpel kan worden verspreid.
Over de vraag of programma's vrij via satellieten mogen worden
uitgezonden, zullen de komende decennia nog heel wat discus
sies worden gevoerd tussen voor- en tegenstanders van vrije
meningsuiting. De Wereldcommunicatie Unie bewandelt voorlo
pig de middenweg. Elke regering moet zelf kunnen bepalen wel
ke uitzendingen worden toegelaten.
Science fiction
De huidige ontwikkelingen op het gebied van de telecommunica
tie zijn 35 jaar geleden reeds voorspeld door ene A. C. Clarke.
Deze Engelse auteur somde in 1945 in een artikel in „Wireless
World" de voordelen op van het gebruik van kunstmanen voor
signaaloverdracht. Wat kort na de oorlog nog science fiction
leek, werd in 196p werkelijkheid, met de Amerikaanse Echo 1.
Een heel toepasselijke naam, want deze zogenaamde passieve
communicatiesatelliet, een dertig meter grote, met metaalfolie
beklede luchtballon, versterkte de opgevangen signalen niet,
maar weerkaatste ze eenvoudigweg van het ene continent naar
het andere.
De eerste „actieve communicatiesatelliet" die signalen op
vangt en versterkt naar de aarde terugzendt verscheen in juli
1962 in de ruimte: Telstar. De American Telephone and Tele
graph Company besteedde meer dan vijftig miljoen dollar aan de
ontwikkeling van deze kunstmaan, anderhalf miljoen aan de
bouw, en betaalde NASA drie miljoen voor het omhoog schieten.
Telstar was een staaltje van perfectie en vernuft. De 77 kilo zwa
re satelliet kon 600 telefoonverbindingen of één tv-uitzending
verwerken. De elektronische uitrusting was in staat een zeer
zwak signaal tien miljard maal te versterken, de golflengte te ver
anderen en het daarna terug te zenden. De Amerikaanse anten
ne op aarde was zo gevoelig, dat een signaal verzwakt tot een-
mlljardste Watt nog kon wprden verwerkt, opgepept en doorge
zonden. Telstar verzorgde de eerste rechtstreekse tv-uitzending
tussen Europa en Amerika. Op 11 juli 1962 zong Yves Montand
vanuit Europa de Amerikaanse kijkers „live" toe.
Parelsnoer
Telstar was een zogenaamde niet-synchrone kunstmaan. Dat be
tekent dat hij sneller draaide dan de aarde en dus maar korte
tijd „zichtbaar" was. Grondstations moesten het nietige stofje in
dat onmetelijke heelal voortdurend volgen. Verdween d6
kunstmaan achter de horizon, dan werd de verbinding verbro
ken.
Maar daar is iets op gevonden. In 1963 doen de zogenaamde
synchrone of geo-stationaire satellieten hun intrede. Die lijken
dus stil te staan op een vast punt boven de aarde. In werkelijk
heid razen ze met duizelingwekkende vaart voort, maar hoogte
en snelheid zijn zodanig gekozen dat ze precies 24 uur nodig
hebben voor èen omwenteling. Op 36.000 kilometer hoogte hou
den ze ?o gelijke tred met moeder aarde.
De meeste communicatiesatellieten die nu als een parelsnoer in
het heelal hangen zijn van dit geo-stationaire type. De Russen,
die sinds 1965 beschikken over Molnija- en Kosmos-communica-
tiesatellieten, geven de voorkeur aan elliptische banen. Die zijn
echter zodanig gekozen dat de ruimtesondes lang boven Rus
sisch grondgebied vliegen en maar kort boven andere wereldde
len.
Een van de allereerste synchrone kunstmanen is pe in april 1965
gelanceerde Early Bird. Deze eerste commerciële satelliet mar
keert het begin van het International Telecommunication Satellite
Consortium, kortweg INTELSAT. Die wereldomvattende organi
satie houdt zich bezig met het verzorgen van telecommunicatie
via kunstmanen. Meer dan honderd landen zijn daarbij aangeslo-
INTEL#5AT heeft reeds een dertigtal satellieten laten lanceren. De
vraag, vooral uit de Derde Wereld, naar méér capaciteit is groot.
Daarom staan zeven nieuwe satellieten van het type INTELSAT-V
op stapel. De eerste gaat eind dit jaar omhoog. Bij toekomstige
lanceringen zal gebruik worden gemaakt van de Amerikaanse
heen-en-weer-raket Space Shuttle of de Ariane, de Europese
draagraket, die nog dit jaar wordt beproefd en in 1981 operatio
neel is.
De Ariane is de vrucht
van samenwerking op
het gebied van het
ruimteonderzoek tussen BBBl
elf Europese landen, Uk- I
waaronder Nederland. 2h9Bb:: WL f
Het elftal is verenigd in
het European Space ||||§|||f^^.; t Om"
Agency, ESA. Deze or-
ganisatie houdt zich be- f
zig met de ontwikkeling
van een draagraket en
de bouw van satellieten
voor vreedzame doel
einden, wetenschap,
meteorologie en com- -
municatie. In mei 1978 hT
kwam de eerste experi- M|- Ja
mentele communicatie- VHnffiSRH|
satelliet van ESA in een |lg§||||&
baan om de aarde. pfslbt/.-irjMT,5jÉidP^
Deze OTS-2 was overi- n
gens de derde Europese e
kunstmaan. Eerder ver- mr 'fmffffiMH
schenen de Frans-Duit-
se Symphonie en de Ita- ||M&- |||||m^|
liaanse Sirio aan het fir- ||MS|r f^H
mament. «SPI?
ten. Nederland draagt in de kósten iets meer dan één procent
bij. INTELSAT maakt het mogelijk dat meer dan één miljard
mensen gelijktijdig een tv-uitzending kunnen volgen.
Goedkoper
Ongeveer zestig procent van de in totaal drie miljoen interconti
nentale telefoongesprekken die vorig jaar vanuit Nederland wer
den gevoerd, verliep via twee INTELSAT-kunstmanen. Voor het
tot stand brengén van de verbindingen beschikt de PTT over
twee grote antennes in het Friese Burum. Een van de schotels is
gericht op een satelliet boven de Atlantische Oceaan (voor recht
streekse gesprekken met Noord- en Zuid-Amerika en Afrika), de
andere staat in verbinding met een kunstmaan boven die Indi
sche Oceaan. Die maakt zonder tussenkomst van een telefoniste
gesprekken mogelijk met Australië en delen van Azië. Van deze
tweede antenne maken ook de Scandinavische landen en België
gebruik. Omdat het aantal overzeese telefoongesprekken via de
ruimte sterk stijgt en toepassing van kunstmanen tien keer goed
koper is dan de oude systemen, verlaagt de PTT de interconti
nentale gesprekskosten met ingang van 1 januari 1980 met 7,5
procent.
Via het grondstation in Burum komen geen tv-beelden binnen.
Die worden uit de ether geplukt door antennes in Duitsland,
Frankrijk en Engeland en vervolgens in het Eurovisienet gescha
keld.
Zestig procent van de drie miljoen intercontinentale telefoongesprekken die
jaarlijks vanuit Nederland worden gevoerd, verloopt via het PTT-grondstati-
on in Burum.
Kortegolf
De volgende stap van ESA en NASA zijn nog zwaardere satellie
ten met een astronomische capaciteit. Die alleskunners zullen
het beeld van de samenleving nog verder veranderen. Ziekenhui
zen, scholen, universiteiten, rekencentra, bedrijven en kantoren
kunnen via de ruimte binnen enkele seconden gegevens uitwis
selen en elkaar terzijde staan. Een reusachtige hoeveelheid infor
matie die overal ter wereld in computers ligt opgeslagen, komt
via kunstmanen en viewdata ook in de huiskamer binnen hand
bereik.
Afstanden bestaan straks niet meer. Dat wil zeggen: geografi
sche afstanden. Want de voorthollende techniek, micro-elektro-
nica en telecommunicatie via de ruimte zijn niet afgestemd op de
intermenselijke kortegolf. De toekomstmens wordt een aan zijn
beeldbuis gebakken fauteuilwezen, dat zaken regelt via het tv-
scherm en anderen misschien alleen kent uit schema's van tele
conferences. Dat kille beeld werpt zijn schaduw reeds vooruit.
We bellen in luttele seconden met Australië, maar de buurman
ligt zes weken dood in huis. En geen sterveling die het merkt.
AAD STRUIJS
Na 1981 zullen de eatellieten omhoog wor
den geschoten met de 47 meter hoge en
245 ton zware ARIANE, Deze draagraket ia
de vrucht van aamenwerking tuaaen elf Eu-
ropeae landen, verenigd in ESA.
Tegenslagen
ESA kreeg bij de lance
ring van zijn eerste
communicatiesatelliet
met tegenslagen te
kampen. De lancering
van de OTS-1 mislukte.
De Amerikaanse Thor-
Delta raket explodeerde
54 seconden na de
starf De tweede lance
ring verliep wel succes
vol. De 444 kilo zware
OTS-2 hangt nu ter
hoogte van de Afrikaan
se westkust, 35.900
kilometer boven de eve
naar. Tot 1983 voert
deze satelliet in West-
Europa. het Midden-
Oosten en Noord-Afrika
uiteenlopende experi
menten uit, zoals het onderhouden van telefoonverbindingen en
radio- en tv-uitzendingen. De Europese kunstmaan vormt ook
een belangrijke schakel bij het raadplegen en koppelen van com
puters over grote afstanden.
De OTS-2'test verder beeld-telefoonverbindingen. Die maken'in
de naaste toekomst zogenaamde teleconferenties mogelijk: de
deelnemers blijven in eigen land, maar ontmoeten elkaar via de
ruimte aan de conferentietafel.
OTS is de experimentele voorloper van de Europese Communi
catie Satelliet, ECS. De Ariane brengt er tussen 1981 en 1990 in
totaal vijf in een baan om de aarde. De nieuwe kuntmanen zijn
zwaarder en hebben een langere levensduur. Zij blijven zeven
jaar op hun post. EUTELSAT, een organisatie opgezet door de
Europese PTT, gaat zich met de exploitatie van deze satellieten
bezighouden. Vijftien grondstations, verspreid over heel Europa,
onderhouden het contact.
Een aantal kunstmanen van de ECS-serie gaat een schakel vor
men van een keten satellieten, speciaal bestemd voor schepen
en booreilanden. De eerste neemt in 1981 zijn plaats boven de
evenaar in. Met de hoge uitkijkposten, kortweg aangeduid met
de naam MARECS, wil de Internationale Organisatie voor Mari
tieme Satellieten, in de toekomst ook letterlijk de boot niet mis
sen.
