HOLOCAUST'
zwakke
afschaduwing
van moord op
zes miljoen
mensen
Inboeten
aan
levenskracht
door
overgave
aan passieve
genoegens
(en-
I en onze
erdaad (4)
*n vijftal artikelen
t dr. J. A. S. van
ndonck, directeur van
nchting voor School-
roepskeuze In
^ter, de
artsuitwassen, waarvan
ate het ware op elke
-•hoek getuige kan zijn.
Jaag richt hij de f
werper op „het
burend snoepen, een
ef en eenzelvig, tot
verplichtend
egen".
Claes Oldenburg: Zalmmayonaise (1964)
Die zal echter nooit verschijnen. Wel zal de
eerste tot in lengte van dagen een plaatsje
krijgen in alle universiteitsbibliotheken. En die
zal daar staan nadat de reacties van de Duit
se kijkers op „Holocaust" weggeëbd zullen
zijn, reacties die duiden op het eindelijk wak
ker geschudde geweten van het Duitse volk,
dat dertig jaar geprobeerd heeft de gedachten
te verdringen aan wat het jegens de joden
heeft misdreven.
Dit effect werd bereikt door een Amerikaanse
tv-serie. welke door een Amerikaanse recen
sent even opgewonden als oprecht een „beau
tiful show" werd genoemd, een prachtige ver
toning. Zelfs als men „show" hier niet neemt
in de betekenis, die wij eraan hechten, maar
als „het op onthullende wijze iets laten zien",
dan nog kunnen vraagtekens gezet worden
achter de opzet van deze serie. Want „Holo
caust" is niet ontstaan uit bekommernis om
een dieptepunt in de geschiedenis van de
mensheid. Louter concurrentie-overwegingen
tussen Amerikaanse tv-maatschappijen hebben
hierin een rol gespeeld.
ABC-Television trok een ongekend groot aan
tal kijkers naar de buis met „Roots", het ver
haal over het lot van de negerslaven. En niet
alleen kijkers, maar ook adverteerders, zodat
de andere omroepmaatschappijen met vermin
derde inkomsten te stellen kregen. Men zon
toen op nog pakkender onderwerpen voor een
tegenzet. NBC-Television kwam toen op de
gedachte om de Duitse volkerenmoord op de
joden daarvoor te gebruiken. Gerald Green,
een van de beste Amerikaanse scriptschrijvers,
werd gevraagd voor het verhaal, dat intussen
ook in boekvorm is verschenen.
Hij maakte er een zogenaamd docudrama van.
dat wil zeggen, hij liet één joods gezin, dat
van de Berlijnse arts Weiss, alles ondergaan
wat de Duitsers de joden hebben aangedaan.
Zij worden naar het leven gestaan in de Kris
tal Inacht, worden weggevoerd naar het getto
van Warschau en naar de vernietigingskam
pen, een dochter wordt verkracht door drie
nazi-mannen en vervolgens in een ziekenhuis
door euthanasie om het leven gebracht. Alle
gezinsleden krijgen op een of andere manier
te maken met de nazi-misdadigheid. Parallel
daaraan loopt de levensgeschiedenis van huis
vriend Erik Dorff, die nazi wordt om carrière
te maken en dan meewerkt aan de vernieti
ging van de joden. Hij neemt tenslotte vergif
in.
In dit docudrama, dat acht uur duurt, wordt
men als kijker na verloop van tijd danig in
het gemoed getroffen door de gruwelen die
men te zien krijgt. Maar dat niet alleen. Deze
serie is gemaakt volgens de wetten, die in
Amerika worden gehanteerd om het kijkvolk
aan de buis te binden. Zij wisten, dat er in de
loop der jaren op de Duitse tv honderden do
cumentaire programma's over het joodse lot
zijn vertoond, eerlijke werkstukken aan de
hand van historisch materiaal, maar dat die
ternauwernood indruk maakten op de kijkers.
De Amerikanen mikten daarom op een gero
mantiseerde geschiedenis. In de eerste afleve
ringen wordt men als kijker deelgenoot in het
huiselijk verkeer van de happy family Weiss
en tegen de tijd dat men aan de buis sympa
thie is gaan voelen voor deze mensen, begin
nen de gruwelen in hun leven zich onont
koombaar te voltrekken. Men zit dan niet
nuchter tegenover de zes miljoen naamloze
joden, wier lot men niet heeft hoeven delen,
maar lijdt mee met de mensen met wie men
vertrouwd is geworden. Aan deze werking
moeten vooral ook de Duitse kijkers onder
worpen zijn geweest. Hun reacties kunnen
hieruit verklaard worden, nadat meer dan hon
derd documentaire verhandelingen op tv van
Duitse makelij in de afgelopen dertig jaar zon
der noemenswaardig schuldeffect aan hen
voorbij zijn gegaan.
Hierbij moet mede een'rol gespeeld hebben,
dat de Duitse kijkers een nagesynchroniseerde
versie kregen voorgezet, dat wil zeggen, Duits
ingesproken, zodat het gebral van de SS-ers,
het dreigende Teutonen-Duits, zo echt klinkt
als men zich van vroeger nog herinneren kan.
waardoor het waarheidsgehalte van dit Ameri
kaanse produkt hoger ligt dan in de oorspron
kelijke aflevëringen, waarin men SS-ers Engels
hoort praten. Voor ons land heeft men de
Duitse versie gekozen, zodat vooral jongeren
er kennis van kunnen nemen hoe het Duits
van de toenmalige bezetters heeft geklonken.
Dat hebben de Amerikaanse kijkers dus
gemist, maar die werden weer verrast door
minstens zo triviale reclamespots op de meest
pijnlijke momenten in het verhaal. Voor deze
tv-serie brachten meer dan honderd firma's in
totaal zes miljoen dollar in, waarbij de groot
ste geldgevers voor hun spots het beste
plaatsje claimden, dat wil zeggen tijdens de
vertoning van gruwelen. Op het moment, dat
dochter Eva Weiss bij haar positieven komt na
een brute aanranding door SA-fielten stopt het
verhaal om de nieuwste glanzende Ford aan
te kondigen. Na het verbranden van Poolse
joden in hun eigen houten synagoge, ver
schijnt een schaarsgeklede Sandy Duncan in
het beeld om een crackersontbijt aan te beve
len. En na beelden van de gaskamers komt
een opgewekte reclameheer wijzen op het nut
van een insectenverdelgingsmiddel. Je moet
-wel een hardhuidige Amerikaanse kijker zijn
om daar geen moeite mee te hebben.
TON OLIEMULLER
massa gele. rode. groene en zwarte snoep
jes. „Wijngom" (1969). Fopspenen zijn door
het weke en doorzichtige spul heengestroo-
id. Het lekkers lijkt over de randen van het
doek heen te vloeien, grenzeloos genot. De
schilderes lijkt ervan overtuigd, dat de grote
mafheid zich van de consumptiemaatschap
pij meester maakt. Met deze tong- en gehe-
melte-erotiek belanden wij in een toestand
van passieve overgave aan genoegens: we
laten ons drijven. Een tiener rolt de zachte
wijngom in zijn mond heen en weer; hij
lijkt op een zuigeling die aan een fopspeen
sabbelt en op een duimzuigende kleuter.
Een heel jong kind trekt zich na het spelen
terug in een hoekje, of kruipt onder de de
kens weg, om stil en dromerig op zijn duim
te zuigen. Het sluit zich van de omgeving
af, raakt ontspannen; even later valt het in
slaap. Voor oudere kinderen en volwassenen
betekent stelselmatig snoepen uit een punt
zak het blijven hangen in een vage lustbele
ving. zich niet meer richten op iets buiten
henzelf, inboeten aan levenskracht.
Even afstompend werkt lichtgewicht popmu
ziek uit een radio die de hele dag aanstaat,
een stroom klanken die men ondergaat zon
der er echt naar te luisteren.
Pervers
Een kolossale „Zuurstok" (1965) werd door
Wayne Thiebaut in glanzende kleuren op
het doek gezet. Tegenwoordig zijn er op de
kermis massieve, bolvormige lollies te koop,
haast tweemaal zo groot als een tennisbal,
en zuurstokken van een meter lengte, dikke
knuppels. Daarmee krijgen kinderen een
nooit eindigend genot in de hand gedrukt;
uren-, dagenlang likken en zuigen. Die
klompen snoep hebben iets pervers, want
ze geven van begin tot eind slechts één
prikkel, een overdosis zoetigheid, die een
kind helemaal vult en verzadigt. Langdurig
zwelgen is het tegendeel van in actie ko
men, de,fantasie gebruiken, iets opbouwen.
Zuurstok en wijngom duiden aan. dat de
consumptiemens minder ontvankelijk wordt
voor uitnodigingen vanuit de buitenwereld
om zich met anderen te engageren, iets te
ondernemen. Bij de continu-eter verflauwt
de belangstelling voor wat zich om hem
heen afspeelt, en dat leidt tot innerlijke ver
simpeling. Hij zit gevangen in een proces
dat zichzelf in stand houdt, zintuiglijke prik
kels die alleen om herhaling vragen. Voort
durend snoepen is een passief en eenzelvig,
tot niets verplichtend genoegen. Kauwen en
zuigen betekent in een lustbeleving blijven
hangen; het schept een geestelijke leegte,
die de eter met eten vult; een vicieuze cir
kel.
Smakeloos
De kunst laat zien, hoe de samenleving in
velerlei opzicht smakeloos aan het worden
is. Het verval tekent zich af binnen de eet-
cuitus zelf. Rond 1962 schilderde Thiebaut
keer op keer lange rijen taarten of gebak
jes. in etalages of op schappen van een
vrieskast, massagoed dat in cafetaria's voor
het grijpen staat. Door het verslinden van
frites, chips en repen chocola vermindert de
zelfbeheersing en wordt de smaak grover.
Kinderen proppen hun mond vol, hun kaken
malen, hun blik wordt onscherp. Het onder
gaan van primitieve gewaarwordingen, zoet.
zout en vettig, wordt bij hen dwangmatig
gedrag.
En hoe wordt het voedsel behandeld, dat in
overvloed in de supermarkten ligt? Popart-
virtuoos Claes Oldepbur'g maakte een gip
sen portie ..Zalmmayonaise" (1964): dure
moten vis. bedolven onder kwakken goed
koop gelig spul, dat lijkt op vulling van
puddingbroodjes of slaatjes uit een auto
maat. Het ding doet me denken aan een
beeld uit een film van Hitchcock, die ik
lang geleden eens gezien heb: een schatrij
ke Amerikaanse dooft haar sigaret in het ei
geel van een uitsmijter. Men gaat ruw met
voedsel om. alsof het waardeloos materiaal
is. Ziekenhuizen smijten grote hoeveelheden
eten in de afvalcontainer, maaltijden die
door de patiënten niet of nauwelijks zijn
aangeroerd, hele coteletten.
Op vuilnisbelts belandt zoveel wittebrood,
dat ratten zich er explosief vermenigvuldi
gen. Charles Manson, de leider van de sek
te, waardoor filmster Sharon Tate werd ver
moord. voedde zijn ongeveer honderd aan
hangers moeiteloos met „garbage runs".
Dagelijks werden door enkelen van zijn vol
gelingen auto's volgeladen met prima etens
waren op een stortplaats bij Los Angeles. Al
dat voedsel was door supermarkten veel te
snel a'gedankt, omdat het volgens het stem
peltje „uiterste verkoopdatum" niet meer
voor de consument geschikt zou zijn.
De eetgewoonten van de consumptiemens
doen denken aan een feest dat uit de hand
loopt. Overal vindt men op tafels en stoelen
half opgegeten hapjes en sandwiches, drie
kwart volle glazen; slaatjes liggen her en
der op de vloer; een roes waarin niets meer
telt.
DR. JAN VAN SPAENDONCK
..iinkfien en
rippen
waar de verbrandingsovens meer lijken kon
den verwerken dan er uit de gaskamers kon
den worden aangevoerd. Er kwam toen een
order uit Berlijn om de kinderen direct in het
vuur te werpen. Na aankomst van dagelijks
meer dan 15.000 joden werden de kinderen
uit de armen van de moeders gerukt. Het
kamp was voortdurend vervuld van ge
schreeuw van moeders en kinderen. Wie zich
daarvan bij benadering een voorstelling kan
maken heeft geen „Holocaust" op tv nodig.
Het Nieuw Israëlitisch Weekblad schreef in
een commentaar niet tegen de uitzending te
zijn, hoezeer deze serie ook tekort sbhiet in
de tekening van deze hel. Uitzendingen over
wat de joden is misdaan kunnen de kennis le
vend houden bij de generaties die van niets
weten en bij de generaties die het liefst willen
vergeten. Niet hoofdzakelijk de tv-beelden ra
ken de gevoelens van de slachtoffers, die dit
alles hebben overleefd. Zij leven nog dagelijks
met de beelden in hun herinnering en worden
het meest gekwetst door hen die het allemaal
al lang weer vergeten hebben of vergeten wil
len.
Dit laatste gebeurt nog steeds. De Duitse his
toricus Diwald publiceerde niet lang geleden
zijn „Nieuwe geschiedenis van Duitsland",
waarin met wéinig woorden gewag wordt ge
maakt van de Duitse kampen, waar joden
stierven aan regelmatig optredende epide
mieën. Door collega's in het openbaar aange
vallen over deze geschiedvervalsing, zegde, hij
correcties toe in een tweede herziene druk.
Amerikaanse tv-serie
aust" komen namen
rippen voor, waarvan
heeft die nog even
ijtje te zetten.
1WIT7 ndere kam-
enden ter vernietiging
ven' e joden in tegenstel-
het kamp
SIENSTADT, waar de
redelijk werden ver-
om inspecteurs van
Internationale Rode
misleiden.
YAR, een vallei nabij
de Russische Oekrai-
iar in september 1941
joden door Duitsers
ikschoten in een mas-
irden vermoord.
VAN WARSCHAU,
immuurd gedeelte in
tad, waarbinnen de jo-
»rden samengedreven,
rak in 1944 een op-
jit, waarbij alle joden
gedood.
ALLNACHT had plaats
toen na de moord
op een Duitse di-
de nazistische partij
len beval alle joodse
en synagogen te
en te boycotten.
DEN werden op
n de Duitsers ge-
door vooraanstaande
die werden ingescha-
bij het administreren
5JJ TZGRUPPEN werden
2874fnd door keur-SS-ers
opdracht om achter
j0 front alle joden in
'rd gebied te doden,
laakten anderhalf mil-
lachtoffers.
.SEE is de plaats waar
IS n nazistische conferen-
gfinitef besloten werd
et doden van alle jo-
OSUNG, letterlijk op-
icj van het jodenvraag-
in de praktijk het ver-
ic ANASIEPROGRAMMA,
Rd lewust doden in nazi-
"^end van alle geestelijk
lichamelijk mismaakte
I, zijnde nutteloos te
monden.
ulari j,,
inl.l
Oorlogsdocumentatie zei na het zien van „Ho
locaust", dat de serie slechts een zwakke aN
schaduwing biedt van de onvoorstelbare wer
kelijkheid. Hij had er niets in aangetroffen van
de honger, de ontbering en de doodsangst,
waar zes miljoen joden doorheen moesten
vóór zij in de moordmachine uit hun lijden
werden verlost, daartoe voortgedreven door
grimmige bestiale SS-ers.
Toch wordt men als kijker met de neus bo
venop afschuwelijke zaken gezet, bijvoorbeeld
het in brand steken van een hoüten synagoge,
nadat daarin Poolse joden waren binnenge-
jaagd, die deze tempel met eigen handen had
den gebouwd. Niet te zien krijgt men gruwelij
ke barbaarsheden als in het kamp Auschwitz,
bij al hun buren en kennissen. Maar Ste
venson vond het juist verontrustend, dat
voor massa's mensen het genieten tot een
hoogste doel werd. Men leefde in de Vere
nigde Staten even zorgeloos als de Franse
adel aan de vooravond van de revolutie.
„Als wij een natie' van Bourbons worden,
zal ons grote aantal ons niet redden".
In dezelfde tijd. rond 1960, veroorzaakte een
commercieel adviseur in Chicago, Theodore
Levitt, opschudding in de zakenwereld, door
de pijnlijke vraag op te werpen, of de indu
strie door de systematische stimulering van
de consumptie niet bijdroeg tot de verbrei
ding van materialisme, gemakzucht, egóisme
en moreel verval. Als die eigenschappen in
de samenleving de overhand kregen, zou
Amerika op den duur nog wel eens het lot
van Rome kunnen delen"
Grote matheid
Men zou het snoepen kunnen zien als een
teken aan de wand. Het is in de laatste
twintig jaar vaak door beeldende kunste
naars in het belachelijke getrokken. Zo
schilderde Kay Kurt piekfijn in olieverf een
HILVERSUM De door het Amerikaanse za
kenleven gefinancierde tv-serie „Holocaust"
(Engelse uitspraak: Hollekost) over de vervol
ging van de joden in de Tweede Wereldoor
log riep bij voorbaat al bedenkingen op.
NCRV-tv zag er van af deze schokkende ge
schiedenis over het uitgemoorde joodse ge
zin Weiss uit te zenden. TROS-tv had er min
der moeite mee en zet het in vier afleverin
gen van twee uur op de buis, tussen 23 april
en 3 mei. Al in meer dan 40 landen, tot In
Israël toe, mat men ongekende kijkdichthe-
den voor „Holocaust", dat „slachting" bete
kent of in een meer bijbelse term „zoenof
fer".
Dr. L. de Jong van het Rijksinstituut voor
Foto boven: Moses Weiss (Sam
Wanamaker) wordt uit zijn onder
grondse schuilplaats gehaald tij
dens de opstand in het ghetto van
Warschau.
Foto rechtsboven: Inge Weiss
(Meryl Streep) verzet zich heftig te
gen het transport van haar man
naar Buchenwald.
Foto rechts: Rudi Weiss (Joseph
Bottoms) en zijn verloofde Helena
(Tovah Feldschuh) zien hoe de
Duitsers Kiev vernietigen en inne
men.
rucW iter in de beginperiode van de
INTE' irt waarschuwde de Amerikaanse po-
190 Adlai Stevenson in een redevoering
ndgenoten voor de gevolgen van een
teven comfortabele leefwijze. Vroege-
luren waren ten onder gegëan door
rijkst 5n,'e en genotzucht van de leidende
tvele was voor eers* 'n de ge
lenis de weelde niet meer aan een
foorbehouden; grote groepen van de
ling konden zich een royale con-
■ie veroorloven. Misschien dachten de
anen, dat luxe geen kwaad kon,
I ze die overal om zich heen zagen,
