Schweitzers oase
van barmhartigheid
Het klassieke beeld van Lambaréné, gezien vanaf de rivier.
LAMBARENE Het oerwoudhospitaal wordt zichtbaar tegen de coulissen van
dicht opeen groeiende bomen, trossen lianen, een kleine bananenplantage. Dit
is 't plaatje van de toverlantaarn. Een aanwijsstok glijdt over de zandbakken en
hogerop, tot waar de mango's rijpen. Alsof een zoomlens de oever naderbij
trekt, zo zie ik het hospitaaldorp op me toeschuiven. Wie van een door de tech
nologie beheerst Europa naar voormalig Frans Equatoriaal Afrika is gevlogen en
Lambaréné vanaf het water ziet opdoemen, denkt aan een vernuftige trucage. Dit
kan niet echt zijn. Deze rommelige nederzetting aan de Ogooué-vier lijkt even
zeer verleden tijd, als de projectie van oude ansichtkaarten vroeger op school.
Roestbruine daken van plaatijzer, ver uitstekend boven de veranda's, duizeling
wekkend hoge kapokbomen, de terrasvormig verspringende plateaus vol bedrij
vigheid. Het melaatsendorp heuvelopwaarts; de zwarte lamme die er de zwarte
blinde leidt. Negerinnen aan de waterkant, die met hun wasgoed een steen ran
selen, terwijl zij parmantig een klein pijpje roken of na gedane arbeid huiswaarts
keren, met een mand vol schone jurken op het hoofd. Een plaatje dat werkelijk
heid wordt. Voor miljoenen mensen is Lambaréné zichtbaar in dit ene beeld: een
chaotische oase van barmhartigheid aan de rivier, Albert Schweitzers levenswerk.
Dit anachronisme in de medische wereld draait op volle toeren. De dood van
Albert Schweitzer (4 september 1965) die alleenheerser was over deze bidonville
Symbool voor eerbied
voor het leven
van het mededogen,
heeft venwarring ge
sticht, maar heeft het
regenwoud geen kans
gegeven om toe te
slaan. Integendeel, er
zijn de laatste jaren op
nieuw bomen gerooid
en een nieuw zieken
huiscomplex, ontworpen
naar de principes van
Schweitzer, zal zondag,
14 januari, in gebruik
worden genomen.
Thans overheerst in het
oude hospitaaldorp nog
die voor het westerse
oog volslagen chaos van
de jungle. Pas na een
dagenlage inspectie er
vaart een niet-ingewijde
de heilzaamheid van dit
systeem. Mijn zin voor
orde en netheid wordt
zwaar op de proef ge
steld. Struikelend over
potten pannen, honden,
kuilen, hobbels, kinderen
en proviand zoek ik
mijn weg tussen de ba
rakken.
Dorpsgemeenschap
Dit is geen ziekenhuis
maar een dorpsgemeen
schap in het hart van
de oerwouden, waar ook
patiënten verpleegd wor
den. Het krioelt er van
mannen, vrouwen en
kinderen, die naar wes
terse maatstaven alleen
maar in de weg lopen
en terstond verwijderd
dienen te worden.
Schweitzer wist wel be
ter. Zijn door framboe-
sia, moeraskoortsen, ver
zweringen, melaatsheid,
slaapziekte, elefantiasis
en gonorrhoe geteister
de zieken zouden nooit
beter zijn geworden, als
niet hun hele familie het
genezingsproces had be
geleid. Samenscholend
op, onder en naast de
britsen aan weerskanten
van een smal gangpad
in de barakken zoeken
patiënten en gezonden
de nestwarmte van hun
gezinsleven.
Westerse critici, zwerend
bij steriliteit van hun
ziekenhuizen en niet be
kend met de sociale
structuren van het oer
woud, hebben verbij
sterd dit schouwspel ga
degeslagen. Het is even
wennen aan al die zwar
te lijven op en om,
soms onder het bed van
de zieke, eindeloos in
de weer met hun kook
gerei. Maar hier is geen
genezing mogelijk buiten
de kring van verwanten
en geen dood zonder
hun hartverscheurende
klaagliederen.
Braaf het bordje leege-
ten is er al evenmin bij,
als niet de absolute ze
kerheid bestaat, dat eigen familieleden de bananen
gekookt en het visje gebakken hebben, op een ei
gen houtvuurtje tussen drie of vier stenen. Angst
voor vergiftiging door vijandelijke stammen heeft
mede geleid tot de individueelste alleenbereiding van
het ziekenhuisvoedsel.
Wie hier de leiding heeft moet berusten in deze
schijnbare ordeloosheid van dozijnen rokende hout
vuurtjes, een ingewikkelde proviandering en het opzij
schuiven van Bantoes, als de infuusfles geïnspec
teerd moet worden. Troosten, voeden, koesteren.
Wie lang genoeg die soms hartbrekende nesteldrift,
tot voor de poorten van de dood, heeft gadegesla
gen, begint zich af te vragen of hij wel de voorkeur
moet blijven geven aan het kille, synthetische ziek-
zijn en doodgaan in westerse ziekenhuizen.
Lambaréné. Oorverdo
vende slagregens op
het plaatijzeren dak, ge
luidsgolven van miljoe
nen sjinpende krekels
zodra de zon is neerge
daald over het regen
woud, bassen en teno
ren van kikvorsen. De
gast moet zich behel
pen met een smalle
moot woon-slaapruimte
in één van de perso-
neelsbarakken. Stoffige
wanden van vliegen-
gaas gever) hem het
gevoel, dat hij buiten
slaapt. Van over de
Ogooué-rivier klinken
urenlang tamtams, die
een dode begeleiden
op weg naar de eeu
wigheid. En drie kamers
verderop draait Ursula
Fritschi, gramofoonpla-
ten met een maximum
aan gejodel en harmo
nicadeuntjes, om haar
heimwee naar de Alpen
te bezweren.
Ursula met de gouden
handjes, wordt deze
jeugdige verloskundige
genoemd. Zij is één
van de circa 40 Europe
anen in het hospitaal
dorp waar gemiddeld
bijna elke dag een
zwart kind ter wereld
komt. Het wonder van
een nieuwe bezieling
heeft zich voltrokken,
toen enkele jaren gele
den dit ziekenhuis met
de ondergang werd be
dreigd. De wereld
schoot te hulp en er
kwamen weer „roepin
gen".
Tientallen jonge men
sen laten veel beter be
taalde banen schieten
en „tekenen" voor mini
maal 1 1/2 jaar voor
Lambaréné. De Neder
lander Johan Koch
medisch student - loopt
er stage, soeur Lucie
(Franqaise) heeft op 60-
jarige leeftijd haar con
templatieve orde verla
ten om melaatsen te
gaan verbinden. De hy
permoderne tandheel
kundige kliniek is op
poten gezet door een
echtpaar uit de society
van Lausanne.
Schweitzers geduchte
persoonlijkheid leidt
nog tot zinsbegoochelin
gen, alsof ik hem daar
onder die klapperboom
zijn tropenhelm zie af
zetten om zich het
zweet van het voor
hoofd te wissen en de
martiale knevel te orde
nen. Maar zijn ongeëve
naarde robuustheid ligt
niet meer als een doem
over hen, die zijn medi
sche en culturele erfe
nis beheren.
Ze beseffen moeilijk in
zijn schaduw te kunnen
staan, maar verwezenlij
ken in een nieuwe con
text zijn idealen. Een
tengere stewardess Je-
anette van Air Gabon,
die haar baan heeft op
gegeven om hier als
verpleegster te gaan
werken, Regula Bauden-
bacher, dodelijk ver
moeid na bijna 1 1/2
jaar Lambaréné waar zij
twee kinderen en bo
vendien nog een hele
crèche zoet houdt, ter
wijl haar man operaties
verricht.
De patiënten blijven
toestromen uit het oer
woud, met hun breuken,
koortsen, ingewands
ziekten („er zit een
vampier in mijn buik"),
zweren, lepra, worm
ziekten als bilharziose,
hartaandoeningen (ook
daar), geslachtsziekten
en tuberculose. Onkun
de, gebrek aan hygiëne
en het genadeloze kli
maat zijn er mede de
oorzaak van, dat zij de
medicijnmeester van
node hebben.
Vorig jaar werden al
weer 1500 patiënten ge
opereerd en onderwier
pen 12.200 volwassenen
en 7500 kinderen zich
aan een medisch on
derzoek.
Het nieuwe ziekenhuis
zet de kroon op
Schweitzers werk, dat
anno 1913 van start
ging in een kippenhok,
Zijn grondprincipes,
soms sterk aangevoch
ten door westerse me
dici, zijn weer actueel.
Geen geforceerde ver
storing van bestaande
structuren, soberheid,
het werken binnen de
overzichtelijke perken
van een kleinschalige
organisatie.
de grote blanke medicijnman.
Zelfs de architectuur
van het nieuwe com
plex getuigt van zijn
ongelofelijke veelzijdig
heid. Schweitzer heeft
als bouwmeester altijd
de ijzige adem van air
conditioning-systemen
geweerd, koppig en au
toritair, hoewel ze een
zegen kunnen zijn in
verblijven als apotheek,
operatiezaal, laboratori
um enz. Daar wordt nu
dankbaar gewerkt onder
de bries van deze
kunstmatige noorden
wind. Straks ook in het
nieuwe ziekenhuis.
Maar in de overige ge
bouwen wordt van de
natuurlijke luchtcircula-
tie geprofiteerd, met be
hulp van veel vliegen-
gaas en
doorwaairuimten onder
de daken, waar
Schweitzer patent op
had.
Voor patiënten die in
temperaturen tot rond
45 graden naar het
hospitaal komen, zou
de plotselinge wisseling
funest kunnen zijn. Be
langrijker dan bouwkun
dige problemen, is alles
wat Lambaréné de we
reld te bieden heeft sym
boliek en inspiratie.
„Het zal nooit alléén
maar een ziekenhuis
kunnen zijn", aldus
Rhena Schweitzer, toe
vallig ook ter plaatse
op inspectie met haar
echtgenoot, de Ameri
kaanse hartspecialist en
voedingsdeskundige Da
vid Miller.
Op het 120 hectare gro
te terrein boven de
oude ziekenhuis-dorps:
gemeenschap zal alles
voorhanden zijn wat
aan diagnose en thera
pie ten goede kan ko
men, beter dan het ge
weest is. Ook daar
zullen de mensen hun
eigen potje koken, in
openluchtcellen die te
zamen één grote keu
ken vormen, en moeten
de familieleden kunnen
wonen en slapen vol
gens het aloude princi
pe.
Lambaréné blijft een
getuigenis van eerbied
voor het leven, maar
ook voor andere leefge
woonten en soms eeu
wenoude zeden en ge
woonten. Maar zowel
de onstuitbare manager
Max Caulet als chef-
arts Andreas Steiner
streven naar een evolu
tie van Schweizers
denkbeelden, er op ge
richt om de wereld een
voorbeeld te geven van
samenwerking tussen
„blank en zwart".
Steiner: (met instem
ming beluisterd door
Rhena Schweitzer). „Wij
kunnen veel van elkaar
leren. Dit ziekenhuis
moet een open, mense
lijke gemeenschap wor
den, zonder onder
scheid naar huidskleur,
afkomst, kennis en le
vensstijl. Voor het eerst
komt er een accomoda
te, waarin zwart en
blank personeel geza
menlijk de maaltijden
kan gebruiken. Deze in
tegratie zal zich voort
zetten, in de geest van
Schweitzer, die de
zwarten als zijn broe
ders en zusters be
schouwde, maar zichzelf
dan nog wel de oudste
broer noemde.
Lambaréné wil bereiken
waar politici zo moeilijk
in slagen, een echte
verbroedering tussen de
volkeren en spreiding
van kennis, zodat
steeds meer Europea
nen op den duur hun
werk zullen kunnen
overdragen aan Afrika
nen.
Er moet nog heel wat
gebeuren. Greet van
Wijk weet er alles van.
„Het ziekenhuis heeft
zich altijd moeten be
perken tot de curatieve
taak, omdat er geen
andere mogelijkheden
waren. In de nieuwe si
tuatie kan er ook pre
ventief gewerkt worden.
Straks ga ik vaker naar
dorpen in de omgeving,
om voorlichting te ge
ven aan moeders. De
kindersterfte is nog
groot. Je hebt hier nu
bijvoorbeeld het mode
verschijnsel dat de
moeders geen borstvoe
ding meer geven maar
de kinderen volstoppen
met uit Europa inge
voerde, gecondenseerde
melk. Maar omdat ze
de gebruiksaanwijzing
niet kunnen lezen heeft
dat soms rampzalige
gevolgen. Ondervoe
ding, verkeerde voe
ding, onwetendheid, fa
talisme, je hebt er
allemaal mee te maken.
De koene verpleegster -
al zeven jaar in Lamba
réné - heeft daar als
echtgenote van de di
recteur een sleutelposi
tie. Soms vergezelt zij
haar man op zijn good-
will-reizen, zoals pas
die door Europa. Hij is
erin geslaagd om de
tien miljoen gulden voor
het nieuwe ziekenhuis,
eerste fase, bij elkaar
te krijgen. Nederland
heeft een eervolle ver
melding gekregen, door
ruim een miljoen gulden
bij te dragen. „Maar als
ik in 1982 alle plannen
verwezenlijkt wil zien,
zal er nog zo'n 12 mil
joen gulden nodig zijn.
We hebben in eerste
instantie 250 bedden
nodig, later misschien
400. En dat impliceert
dus ook de opvang van
al die familieleden en
de huisvesting van
zwart en blank perso
neel, de kookplaatsen,
een cultureel centrum
waar de mensen bijeen
kunnen zijn, gezamenlij
ke kantine, enz.
Dit is geen ziekenhuis
maar een dorp in het
oerwoud. Er lopen al
leen al 125 kinderen
rond van Gabonees
personeel; we zwijgen
dan nog van de tijdelij
ke gasten. Dus is er
ook een crèche nodig,
een kleuterschool en
een lagere school. Bo
vendien wonen er in
ons lepradorp nog tien
tallen gezinnen".
Het is duidelijk, wat
hier tot stand komt zal
de verwezenlijking zijn
van Schweitzers idea
len. Een nieuw Lamba
réné, naast het oude,
gebouwd op de onwrik
bare grondslag van
deze pionier: eerbied
voor het leven.
Cecile
De klamme, drukkende hitte ten spijt word ik er
koud van, als iemand me meeneemt naar de brits
van Cécile, een beeldschoon negermeisje. Haar prille
leeftijd (18) was geen belemmering voor het moeder
schap: zij zit tussen twee kinderen als tussen twee
van een boom gevallen vruchten. Cécile heeft geen
been meer om op te staan. Het rechter is geampu
teerd tot ver boven de knie: kanker. Het linker ligt
als een rubberslang terzijde van haar lichaam: kin
derverlamming.
Morgen zal haar vader zijn kind op de schouders
nemen, haar naar de dichtstbijzijnde weg dragen en
proberen een lift te krijgen naar zijn dorp, 200 kilo
meter verderop in de bush-bush. Zolang zij nog te
Zuster Lagerdijk met
twee zwarte hulpen.
leven heeft zal Cécile daar tussen haar kinderen
rondkruipen op de aarden vloer, levend op haar por
ties maniok en tarok. Zij weet wat haar te wachten
staat. Als ze me aankijkt met de grootste gazelle
ogen van West-Afrika, zie ik alleen maar argeloos
heid, vertrouwen, een zekere blijdschap zelfs.
De familie waakt over haar met een tederheid, die
zal voortduren tot ze in palmbladeren gewikkeld be
graven zal worden. Na dit ziekenbezoek zie ik Lam
baréné met andere ogen. Al die honderden familiele
den, die ook moeten slapen, eten en wonen, met
hun drommen kinderen en armzalige huisraad (een
slaapmatje, kookgerei en wat kleren) zijn even func
tioneel als een operatiezaal.
Hypermodern
Hun wanordelijk samenzijn bepaalt dermate het
beeld van Lambaréné, dat de perfecte, medische ver
zorging aan de aandacht zou kunnen ontsnappen. In
feite behoort dit ziekenhuis tot de modernste en
best geoutilleerde van Gabon, waar ook blanken
heen vliegen om zich te laten cureren. Maar de
huisvesting is qua exterieur dermate simpel, dat het
soms op camouflage lijkt. Achter de blinde wand
van een loods, die als garage dienst zou kunnen
doen, heeft chef-arts/chirurg Andreas Steiner de be
schikking over een air-conditioned operatiezaal. Eve
nals de sterilisatieruimte, de röntgenafdeling, het la
boratorium, de kraamkliniek, de kinderkliniek, de
reusachtige apotheek, enz. kan Lambaréné's hyper
moderne tandheelkundige kliniek wedijveren met
soortgelijke voorzieningen in Europa.
De chef-arts acht de vergelijking met een streekzie
kenhuis in Nederland of Zwitserland (waar hij zelf
vandaan komt) passend, om een indruk te geven
van de mogelijkheden, waarover hij beschikt. Een
nieuwe behuizing voor deze kostbare inventaris was
echter dringend gewenst, want Schweitzers patiën
tendorp is zelfs naar Afrikaanse begrippen langza
merhand uitgewoond.
Temeer omdat de mensen blijven toestromen en de
tijd ook in Gabon niet stilstaat, is de beslissing ge
nomen om een nieuw ziekenhuis te gaan bouwen.
Het is toch al een wonder, dat in dit vochtigwarme
klimaat vol woekering van schimmels en ongedierte
alles nog overeind staat. Soms met bijzondere voor
zorgen zoals in de Elzasser-eetzaal, waar elke tafel
poot in een blik met verdelgingsmiddelen is gezet.
Vooral de knaaglustige termieten zijn gevreesd.
Ruim 66 jaar, nadat Albert Schweitzer bij het licht
van een stallantaarn zijn eerste operatie improviseer
de (met een veldbed als tafel), staat Lambaréné op
een keerpunt. Na zijn dood heeft het er even naar
uitgezien, dat het ziekenhuis zou verdwijnen. Zes di
recteuren volgden elkaar op, maar wisten zich niet
te ontworstelen aan de schaduw van deze gewelde
naar, wiens creativiteit en werkkracht ooit „heroïsch"
zijn genoemd.
Zij slaagden er niet in een nieuw beleid te gaan
voeren, met handhaving van de oude principes en
van Lambaréné's funktie als symbool van offervaar
digheid en eerbied voor het leven. De huidige direc
teur Max Caulet, een dynamische Fransman uit de
Provence, heeft deze impasse doorbroken. Tezamen
met de chef-arts en zijn Nederlandse vrouw, de ver
pleegster Greet van Wijk, beheert hij Schweitzers er
fenis, zonder in dweepzucht te vervallen en dermate
energiek, dat hij de tornado van Lambaréné wordt
genoemd.
Een gezaghebbende stem in de voortzetting van dit
levenswerk heeft Rhena Schweitzer als dochter van
de grote blanke „oganga" (medicijnman). Zij ziet er
nauwlettend op toe, dat haar vaders idealen de drijf
veer blijven voor alles wat wordt ondernomen, en
bereist als ambassadrice van het hospitaal de halve
wereld.
Museumfunctie
Wat zich nu voltrekt zal leiden tot een aanpassing
aan de medische en sociale evolutie en een sterkere
beklemtoning van het oude ziekenhuis als óultuurhis-
torische enclave in het oerwoud. De oude gebouwen
krijgen een andere functie of. zullen gaan dienen tot
onderdeel van een weergaloos museum, met als
centrum het huis waarin Schweitzer zo lang ge
woond, gestudeerd en veel minder geslapen
heeft.
Deze paalwoning met de brede veranda is overigens
zo lek als een mandje en moet hoognodig gerestau
reerd worden. De inventaris maakt een overweldigen
de indruk, omdat alles gebleven is als het was, toen
Schweitzer hier op 90-jarige leeftijd de laatste adem
uitblies. Hij stierf in het ijzeren ledikant, bespannen
met een witte tot aan de balken reikende klamboe.
Op een steenworp afstand heeft de dokter zijn laat
ste rustplaats betrokken, naast zijn vrouw Helene
Bresslau, onder een grafkruis van grauw beton. De
inscriptie ziet er uit, of iemand met een spijker in
derhaast naam en data in het nog natte cement
heeft gekrast.
Intussen hangt zijn scheer riem klaar voor gebruik,
de kroontjespen vormt met een inktpot en allerlei
persoonlijke bezittingen een stilleven op de eenvou
dige schrijftafel met daarvoor de zeer ongemakkelij
ke kruk, waarop Schweitzer pas na zijn 75ste een
kussen duldde. Boeken staan keurig in de rij te
wachten tot zij uit elkaar zullen vallen. Foto's, de pi
ano waarop eens fuga's van Bach werden gespeeld
die zich paarden aan de nachtelijke geluiden van
het oenwoud; het is er nog allemaal.
Er moet spoedig ingegrepen worden, wil dit museum
niet ten offer vallen aan het tropische klimaat. De
historische operatiezaal waarin onder de meest er
barmelijke omstandigheden is gewerkt en de prak
tijkkamers met hun bruine timmerwerk, vormen even
zeer een getuigenis, dat niet verloren mag gaan. De
71-jarige verpleegster Maria Lagendijk, getekend
door 40 jaar werken in Lambaréné. leidt hier graag
bezoekers rond. Schuin achter het graf van de
meester die zij zo lang gediend heeft, is voor haar
een laatste rustplaats gereserveerd.
LEOJLEEilWIS
