Hindelooper schilderkunst
werd niet op zee geboren
Spaans episcopaat botst met grondwet in
pastoraal document over huwelijk en gezin
„Solidaridad" bracht
vier miljoen bijeen
kerk
wereld
leren gemaand tot
„nuchterheid" bij
bezoek van paus
Korte
metten
KUNST
LEIDSE COURANT/
VRIJDAG 3 AUGUSTUS 1979 PAGINA 6
Een Hindelooper schilder aan het werk met een traditionele klap-aan-de-wand tafel. Opvallend zijn de
grote krullen, terwijl midden op het blad in dit geval aan de onderkant een miniatuurschilderijtje
voorkomt. Vroeger waren het vooral bijbelse taferelen die op deze plaats werden afgebeeld. Thans zijn
het meer landschapjes geworden.
van de samenstelling van zijn kleuren
(„de enige echte") kwijt.
Niet op zee
Om bij Arend Roosje (1869 - 1914) te blij
ven: rond 1880 studeerde deze beeldende
kunsten, waarna hij zich uiteindelijk op
het pand Nijstad 44 in Hindeloopen ves
tigde en daar begon met het beschilderen
van meubelen, terwijl hij eveneens gebe
eldhouwde eikehouten meubelen vervaar
digde. Daarnaast gat hij tekenles, en Stall-
mann is van mening dat Roosje het oude
Hindeloopen een geduchte stoot omhoog
gaf door zijn activieiten. Gedurende de
Napoleontische tijd met o.m. zijn haven
blokkade viel het in aanzien ver terug,
hétgeen o.m. resulteerde in de verhuizing
van 35 gezinnen naar Zaandam.
De mensen verkochten hun bezittingen -
waaronder dus de beschilderde interieur-
stukken - louter en alleen om brood op de
plank te hebben. Op deze manier verdwe
nen de meubelen en gebruiksvoorwerpen,
die later in diverse musea zouden opdui
ken als voorbeelden van antieke Hinde
looper schilderkunst. Eens en voor altijd
wil Stallmann gezegd hebben dat het ver
haal dat Hindelooper varensgezellen het
schilderen zouden beoefenën als tijdver
drijf aan boord van hun schepen een
sprookje is. De oude meubelen en andere
interieurstukken laten qua beschildering
daarvoor een te bedrijfsmatige indruk
achter. Bovendien verlangde de klant
kwaliteit, want ook in vroegere jaren wa
ren beschilderde Hindelooper meubelen
niet goedkoop. Tegen die achtergrond is
het niet aannemelijk dat zich vervelende
matrozen of artistieke stuurlieden hun
vrije tijd benutten voor het Hindelooper
schilderen. „Hele huiskamers waren vroe
ger beschilderd", zegt Stallmann. „Hele
wanden dus, geen meubelen alleen. Het
bestaat gewoon niet dat die op zee zouden
zijn beschilderd. Dat is op de vaste wal ge
beurd en dan in het bijzonder door vak
bekwame mensen". Ondanks deze bewe
ring wordt in hedendaagse literatuur over
het Hindelooper schilderen nog altijd ge
zegd dat dit in vroegere tijden uitgevoerd
werd door zeelieden, die in de winter
maanden thuiswerkten. Op hun tochten
naar Scandinavië waren ze in aanraking
gekomen met de kunst van het meubel
schilderen, waarna ze in Noorwegen, en
Zweden het (zachte) vurenhout kochten
en het in de wintermaanden thuis beschil
derden. Op deze manier zouden in hun
schilderkunst heidense volkskunstmotie
ven zijn geslopen, zoals levensbomen, grif
fioenen en geluksvogels. Deze motieven
sluiten vaak bijbelse taferelen in die voor
al op kastpanelen voorkomen. Het hoogte
punt van de Hindelooper schilderkunst
lag tussen 1700 en 1810.
Bauernmalcrei
De Hindelooper schilderkunst valt onder
de zgn. „Bauernmalerei", die vooral in
Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en
Scandinavië een grote bloei doormaakte.
In de Verenigde Staten spreekt men over
„Pennsylvania Dutch", wat zou kunnen
duiden op een typisch Nederlandse ver-
sierkunst, maar het is waarschijnlijker dat
dit „Dutch" een verbastering is van
„deutsch", waardoor we veel meer naar
onze Oosterburen (en de Hongaren,
Noord-Italianen en Elzassers) moeten kij
ken dan te blijven steken bij de schilder
kunst, zoals Hindeloopen, Assendelft, Zee
land, Staphorst, Marken, West-Friesland
ons die hebben overgeleverd.
Evenals het Assendelfter en het Hindeloo
per schilderen, beleeft de „Bauernmale
rei" ook in de ons omringende landen
veel succes. Overigens is het beschilderen
van houten sier- dan wel gebruiksvoor
werpen al heel oud. De Egyptenaren de
den het reeds ten tijde van de farao's, ter
wijl ook in het Europa van de middeleeu
wen reeds houten beschilderde voorwer
pen (kisten) kent. Niet alleen wordt in de
loop der eeuwen met „de vrije hand" ge
schilderd, ook worden sjablonen gebruikt.
Vaak wordt zorgvuldig rekening gehou
den met de nerf van het hout, terwijl
eveneens getracht wordt via beitsen edele
houtsoorten na te bootsen. Dan, in de 17e
eeuw ontstaat de specifieke boerenschil-
derkunst, waarvan het antiek boeren-
blauw de meest uitgesproken kleur is. Er
worden motieven op deze ondergrond ge
schilderd en al naar gelang de tijd maakt
deze vorm van volkskunst een evolutie
door, die door de Napoleontische oorlogen
in een groot deel van Europa wordt afge
sneden. Echter, in bepaalde delen van
Oostenrijk en Zwitserland blijft de „Bau
ernmalerei" bestaan, waarbij de schilders
natuurlijke ingrediënten gebruiken voor
hun kleuren. Vruchten, bloemen, bepaal
de zaden - het wordt allemaal gebruikt
om de verven hun specifieke „tonen" te
geven. En ook de motieven hebben voor
een groot deel betrekking op het leven in
de natuur, al komen tijdens de renaissa
ce verfijndere symbolen als rozen, anje
tulpen, granaatappels en - soms- een enj
te voorschijn op de kasten en kisten, c
doorgaans minitieus worden beschildert
Motiefkeus
In Hindeloopen zegt Foppe Stallmann c
er de Hindelooper volksschilderkur
aangaande, veel variaties bestaan inza
de motieven. Naar zijn mening stelt de v
gel, die op sommige (grotere) Hindeloop
stukken voorkomt de garuda, de heili
vogels van Indonesië voor, hetgeen we
een aanknopingspunt met de vroege
Oostindie-vaarders van de VOC zou bet
kenen. „De Noorse krullen zijn in elk g
val wat grover dan we hier schilderen
zegt Ijij. Echter, de souvenierindusti
heeft voor een groot deel bepaald wat
op dit ogenblik uit de Hindelooper atelie
komt. Dat zijn dienblaadjes, kleine doo
jes, eierdopjes, kandelaars, klerenhange:
kinderstoeltjes, spiegeltjes enz.. Vroeg
lag dat heel anders. Toen waren het voo
al kasten, tafels en stoelen, butten (ze
manskisten uit Scandinavië), lessenaai
wiegen en priksleden die door de Hind
looper schilders werden versierd. Da
komt nog bij dat thans niet alleen in Hi
deloopen de kunst van het Hindeloop
schilderen wbrdt beoefend. Overal elde
in het land wordt Hindeloopers schilde
werk aangeboden, dat deze elfde stad v;
Friesland evenwel nog nooit heeft gezie
Dat laatste gaat Foppe Stallmann niet
zijn kouwe kleren zitten. „De mensen w
ten niet eens wat ze eigenlijk kopen", ze
hij. „Het lijkt soms helemaal niet eens
Hindeloopers". Tot de grote beurskra<
van Wallstreet exporteerde Stallmann, d
toen 30 schilders in dienst had, veel na
de Verenigde Staten. Die markt is nu gr
tendeels weggevallen, al gaan er zek
nog wel Hindelooper stoelen en tafe
(klap-aan-de-wand) de „grote plas" ove
Dat de belangstelling voor het intrigerei
de Hindelooper schilderwerk toeneerr
bewijst de uitnodiging die Stallmann
zoon enkele jaren geleden kreeg. In Ta
manië werd een Hollandse Week gehoi
den en daar wilde men graag een Hind
looper schilder bij hebben, die aan zijn z
de een glazenier, een klompenmaker
een diamantslijper vond. Als exportpn
dukt lijkt Hindeloopers dan ook zeker nc
niet te zijn verdwenen.
KLAAS GOïNG
te komen beschilderen, ,,'t Was wel een
beetje druk", geeft hij toe. "Maar ja, als
die mensen dat nou willenAcht
schilders heeft hij in dienst en de vraag is
zo groot dat het aanbod er steeds bij ach
ter loopt'. Daarbij wordt weliswaar gestre
den om de vraag (beter gezegd om het
antwoord op die vraag) wie nu eigenlijk
de „echte" Hindelooper schilderkunst be
oefent, maar de gemiddelde koper zal dat
een zorg zijn, want op het oog ziet het er
allemaal eender uit.
Inderdaad, op het eerste oog. Maar Foppe
Stallmann zegt, terwijl hij zijn oogjes
dichtknijpt, dat het verschil nu net in de
details zit. De specifieke roodbruine kleur
is bij hem net weer een tikje anders (en
dus beter...) dan bij zijn collega's, die zich
er ook op beroemen een vertegenwoordi
ger van de echte Hindelooper stiel te zijn.
En ook de motieven op de panelen van
Stallmann zijn weer net iets zwieriger ge
penseeld dan bij de anderen. Maar omdat
de anderen hetzelfde beweren is de cirkel
spoedig gesloten en blijft het juiste ant
woord ergens in het midden zweven.
Uit Scandinavië
Toch heeft Stallmann iets. waarop zijn
collega's zich niet kunnen beroemen. Hij
bezit n.l. het oudste atelier. In 1894 sticht
te Arend Roosje het bedrijf aan de Nieuw-
stad en hij - zo zegt Stallmann - vertegen
woordigde het oude, authentieke Hinde
loopers, over het ontstaan waarvan bijzon
der weinig bekend is, het best. (De conser
vator van het plaatselijk museum de heer
Lefèvre, die daarover toch informatie
schijnt te hebben, weigert die te geven
omdat hij naar zijn zeggen hoopt daarover
ooit nog eens een boek te publiceren). Het
verhaal van Roosje, wiens initialen Stall
mann gebruikt voor zijn produkten, luidt
dat deze qua stijl dichter bij de authentie
ke Hindelooper schilderkunst staat dan
wie dan ook. En zo zegt Stallmann
zijn bedrijf heeft daarop voortgeborduurd.
Daarmee wijst hij alle pogingen, die een
zekere Huttinga de hoogste eer willen
gunnen, resoluut van de hand. „Huttinga
heeft bij Roosje gewerkt", zegt Stallmann,
waarmee hij zoveel wil beweren dat de
leerling de meester in genen dele heeft
overtroffen in dit opzicht. Feit is dat tij
dens de grootste bloeiperiode van Hinde
loopen in de 17de eeuw, nagenoeg alle in
woners, die voor een groot deel afhanke
lijk waren van de zeevaart, het interieur
van hun woningen lieten beschilderen.
Stallmann zegt dat de inspiratie daartoe
wellicht gevonden kan worden in hun
contacten met de Scandinavische landen,
waar eenzelfde ontwikkeling kan worden
geconstateerd. Ook zijn er zienswijzen, die
uitgaan van contacten met rondzwerven
de Italiaanse kunstenaars. Vooralsnog lijkt
de Scandinavische inspiratiebron de hoog
ste ogen te gooien. Hoe het ook zij: de
Hindelooper volksschilderkunst ontwik
kelde een eigen, herkenbare stijl, al be
staan er niet meer oude authentiek be
schilderde interieurs, uitgezonderd dan
wat er in het museum staat. Voor een
groot deel zijn deze interieurs verloren ge
gaan bij regelmatig voorkomende branden
gedurende de 18e eeuw. Ook de kleding
van vroegere Hindelooper vrouwen doet
qua stijl wel iets denken aan Scandinavië,
al vindt Stallmann er ook batik-invloeden
in terug, hetgeen weer een verband legt
met het vroegere Oost-Indië van de Vere
nigde Oostindische Compagnie (VOC). De
motieven van de schilderkunst uit het pi-
toreske stadje laat bloemen, druiven, be
ssen, rozen en lelies zien terwijl de pane
len verder versierd worden met uitbundi
ge acanthus-krullen waarin soms een
klein vogeltje is opgenomen. Al deze ver
sieringen worden gezet op een egaal fond,
dat rood, groen, donkerblauw, creme,
mosgroen en naturel kan zijn. Vanzelf
sprekend heeft elk atelier zijn eigen speci
fieke kleurenrecept, dat warm wordt ge
koesterd en Stallmann wil dan ook jiiets
HINDELOOPEN Eigenlijk doet al
leen de fraaie, antieke tegelwand nog
denken aan het feit dat het een voorna
me Hindelooper commandeurswoning
uit 1656 is. Voor de rest is het een huis,
waarin allerlei meubelen schots en
scheef door elkaar staan, terwijl achter
de huiskamer een timmermanswerk
plaats is ingericht. Nee, veel respect
heeft de huidige bewoner niet voor
deze pleisterplaats-aan-de-wal van een
vroegere zeekapitein. Met die meube
len is ook wat aan de hand. Ze zijn al
lemaal beschilderd in de karakteristie
ke Hindelooper stijl. En temidden van
al deze wanorde, die nog geaccentueerd
wordt door dikke lagen stof her en der.
zit Foppe Stallmann te praten over dit
typische stuk volksschilderkunst, dat
op dit ogenblik zo'n grote bloei beleeft,
al was het alleen maar door de vele
cursussen die overal in ons land gege
ven worden.
In zijn atelier annex verkoopruimte van
Hindelooper meubelen, sier- en gebruiks
voorwerpen geeft Stallmann onomwon
den te kennen dat hij weinig op heeft met
die Hindelooper schildercursussen. Nee,
hij geeft zelf geen les, en bovendien is hij
uiterst voorzichtig met het opleiden van
leerling-schilders, omdat daarin altijd het
gevaar schuilt dat de leerlingen, wanneer
ze het vak eenmaal onder de knie hebben,
voor zich zelf gaan beginnen en op die
manier een concurrent van Stallmann
kunnen worden. Weliswaar is de vraag
naar Hindelooper dingen groot, maar dat
wil niet zeggen dat je de zaken niet goed
in de gaten moet houden.
De schoorsteen van de vijf schilderate-
liertjes aan de Nieuwstad van het oude,
tegen het Ijsselmeer aangevlijde Friese
Hindeloopen rookt dus goed. Een tijdje ge
leden kreeg Stallmann nog de opdracht
om een hele keuken in Hindelooper stijl
De Gouden Eeuw
betekende ook
voor Hindeloo
pen een econo
mische bloeitijd.
In die periode
ontstonden fraai
beschilderde
woonkamerinte
rieurs, die vrijwel
allemaal verdwe
nen zijn, voorzo
ver ze niet in
(buitenlandse)
musea een plaats
hebben gevon
den. Hindeloopen
heeft ook aan
spraak kunnen
maken op een ei
gen, specifieke
klederdracht, die
thans nagenoeg
is verdwenen. De
Napoleontische
tijd was er o.m.
de oorzaak van
dat het beschil
deren van meu
belen vrijwel niet
meer beoefend
werd. Thans be
leeft het Hinde
looper kleuren
palet een onge
kende herleving.
Met 48 stemmen voor, twaalf tegen en vijf
onthoudingen hebben de Spaanse bisschop
pen hun goedkeuring gegeven aan een pas
toraal stuk over huwelijk en gezin. Daarin
houden de bisschoppen vast aan de juridi
sche macht over katholiek gesloten huwe
lijken. Zij komen daarmee echter in bot
sing met de grondwet en met de overeen
komsten. die Spanje met het Vatikaan
heeft gesloten.
In Spanje rekent men op heftige discussies
daarover, wanneer in september het Spaanse
parlement begint met de behandeling van de
echtscheidingswetgeving. Op basis van het pas
torale document bereiden de bisschoppen nog
een publikatie voor, die is toegespitst op de
echtscheiding.
De pastorale brief over huwelijk en gezin ver
oordeelt de sexuele omgang voor het huwelijk,
wijst ook het proefhuwelijk af en noemt de
ke deugd. Het document verklaart, dat onge
controleerde sex tot verslaving leidt. Het ver
oordeelt anti-conceptie en geboorteplanning,
alsmede abortus en het wettelijk toelaten er
van. De burgerlijke echtscheiding noemen de
bisschoppen een ernstige stap, die niet meer
ongedaan kan worden gemaakt
De grote belangstelling onder Spaanse katho
lieken voor huwelijk en scheiding voor de wet
willen de bisschoppen indammen door vast te
blijven houden aan de juridische competentie
van de kerk over katholiek gesloten huwelij
ken. De overeenkomst tussen Spanje en het
Vatikaan erkent echter de juridische macht
van de staat, terwijl de Spaanse grondwet op
basis van gelijkheid voor allen iedereen vrij
laat om voor huwelijksaangelegenheden ge
bruik te maken van kerk of kerkelijke recht
bank.
In hun pastorale brief over huwelijk en gezin
en de verwachte publikatie over de echtschei
ding hebben de bisschoppen hun stellingen be
trokken voor de onderhandelingen met de
staat.
Deze moet namelijk de basisovereenkomst met
het Vatikaan in details uitwerken met het
episcopaat.
De eisen van de bisschoppen scheppen overi
gens een precedent. De andere kerk- en ge
loofsgenootschappen willen naar katholiek
voorbeeld eigen afspraken met de regering. De
staat moet zich echter houden aan de grond
wet, die bepaalt dat niemand gedwongen kan
worden een kerkelijk huwelijk te sluiten. De
kerk wil erkenning van de kerkelijke recht
bank, die volgens kerkelijke wetgeving be
voegd is inzake huwelijksvraagstukken, zoals
nietigverklaring.
De bisschoppen zien zich gedwongen een groot
aantal problemen te regelen, zoals de doop van
kinderen uit huwelijken, die alleen voor de
wet gesloten zijn. Eén bijzonder ernstig vraag
stuk wordt gevormd door een groeiende groep
van priesters, die te lang op hun laicisering
moeten wachten en daarom alvast voor de wet
gehuwd zijn.
Volgens het Spaanse dagblad „Ya", dat ge
woonlijk de opinie der bisschoppen vertolkt,
betekent het kerkelijke document geen stap
achteruit. De kerk houdt vast aan haar stand
punt, zegt het blad, dat wel problemen ver
wacht voor de huidige regering, die zeer even
wichtig ten aanzien van de r.k. kerk manoeu
vreert. Zij zal de partijen in het parlement niet
in het harnas mogen jagen, omdat - zo meent
„Ya" - de huidige economische crisis wel eens
zou kunnen leiden tot een coalitie van cen
trum en socialisten. En de socialisten stellen
tich scherper tegenover de kerk op.
De actie Solidaridad die
het afgelopen jaar onder
het motto „Werk en gerech
tigheid voor iedereen"
werd gevoerd, is een succes
geworden. Bij het afsluiten
van het boekjaar in juli
was er ruim vier miljoen
gulden binnengekomen
voor 180 programma's in
geheel Latijns-Amerika.
Nicaragua kreeg dit jaar voor
de strijd tegen Somoza speci
ale aandacht. De interkerke
lijke actie Solidaridad steun
de de verschillende volksor
ganisaties en kerkelijke in
stellingen daar met een be
drag van 228.000 gulden.
Op het ogenblik zijn de orga
nisatoren bezig een nieuwe
actie voor te bereiden, die in
december onder het motto
„Uit het slop" zal worden ge
houden. Met dit motto wordt
aandacht gevraagd voor de
bewoners van de uitgebreide
krottenwijken in Latijns-
Amerika en hun strijd om
een menswaardig bestaan. De
problemen van de krottenbe-
woners zullen worden uit
eengezet in een brochure en
een werkmap. Bij Solidari
dad, Laan van Meerdervoort
148, 2517 BE Den Haag, is
een gratis bulletin versche
nen met korte artikelen
waarin verdere informatie
over het reilen en zeilen van
de actie wordt gegeven.
Er bestaan plannen om de
Ieren met grote overtui
gingskracht op het hart te
binden niet te drinken tij
dens het driedaagse bezoek
van de paus aan de Ierse
republiek, dat op 29 sep
tember begint.
Door tal van parochiegeeste
lijken, die weten dat de Ie
ren, zowel in droefheid als
vreugde, gemakkelijk naar
de fles grijpen, is tijdens pre
ken al voorzichtig gesugge
reerd, dat geheelonthouding
tijdens het pauselijke bezoek
een vorm van grote christe
lijke deugdzaamheid zou zijn.
Er staat een herderlijk schrij
ven van het Ierse episcopaat
voor de deur, waarin, naar
verwacht wordt, een oproep
zal worden gedaan, de paus
zo nuchter mogelijk te be
groeten en niet met door al
cohol opgewarmd enthousias
me. Belangrijker nog: het
herderlijk schrijven zal de
Ieren aanbevelen zich tijdens
het pauselijke bezoek te con
centreren op geestelijke ver
nieuwing en bezinning. Deze
beide processen kunnen door
excessief drankgebruik niet
worden bevorderd.
De plannen om de Ieren tij
dens het pauselijk bezoek
van de fles los te weken, zijn
vermoedelijk geïnspireerd
door het feit, dat in tal van
Poolse gebieden geen druppel
alcohol is gedronken voor en
tijdens het bezoek van de
paus aan zijn geboorteland.
Bij gelegenheid van de
islamietische vasten
maand Ramadan heeft de
voorzitter van het Vati
caanse secretariaat voor
de niet-christenen, kardi
naal Sergio Pignedoli, een
boodschap tot de islamie
tische wereld gericht,
waarin hij onder meer
zijn voldoening uit
spreekt over de goede be
trekkingen tussen de
rooms-katholieke kerk en
de islam. Hij hoopt, dat
de contacten, die de afge
lopen jaren zijn gelegd en
de vooruitgang gemaakt
op de weg van de toenade
ring- ertoe mogen leiden,
dat men elkander de hand
reikt, de banden verste
vigt en de samenwerking
versterkt.
De Raad van Kerken in Ne
derland heeft president
Hoesak van Tsjechoslowaki-
je een telegram gestuurd
naar aanleiding van het ge
vangen nemen van tien le
den van „Charta '77". De
raad herinnert aan de ak
koorden van Helsinki en
verzoekt president Hoesak
dringend geen juridische
stappen te nemen, maar de
gearresteerden onmiddellijk
vrij te laten.
In Schotland is het initia
tief genomen tot het stich
ten van een fonds van on
geveer twee miljoen gul
den met als doel het be-
houd van de kathedraal
en andere historische
bouwwerken op het ei
land Iona. Het initiatief
wordt gesteund door alle
grote godsdienstige groe
peringen. De kathedraal
van Iona behoort tot de
belangrijkste cultuurmo
numenten van de Britse
kerkgeschiedenis. Op het
eiland bevindt zich een se
rie graven van Schotse
koningen, alsmede het
graf van Macbeth, die
door Shakespeare
hoofdfiguur van een van
zijn toneelwerken is ge
maakt.
Ruim vijftig Franse pries
ters zijn deze week in Bri-
gueil-le-Chantre bijeen ter
vorming van een landelijk
collectief voor priesters die
het recht van kritiek bin
nen de kerk voor zich vra
gen. In mei hebben 87
priesters een oproep „tegen
elke vorm van onderdruk
king in maatschappij en
kerk" gelanceerd. Hun a,
tal is inmiddels tot meer
dan 150 gegroeid. Een dele
gatie heeft tweemaal tever
geefs een onderhoud ge
vraagd met de voorzitter
van de Franse bisschoppen
conferentie. kardinaal Ro
ger Etchegaray, maar deze
liet weten, dat de perma
nente raad van het episco
paat een dergelijke ontmoe
ting niet opportuun achtte.
Hij verwees de priesters
naar hun eigen bisschop.
