Wilhelmina overschatte ffeidaeSomani
vanuit Londen illegaal
werk in bezet Nederland
Van 'f Sant nog steeds verdacht
Rotterdam:
Overname
havensleep
dienst niet
uitgesloten
Wiegel: VVD moet
eigen koers varen
an Agt legde tekst
oor aan de koningin
iodet
ognac
Pijnlijke
onthulling
Kwart miljoen
bezoekers voor
Russisch Staatscircus
weer
ilNNENLAND
LEIDSE COURANT
DINSDAG 16 OKTOBER 1979
Deel 10 wordt
nog dikker
DEN HAAG De geschiedenis van
„Het Koninkrijk der Nederlanden in
de Tweede Wereldoorlog", dat dr. L. de
Jong, de voormalige directeur van het
Rijks Instituut voor oorlogs Documen
tatie, in opdracht van de regering
schrijft, zal in totaal uit twaalf delen
bestaan en moet uiterlijk op 31 decem
ber 1985 af zijn.
Deel 9 kwam in februari 1979 gereed. Dr.
De Jong is inmiddels vergevorderd met
deel 10. Dat deel wordt nog dikker. Het
zal bestaan uit 10a en 10b, omdat het ge
heel te omvangrijk zou worden voor één
uitgave. In deel 10a komt het laatste jaar
van de Tweede Wereldoorlog aan de orde:
van D-Day tot en met de bevrijding van
het zuiden van ons land, in één band van
zo'n 700 a 800 pagina's. In deel 10b wordt
behandeld de Hongerwinter en de bevrij
ding van de rest van Nederland, gevat in
twee banden van in totaal zo'n 1300-1400
jagina's. Deel 10a verschijnt eind volgend
jaar, deel 10b zo'n anderhalf jaar later.
Eigen rol
Dr. De, Jong vertelde bij de presentatie
van deel 9, dat hij aanvankelijk een beetje
op keek tegen het schrijven van dit deel.
„Het ging tenslotte om een periode, Lon
den, die ik zelf van nabij had meege
maakt. Al gauw bleek me echter hoe (jn-
9 dergeschikt mijn functie in Londen is ge-
G weest. Ik wist uiteraard het nodige van
het reilen en zeilen van Radio Oranje,
maar voor de rest wist ik er nog niet 95
procent van". En: „Als mens bleef het
v overigens wel een probleem. Je velt harde
oordelen over mensen, over De Geer bij
voorbeeld, van wie nog kinderen of klein
kinderen in leven zijn".
Koninklijk archief
Voor het schrijven van deel 9 kreeg dr.
De Jong toegang tot het archief van het
Kabinet van de koningin. De Jong zei
bij de presentatie: "Eigenlijk zou
iedere historicus toegang moeten krijgen
tot de koninklijke archieven. Er zijn geen
schandalen die verheimelijk hoeven te
worden. Ik trof de stukken deels in orde,
deels in wanorde aan. Wilhelmina heeft
mij verteld dat er stukken verbrand zijn.
Welke stukken weet ik niet. Ik heb de in
druk dat er in ieder geval geen belangrij
ke staatspapieren zijn verbrand. En van
opzettelijke vernietiging van belangrijke
stukken is zeker geen sprake."
(Vervolg van pagina 13
(Van een onzer redacteuren)
DEN HAAG In haar beeld van Neder
land tijdens de oorlog had koningin Wilhel
mina zowel omvang als effect van het ille
gale werk overschat. „Wensvoorstellingen
gingen domineren en kwamen ook in haar
radiotoespraken tot uiting", schrijft profes
sor dr. L. de Jong in zijn negende deel van
„Het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog, dat vandaag i? ver
schenen. In 1942 duidde zij het Nederlandse
volk aan als „één groot gezin", in december
1943 prees zij „uw eensgezindheid en vastbe
raden staan als één man voor één en hetzelf
de doel, uw grote liefde tot de naaste en zo
gul betoon van onderlinge hulpvaardig
heid", en in mei 1944 had zij van „helden
volk" gesproken.
Maar daarop bracht Willem Drees in een nota
uit bezet gebied al snel een nuchtere correctie
aan: „Angst, gebrek aan durf en aan fierheid,
bekrompen koopmansberekening en eigenbe
lang, duidelijk gebrek en gemis aan sociale zin
en gemeenschapsliefde, maken het onwaarach
tig, het Nederlandse volk als geheel te canoni
seren als stijl- en karaktervol in de bewaring
en verdediging van zijn heiligste vaderlandse
deugden en edelmoedigste nationale gevoe
lens".
Zoals koningin Wilhelmina zich verkeken
heeft op de Nederlandse werkelijkheid, waar
van het veelzijdige beeld maar moeilijk tot
Londen doordrong, zo verkeek zij zich ook op
Gerbrandy, premier van het Nederlands kabi
net in Londen. Aanvankelijk geneigd groter
koninklijke greep op het roer van de staat als
een passendse oplossing te zien, kwam Ge
rbrandy steeds meer in verzet tegen de autocra
tische trekken van haar zienswijze, die zich
duidelijk leken te gaan verwijderen van de ge
vestigde praktijk der constitutionele monarchie.
Vooral in het jarenlange gekissebis over het
staatkundig noodbestel dat terstond na de be
vrijding zou moeten functioneren, ging Ge
rbrandy dwars liggen voor een streven om de
klok terug te draaien naar de dagen van Wil
lem III, en dat kostte hem de sympathie van
zijn vorstin. En in die dingen kon zij hard zijn
(„wraakzuchtig, zelfs wreed", schrijft De Jong):
wie „iets gedaan had wat haar niet zinde, was
uit de gratie, in de regel definitief", ook al had
ze aanvankelijk met de man gedweept.
Ze had natuurlijk in de loop van de jaren ook al
vele tientallen ministers versleten en achtte
hen in het algemeen niet hoog, maar haar ster
ke sym- en antipahieën golden ook anderen; ze
wilde bijvoorbeeld niets te maken hebben met
mr.H.J.Kruis, de organisator van Militair Gezag
omdat hij in méb 1940 als landmacht-adjudant
van defensie-minister Dijxhoorn tot diens kring
van „defaitisten" was gerekend.
Ook met het katholicisme bleef ze het moeilijk
hebben. Een frappant voorbeeld geeft haar hef
tig verzet tegen het voornemen van het kabinet
om in 1943 een gezant naar het Vaticaan te zen
den, nadat een jaar eerder eindelijk was beslo
ten tot diplomatieke erkenning van de Sovjet-
Unie. Vergeefs wierp minister Van Kleffens al
zijn diplomatie in de strijd, met een opmerking
als deze: „Majesteit", zei hij,, „als u een verte
genwoordiger krijgt bij iemand die door talloze
Nederlanders als de duivel beschouwd wordt"
(Stalin), „dan kunt u er toch ook wel een heb
ben bij de Paus die door een derde van uw volk
als de stadhouder van Onze Lieve Heer op aar
de beschouwd wordt". Maar de koningin gaf
pas toe toen verder weigeren haar een politieke
crisis dreigde te kosten.
Pittig
Het Englandspiel wordt in dit negende deel uit
voerig beschreven, evenals de andere aspecten
van de geheime diensten, de rol van de
„Zweedse" en de „Zwitserse" weg (via Visser 't
Hooft), de avonturen van Hazelhoff Roelfzema
en zo verder. Op het Londense toneel, dat De
Jong zo van nabij heeft kunnen aanschouwen,
komen naast de hoofdrollen van Wilhelmina en
Pieter Sjoerds nog talrijke andere spelers in dit
boek boeiend tot herleven, veel te veel om hier
zelfs maar te noemen. Ministers komen en gaan
en hun dagboeken onthullen vele pittige de
tails, die het verhaal kruiden, dat intussen
voortkabbelt van het ene beleidsprobleem naar
het volgende, alles systematisch door De Jong
in kaart gebracht: Engelandvaarders en Joodse
vluchtelingen, marine en koopvaardij, de moei
zame opbouw van de Irene-brigade en de voor
bereiding van het naoorlogse Militair Gezag, de
verrichtingen van de Dutch squadrons, de be
dreiging en de val van Nederlands-Indië, en
vele honderden bladzijden over de voorberei
ding tot de terugkeer, de toekomst van Indië,
bijzondere rechtspleging, zuivering en rech
tsherstel, de voedsel- en andere aankopen voor
de wederopbouw en zo voort.
Over dat alles strijkt het licht van die tijd, ach
teraf vaak even onvoorstelbaar als de houding
van een aantal autoriteiten die gewoon door de
mand vielen. President mr.Trip die in de mei
dagen van 1940 weigert het goud van de Neder-
landsche Bank op de regering over te schrijven
of haar er de beschikking over te geven. Gou
verneur Wouters van de Antillen, die weigert
Joodse vluchtelingen op Curacao toe te laten.
Gezant J.Loudon in Parijs die zich „door zijn
even bejaarde echtgenote liet dwingen, een deel
van het archief achter te laten, aangezien er
anders in de auto's niet voldoende plaats was
voor haar hoedendozen". Maar ook heel andere
mensen zoals Sally Noach, de troost en toe
vlucht van Engelandvaarders en vluchtelingen
in Lyon, een man die, als hij het beslist wilde
„een stenen beeld kon doen glimlachen" of de
journalist Jü.Kolkman, eenzelfde toeverlaat in
Perpignan, tot dat hij gegrepen werd - hij stierf
in een concentratiekamp.
Zo trekken in dit boeK honderden mensen
voorbij met hun falen en hun moed, hun ambi
ties en meningsverschillen in een stuk Neder
landse geschiedenis dat, totnogtoe alleen maar
fragmentarisch bekend, nu in zijn samenhang
beschreven staat. Een boek om helemaal te le
zen, ook als De Jong soms het tempo verlaagt
om in den brede te verhalen hoe het allemaal
precies in elkaar heeft gezeten.
In regeringskringen is men allesbehalve gelukkig met de
pijnlijke zaken, die dr. L. de Jong onthult in zijn nieuwe af
levering over de Tweede Wereldoorlog. Menigeen, die het
Oranjehuis graag nieuwe beproevingen zou willen besparen,
zal die gevoelens begrijpen. Moest dat nu? En op die, niets en
niemand ontziende manier?
HISTORICUS De Jong kent in de recente vaderlandse ge
schiedenis „niemand, die zo ten onrechte belasterd is als Van
't Sant, de man die een groot deel van zijn leven heeft opge
offerd voor koningin Wilhemina." Dat alleen lijkt echter on
voldoende aanleiding voor de onthullingen, waar ons land
vandaag mee wordt geconfronteerd. Die zelfde Van 't Sant is
er immers ook niet voor terug geschrokken de naam van de
Van Vredenburghs te schaden, door een overleden lid van
die familie van iets te betichten, waar hij de koninklijke fa
milie voor wilde sparen. Ook in dit geval heiligde het doel,
hoe nobel en belangrijk ook, de middelen niet.
MAAR herstel van de goede naam, van Van 't Sant is ook
niet het oogmerk geweest van dr. De Jong. Om de verwikke
lingen rond Van 't Sant in Londen begrijpelijk te beschrijven
kon hij de achtergronden van de argwaan tegen de vertrou
weling van koningin Wilhelmina niet uit de weg gaan.
Slechts wie deel 9 van De Jong heeft gelezen krijgt een vol
doende inzicht in de ingrijpende gevolgen van die argwaan,
de enorme schade die daardoor tijdens de oorlog aan ons land
is berokkend en het vele menselijke leed dat eruit is voortge
vloeid.
DAT De Jong, om dit alles duidelijk te maken, achteraf tot
pijnlijke onthullingen overging, was onvermijdelijk. Dat hij
dit alles heeft gedaan zonder iets te verdoezelen was juist: in
een affaire, die een halve eeuw lang een opeen-stapeling is
geweest van vaagheden en geheimzinnigheden, stond de ge
schiedschrijver geen andere weg open.
,IS ER WEL EEN KIND GEWEEST
V HAAG Op een persconferentie voor-
aande aan het verschijnen van het deel
„Het Koninkrijk der Nederlanden in de
eede Wereldoorlog" heeft dr. L. De Jong
stencil vérstrekt, waarin hij de gang
zaken meedeelt rond een paragraaf^
irin het meest direct op de kwestie Van
ïant wordt ingegaan. De concept-tekst
rd door hem reeds in september vorig
toegezonden aan 41 mensen, onder wie
functionaris van het departement van
;emene Zaken. Deze kreeg van De Jong
verzoek voor de betreffende paragraaf
persoonlijke aandacht te vragen van de
lister-president.
De opmerkingen van de lezers - De Jong
stuurt al zijn teksten eerst ter beoordeling
aan mensen, die terzake kundig zijn - wer
den op de „gebruikelijke" wijze integraal
voorgelegd aan de begeleidingsgroep van
„Het Koninkrijk". Deze besprak de opmer
kingen op 30 januari van dit jaar met de au
teur, waarna ze met de conclusies van de
Jong zelf werden opgestuurd naar premier
Van Agt. Deze legde vervolgens de concept
tekst voor aan de koningin. Op 27 juli gaf
minister Pais (Onderwijs en Wetenschap
pen) het Rijksinstituut voor Oorlogsdocu-
mententatie machtiging tot het uitgeven
van deel negen.
(Van één onzer redacteuren)
LAUSANNE - Jhr.mr.
Henry van Vredenburgh, de
in Zwitserland wonende
zoon van de in 1927 overle
den Nederlandse gezant in
Brussel, heeft verklaard
nimmer enig geloof te heb
ben gehecht aan de oor
spronkelijke bewering van
Van 't Sant, dat zijn vader
een kind zou hebben ver
wekt bij „Elisabeth le Roi".
Ook de latere lezing van
Van 't Sant, dat Prins Hen
drik de vader van het kind
zou zijn - zoals in het van
daag verschenen boek van
dr. L. de Jong wordt gesteld
- trekt hij in twijfel.
Zonder dat met evenzovele
woorden te zeggen, komt
Henry van Vredenburgh daar
mee tot dezelfde conclusie, die
hem er in 1931 toe heeft ge
bracht bij de justitie een aan
klacht in te dienen tegen Van
't Sant, die ervan werd beticht
de familie Van Vredenburgh
voor 47.000 gulden te hebben
opgelicht. En hij laat nog een
tweede mogelijkheid open:
"Elisabeth le Roi"kan van 't
Sant hebben misleid.
De thans 74-jarige Henry van
Vredenburgh vraagt zich af -
geleden heeft gedaan
wel een kind is geweest. Hij
wijst erop, „dat uit de door de
heer Van 't Sant aan dr. De
Jong afgelegde verklaring
moet worden geconcludeerd,
dat hij (Van 't Sant) in deze
aangelegenheid blijk heeft ge
geven weinig zorgvuldigheid
met de waarheid te betrach
ten, ook toen hij onder ede
werd gehoord."
Jhr. Van Vredenburgh conclu
deert dan: „Aangezien over de
oorspronkelijke lezing ge
rechtvaardigde twijfel was
blijven bestaan, tengevolge
waarvan de heer Van 't Sant
zich genoopt had gezien ont
slag uit zijn functie van hoofd
commissaris van politie te 's
Gravenhage te vragen, wil het
mij voorkomen, dat a priori
evenmin kan worden uitgeslo
ten, dat hij door zijn medede
lingen aan de heer De Jong
heeft gepoogd die twijfel weg
te nemen. Daar laatstgenoem
de in de onmogelijkheid ver
keerde deze mededelingen aan
de hand van andere inlichtin
gen te toetsen, berust het hele
verhaal derhalve uiteindelijk
op niets méér dan op horen
zeggen van een, eerder in deze
niet betrouwbaar gebleken, di-
rekt belanghebbende getuige.
Voor mij is dit een afdoende
reden om ook aan deze lezing
geen geloof te hechten."
Jhr. Van Vredenburgh zegt
tenslotte er prijs op te stellen
te verklaren, en dat mede op
grond van zijn eigen ervarin
gen in Londen tijdens de oor
log, er van overtuigd te zijn,
dat Van 't Sant tijdens de oor
log geen verraad heeft ge
pleegd. „De conclusie waartoe
dr. De Jong op dit punt is ge
komen, kan ik dan ook geheel
tot de mijne maken", aldus jhr.
Van Vredenburgh.
uinbouwgas
5 cent
ïurder
N HAAG De verho-
g van de aardgasprijs
Dr de tuinbouw die, zoals
iruikelijk, per 1 oktober
1 april wordt doorge-
5rd, is voor 1 oktober
stgesteld op anderhalve
Dit betekent dat de
vanaf die datum 17,4
it per kubieke meter be-
lagt.
onderhandelingen over
ziging van de in 1977 ge-
akte meerjaren afspraak
sen de Gsunie en het Lan-
wschap worden voortgezet
zo mogelijk voor 1 januari
afgerond. Aldus een
iedeling van het schap.
ADVERTENTIE'
ne champagne
nwichtig, warm,
Jrig. Met een eigen
ikter. Kenners
en 't te onder-
ROTTERDAM (ANP) In kringen van het gemeentelijk
havenbedrijf in Rotterdam wordt nog altijd met de gedach
te gespeeld om de havensleepdiensten van Smits Internatio
nale door de gemeente te laten overnemen.
In een toelichting op de maatregelen die worden overwogen om
de nasleep van de slepers-staking in zo goed mogelijke banen te
leiden zei adjunct-directeur mr. Chr. Van Krimpen gisteren: „In
het denkmodel waar we nu mee bezig zijn, mag overname niet
worden uitgesloten. Wel is het een uiterste middel, dat alleen re
aliteit kan worden als de verhoudingen bij Smit wanordelijk
blijven". Een minder verstrekkende maatregel waar het haven
bedrijf momenteel op broedt is de instelling van een verorde
ning met voorschriften op het gebied van de veiligheid aan
boord van havensleepboten en, in samenhang hiermee, een be
manningsregeling. Zo'n bemanningsregeling was één van de
wensen van het actie-comité dat de stakingen bij Smit heeft ge
leid.
Intussen werkt men bij het havenbedrijf op volle toeren om zo
snel mogelijk de 1000,- netto, waarmee de staking eind vorige
week werd afgekocht, aan de slepers uit te keren. „Onze finan
ciële afdeling is hard bezig met het verzamelen van bijvoorbeeld
alle giro-nummers. De uitkering komt deze week wel rond", al
dus Van Krimpen. Zoals bekend heeft het havenbedrijf alleen
toegezegd de voorfinaciering van de in totaal één miljoen gulden
die voor de 1000,- uitkering nodig is, voor zijn rekening te ne
men. Het bedrag moet op tafel worden gebracht door de Rotter
damse Kamer van Koophandel die daartoe een inzameling zal
houden. Onder wie, is nog immer onduidelijk. Voorzitter ir. Bart
Wilton antwoordt op de vraag waar het miljoen vandaan moet
komen :„Van degenen die aan de staking hebben verdiend. Wie
dat zijn? Daar moet ik nog eens diep over nadenken".
Een ander vraagstuk waar de bij de slepersstaking betrokken
partijen zich momenteel over buigen is de samenstelling van de
„Commissie van Drie", die tot taak krijgt de sociale verhoudin
gen en de werksfeer bij Smits Internationale te verbeteren. De
vervoersbonden FNV willen een kandidaat voordragen die zelf
niet direct betrokken is bij de staking. Actieleider Koek Kraaije-
veld is daarover allerminst te spreken. „Ze moeten kanidaten
halen uit de slepers en di^e moeten gekozen worden. Zulke kani
daten krijgen het vertrouwen van ons", aldus Kraaijeveld, die
het „zeer ondemocratisch" van de bonden zou vinden als ze met
een eigen kanidaat zouden komen.
Horloge-recorder
Eén van de nieuwtjes op de vakbeurs Security die tot en met 19 oktober in de jaarbeurshallen in
Utrecht wordt gehouden, is een combinatie van een horloge en een microfoon waarmee ongemerkt
gesprekken kunnen worden opgenomen. In het horloge is een microfoon verborgen.
„OPMERKINGEN GOUDZWAARD TER HARTE NEMEN
ARNHEM (ANP) De opvatting van de
AR-voorman prof. Goudzwaard, dat het
CDA bij de komende Tweede-Kamerverkie
zingen eerst samenwerking zal moeten zoe
ken met de PvdA is voor de VVD een beves
tiging van de noodzaak om een eigen koers
te bepalen. Minister Wiegel (VVD) zei dit
gisteravond op een politieke bijeenkomst in
Arnhem.
We moeten zelf een nieuw programma maken,
onafhankelijk van de vraag hoe en met wie wij
dat programma op zijn best kunnen voltooien,
vindt Wiegel. Prof. Goudzwaard uitte zijn op
vattingen over samenwerking met PvdA, D'66
en PPR zaterdag in het VARA^radioprogram
ma In de Rooie Haan. Volgens Wiegel moet de
VVD deze opmerkingen ter harte nemen omdat
„Goudzwaard binnen het CDA niet niemand
is".
Over D'66 zei de VVD-minister dat deze partij
geen politiek alternatief te bieden heeft. De vo
rige week in de Tweede Kamer gehouden de
batten hebben volgens Wiegel aangetoond dat
D'66 zich uiteindelijk toch achter de PvdA
schaart. „Het feit dat deze partij zich heeft uit
gesproken voor inkomensnivellering en wil
tornen aan de aftrekbaarheid van de hypo
theekrente is het voornaamste bewijs voor deze
stelling", aldus Wiegel, die voorts uitvoerig het.
het beleid van het kabinet prees.
MOGELIJK NIEUWE TOURNEE IN 1981
ZWOLLE (ANP) Onge
veer een kwart miljoen men
sen hebben de afgelopen
maanden het Russisch
Staatscircus zien optreden.
De tournee van tien weken
door Nederland werd giste
ren afgesloten met een voor
stelling in de IJsselhal in
Zwolle. Vrijwel alle negen
tig voorstellingen, die de ze
ventig Russische artiesten
in zeven steden hebben gege
ven, waren uitverkocht.
Vaak moesten extra voor
stellingen worden ingelast.
„Een ongekend succes", aldus
Ferdinand Banning, die de
tournee heeft georganiseerd en
begeleid in opdracht van het
Nederlands Theaterbureau.
„Het optreden van dit circus is
een enorme en broodnodige
propaganda voor het circus in
ons land". Het is vrijwel zeker
dat het Russisch Staatscircus
in 1981 met een geheel nieuw
programma terugkomt. Het
Nederlands Theaterbureau
voert daarover al de eerste be
sprekingen na veel verzoeken
uit het publiek en na aandrang
van de theaterdirecteuren, al
dus Banning.
De tournee van het circus
heeft tot gevolg gehad dat Ne
derland waarschijnlijk ook een
variété-orkest zal krijgen. Het
orkest dat de muziek verzorg
de en op verzoek van het The
aterbureau werd samengesteld
door de Nederlandse Toon-
kunstenaarsbond, heeft zich
namelijk ontwikkeld tot een
variété-orkest van niveau. Ge
probeerd wordt om subsidie te
krijgen voor het voortbestaan
van het orkest.
Morgen wordt rustig her
fstweer verwacht waarbij de
verschillen in het weerbeeld
in hoofdzaak liggen tussen het
binnenland en de kustgebie
den. Landinwaarts kan zich
mist vormen die in sommige
delen van het land lang kan
blijven hangen. Boven de
Noordzee, waarvan de tempe
ratuur voor onze kust rond 14
graden is, kunnen zich buien
vormen, die mogelijk tot over
de kustprovincies kunnen
doordringen.
Nederland bevindt zich in een
langgerekt en vlak gebied van
lage luchtdruk dat reikt van
Noorwegen tot over Spanje. Er
viel niet alleen opnieuw veel
regen in Zuid-Noorwegen,
maar ook in de zuidelijke Al
pen, de westelijke Dolomieten
en de Povlakte.
Genua en Locarno hebber?
binnen een week rond 300 mm
regen afgetapt, een hoeveel
heid die iets minder is dan de
helft van wat er in Nederland
in een geheel jaar valt.
Vooruitzichten voor donder
dag:
Droog met opklaringen. In de
nacht en ochtend kans op mist.
Middagtemperaturen ongeveer
13 graden.
Weersvooruitzichten in cijfers
voor donderdag:
Aantal uren zon: 1 tot 7.
Min. temp.: omstreeks 6 gr.
Max. temp.: omstreeks 13 gr.
Kans op een droge periode
van minstens 12 uur: 95 pro
cent.
Kans op een geheel droog et
maal: 70 procent.