Koninklijk
Slot
in Warschau
herrijst
uit oude
brokstukken
Geen
luchtkasti
maar
een
nationaal
symbool
Le
sp
I js
5tC
A
u
Sinds bl|na 34 |aar Is Warschau weer de
hoofdstad van een herboren Polen. De stad Is
niet meer zo bleek als tien jaar geleden en
zelfs wie nauwkeurig kl|kt ziet nauwelijks nog
de wat vergeten rimpels die een langdurige en
hevige ziekte verraden. Warschau, vooral in de
laatste oorlogsmaanden voor een groot deel
met de grond gelijk gemaakt Is, Is zijn
verwondingen te boven gekomen.
De stad heeft weer een frisse blos, al Is het
niet meer het oude Warschau geworden dat
zich voor de oorlog klein-Parljs kon noemen.
Een Poolse dichter zucht nog steeds: „Geef
me een oude steen, zodat Ik me weer In
Warschau voel".
Er zijn niet veel oude stenen meer In
Warschau. De vernietiging van het |oodse getto
In mei 1943, de verbeten strijd van de
Warschause opstandelingen tegen de Duitse
bezetter In de late zomer van 1944 en de
stelselmatige vernietiging van de stad daartoe
tot aan de bevrijding hebben hier en daar nog
littekens achtergelaten, In de harten van de
mensen, In de straten en op de pleinen van
de stad. Maar de Polen zijn In 1945 met
nieuwe moed begonnen, zoals zij dat ook In
1918 al hadden gedaan.
Deze keer namen
zij de wederopbouw van
hun hoofdstad op de koop
•toe, ook al moest die
wederopbouw van de grond
af aan beginnen.
Wie over de markt van de
oude stad loopt, of in de
straatjes er rondomheen,
zou bijna vergeten dat de
renaissance- en barokgevels
die hij ziet, er dertig jaar
geleden nog niet stonden.
Totdat men ergens op een
hoek een paar schilders
bezig ziet met in de ene
hand een oude foto of
vergeelde prent en in de
andere een verfkwast
waarmee ze de
oorspronkelijke motieven op
de muren schilderen. Steen
voor steen wordt de
geschiedenis in Warschau
vanaf de grond opgebouwd,
verfstreek voor verfstreek
wordt de oude Poolse
hoofdstad gerestaureerd,
wordt de Poolse trots
hersteld.
Het hart van Warschau is
het Slotplein, waar sinds
mensenheugenis twee
monumenten behoren te
staan. Het eerste is, hoog
'op een pilaar, het
standbeeld van koning
Zygmunt lil, dat er twaalf
jaar na zijn dood, in 1644,
werd neergezet. Precies
driehonderd jaar later, in
1944, werd het door een
Duitse granaat van zijn hoge
voetstuk geschoten en de
koning Zygmunt die nu het
kruis ter bescherming van
Polen boven de oude en de
nieuwe stad uit heft, staat er
pas weer sinds 1949.
.Vijfentwintig jaar lang heeft
Zygmunt alléén op het
Slotplein moeten staan,
zonder de achtergrond van
het tweede, eigenlijk veel
belangrijker monument: het
imposante Koninklijk Slot
dat koning Zygmunt III sinds
1596, het jaar waarin hij de
oude hoofdstad Krakau
verliet, heeft bewoond.
Het Koninklijk Slot heeft zijn
eerste koninklijke bezitter
nauwelijks overleeft. Kort
nadat koning Zygmunt van
zijn ouil geschoten was
werd het Slot door de
bezetters opgeblazen.
Pas sinds de zomer van
1974 staat de facade van
het Slot weer dominerend in
het centrum van Warschau,
herbouwd alsof er
nauwelijks iets gebeurd is,
met het jaartal 1622
levensgroot onder het
uurwerk in de klokketoren
om te onderstrepen, dat wat
daarné - soms stijlloos,
doorgaans in voor de Polen
weinig eervoile tijden - erbij
gebouwd werd, door de
restaurateurs met opzet is
weggelaten. Want het
Koninklijk Slot is niet een
paleis of kasteel als vele
andere. Voor het Poolse
volk is het een nationaal
symbool, een teken van de
Poolse wederopstanding.
Spiegelbeeld
Het wel en wee van het
Poolse volk is eeuwenlang
weerspiegeld in de rijkdom
en in het verval,van het
Koninklijk Slot. In het Slot
werd tot oorlog,
wapenstilstand of vrede
besloten, maar "moest soms
ook een verpletterende
nederlaag worden erkend.
Zoals bijvoorbeeld in 1795,
toen Rusland. Oostenrijk en
Pruisen het koninkrijk Polen
als dobbelaars onder elkaar
verdeelden. Polen was van
de landkaart geveegd en in
het Slot werden enkele
vertrekken ingericht als
biljartzaal voor de Pruisische
officieren. Toen elf jaar
later, in 1806, Napoleon met
zijn leger - op doortocht
naar Moskou - Warschau
was binnengetrokken,
schreef een Pool mismoedig
in zijn dagboek: "Het in alle
opzichten belangrijkste en
tegelijkertijd treurigste van
alle gebouwen in Warschau
is het Slot. Wanneer je de
binnenhof van het Slot
betreedt, wanneer je er
doorheen loopt en je je
eigen voetstappen hoort
weerkaatsen tegen de muren
van het rechthoekige
gebouw, wanneer je geen
enkel levend wezen aantreft
waar vroeger duizenden
hovelingen en dignitarissen
heen en weer snelden, dan
word je gegrepen door de
gedachte aan de nietigheid
van de menselijke grootheid,
dan besef je, dat je je in
een politiek graf bevindt".
Bij tv*»e opstanden, in 1830
en in 1861, werd het Slot
opnieuw middelpunt van de
Poolse geschiedenis. Maar
de opstanden mislukten. Op
8 april 1861 werden op het
Slotplein meer dan honderd
Polen door Russische
soldaten doodgeschoten.
Het Slot werd voornamelijk
als kazerne voor de soldaten
van de tsaar gebruikt, maar
voor het Poolse volk bleef
het 't symbool van zijn
verleden en van zijn
geschiedenis. Vaders zeiden
tegen hun kinderen dat zij
misschien de dag zouden
beleven, waarop de Poolse
vlag opnieuw op de
Slottoren zou wapperen.
Die dag kwam, toen op 11
november 1918 de wit-rode
vlag aankondigde dat Polen
weer onafhankelijk was en
Warschau opnieuw
hoofdstad was geworden.
Een van de eerste besluiten
van de ministerraad luidde,
dat het Slot in zijn oude
luister moest worden
hersteld. De Sovjetrussische
regering stuurde de
meubels, schilderijen,
beeldhouwwerken en
wandtapijten terug die in de
loop van ahderhalve eeuw
waren weggeroofd. Het Slot
werd de residentie van de
president. Tot de vroege
ochtend van 1 september
1939.
Besluit van Hitler
Do vernietiging van het
Koninklijk Slot was evenals
de verwoesting van
Warschau niet het gevolg
Van oorlogshandelingen of
een daad van misdadige
willekeur. Het was een
bewuste politieke beslissing
die door Hitier persoonlijk
genomen werd. Hitier wilde
Polen en het Poolse volk
niet alleen van de landkaart
vegen, maar ook uit de
geschiedenis on de
Europese traditie laten
verdwijnen. Daarom werd
het Slot, symbool van het
Poolse nationalisme en de
Poolse onafhankelijkheid, tot
de totale verwoesting
veroordeeld.
Op 17 september 1939
bleven de wijzers van de
grote klok in de Slottoren
op kwart over elf staan.
Tengevolge van een van de
zwaarste bombardementen
uit de eerste oorlogsdagen
stond het Slot in brand. Na
een oproep via de radio
door de burgemeester van
Warschau kwamen
honderden vrijwilligers
ondanks het bombardement
en felle beschietingen bij
het blussingswerk heipen.
Het Slot kon worden gered
en de inwoners van
Warschau begonnen nog
vóórdat de Duitse bezetters
er erg in hadden met de
herstelwerkzaamheden aan
hun Slot. De optimisten
hoopten dat zij elkaar nog
datzelfde jaar in de
koninklijke vertrekken een
vrolijk Kerstmis zouden
kunnen wensen.
De Polen wisten toen nog
niet dat het vonnis over het
Slot al geveld was. Men was
dan ook verbaasd toen de
bezetters in de tweede helft
van oktober iedereeen
verboden het Slot te
betreden. Niemand kon toen
al vermoeden dat Hitier
besloten had het Poolse
volk, zijn kuituur en zijn
geschiedenis totaal te
vernietigen. Opnieuw zou
het lot van het Slot bepaald
worden door het lot van het
land.
Uit een dagboeknotitie van
Generalgouvemeur Hans
Frank blijkt, dat Hitier hem
in een persoonlijk gesprek
op 4 oktober 1939 de
opdracht gaf het Slot te
vernietigen, nadat de
kunstschatten naar Duitsland
waren overgebracht. Een
week later kwam Hans
Frank in Warschau aan. Zijn
eerste gang was naar het
Slot, waar hij in de
troonzaal eigenhandig de
zilveren Poolse adelaar van
het baldakijn naar beneden
haaide.
Ontmanteling
De bezetters deden het
"gründlich": er werden
kunsthistorici ingeschakeld,
experts op het gebied van
ontmanteling,
slopersploegen uit Duitsland.
De Duitse "burgemeester"
van Warschau; Dengel, liet
veel schilderijen en meubels
uit het Slot naar zijn
geboortestad Würzberg
transporteren. Een deel van
het interieur verdween in de
woningen van hoge
Gestapo-officieren in Lublin
en Radom. De belangrijkste
stukken bestemde Frank
voor zichzelf: hij stuurde ze
als geschenk naar de
hoogste partijbonzen in
Duitsland.
Toen de Polen begrepen dat
het einde van het Slot in
zicht was, begonnen zij een
van de meest opmerkelijke
en tegelijkertijd meest
gevaarlijke ondernemingen
uit hun geschiedenis. Onder
leiding van de directeur van
het Nationale Museum,
professor Stanislaw Lorentz,
startte een reddingsactie
zonder weerga. Poolse
hoogleraren, conservators,
supposten, hulparbeiders,
kortom alle Polen die door
de bezetter bij de
ontmanteling te hulp werden
geroepen steunden de actie.
In broodtrommeltjes en
aktentassen, in een krant
gewikkeld of slim verborgen
onder een winterjas werden
kleine kunstvoorwerpenen
fragmenten van pilaren of
wandversieringen het Slot
uitgesmokkeld. In totaal
konden vierduizend
fragmenten gered worden;
meer dan driehonderd
schilderijen, zestig bronzen
en marmeren beelden, tien
kachels uit de achttiende
eeuw, de zuilen uit 'de
Slotkapel en ongeveer
vijftien deuren werden,
doorgaans in kleine
onderdelen, maar soms in
hun geheel, het Slot
uitgesmokkeld.
De honderden mensen die
aan de actie "Redt het Slot"
meededen riskeerden
voortdurend hun vrijheid.
Maar evenals na de deling
van Polen was de bevolking
ook nu vastbesloten om het
symbool van de natie en het
symbool van het volk in
betere tijd in zijn volle
luister te herstellen.
In de maand november van
het jaar 1939 was de
plundering van het Slot
vrijwel voltooid. Geen van
de Duitse experts scheen
zich erover te verbazen, dat
de geroofde buit geringer
was dan men had kunnen
denken.
Toen het Slot zo goed als
leeg stond, kwam een Duits
bataljon, gewapend met
electronische boormachines,
een week lang het Slot
"bewerken". In alle muren
en pilaren werden op
ooghoogte en op gezette
afstanden gaten geboord die
met dynamietstaven moesten
worden gevuld. De
voltrekking van het vonnis
liet echter op zich wachten.
Uitstel betekende geen
afstel. In 1945 wist het
Sovjetrussische leger in
Krakau beslag te leggen op
documenten die het
zogenaamde plan-Pabst
betroffen. Op bevel van
Hitier persoonlijk had een
aantal architecten uit
Würzburg een schets
gemaakt van "de nieuwe
Duitse stad Warschau",
bestemd voor 120.000
Duitsers die het
"Deutschtum" in Polen
moesten vertegenwoordigen.
Op de andere oever van de
Weichsel moesten barakken
gebouwd worden voor
80.000 Poolse
dwangarbeiders. Volgens
hetzelfde plan moesten alle
historische gebouwen,
paleizen en kerken
vernietigd worden. Op de
plaats waar het Slot stond
moest een protsering
gebouw komen te staan, van
waaruit het "Deutsche
Osten" bestuurd zou
worden.
Op 1 augustus 1944 kwam
de bevolking van Warschau
in opstand en voerde twee
maanden lang een
uitzichtloze strijd tegen de
bezetters. Nadat de opstand
was neergeslagen, begonnen
speciale
vernietigingsbrigades met
een bijna krankzinnige
precisie Hitiers bevel om
"Warschau met de grond
gelijk te maken" uit te
voeren.
Aan de vooravond van de
bevrijding van Warschau, in
december 1944, werd het
bevel tot de executie van
het Slot gegeven.
Honderden kilo's dynamiet
zorgden ervoor dat het
oeroude Koninklijk Slot
vermoeid en uitgemergeld
tot een immense puinhoop
ineenzakte. Zoals vroeger al
vaker gebeurd was, deelde
het Slot het lot .van de
hoofdstad van Polen.
Wederopstanding
Wat er nog restte van de
bevolking van Warschau was
'al vóór de executie van het
Slot geëvacueerd. Toch
doemden na de immense
ontploffing op het Slotplein
vanuit alle hoeken en gaten
Polen op, die van tussen de
brandende en rokende
puinhopen brokstukken van
het Slot opraapten en mee
naar huis namen. Evenals
vroeger waren ook nu de
Polen weer vastberaden om
"na de bevrijding" het Slot
in zijn vroegere luister te
herstellen.
Die bevrijding kwam op 17
januari 1945 en vrijwel
onmiddellijk begon men met
de berging van de grote
brokstukken die niemand
mee naar huis had kunnen
nemen. Gedurende de eerste
jaren na de oorlog hadden
de Polen voor een volledige
wederopbouw van het Slot
geen geld. Men deed echter
wat men kon. De kelders
van het Slot werden zo
goed en zo kwaad als het
ging gerestaureerd. Ook de
prachtige Koninklijke
Bibliotheek werd weer
opgebouwd, maar de
zestienduizend boeken die
de tsaren nog naar Rusland
hadden gehaald bleven in
Kiev, tot op de huidige dag.
Veel andere kunstschatten
werden uit het buitenland
teruggehaald om straks het
Slot weer in zijn
oorspronkelijke staat te
kunnen herstellen.
In januari 1971 besloten
partij en regering van Polen
het Slot weer op te bouwen.
Er was echter nog steeds
geen geld in de staatskas.
Een appél aan alle Polen in
binnen- en buitenland (één
op de vier Polen woont
buiten zijn vaderland) bracht
echter uitkomst: niet alleen
miljoenen Poolse zloty, maar
ook duizenden Poolse
dollars, ponden, marken en
franks zorgden ervoor dat
op 19 juli 1974 de muren
van het Slot weer overeind
stonden, als in 1622.
Sindsdien is men druk bezig
met het inwendig herstel
van het Slot. Dat duurt lang,
met name omdat men heei
bewust zoveel mogelijk
gebruik maakt van de oude
technieken uit de periodes
waarin de verschillende
oorspronkelijke delen van
het Slot werden gebouwd.
De gewelven bijvoorbeeld,
die uit de veertiende eeuw
stamden, zijn opnieuw
gemaakt van materiaal dat
in de veertiende eeuw
bekend was en met
methodes die toen werden
toegepast. Het vensterglas is
het resultaat van handwerk
en.er zitten dus luchtbellen
in. De trappen in het
herboren Slot zijn gemaakt
van hetzelfde
Carrara-marmer en dezelfde
steen uit Kielce als in het
oorspronkelijke Slot het
geval was.
Het meest indrukwekkende
van het herboren Slot is
echter dat in alle muren en
pilaren, in alle
wandversieringen en op alle
vloeren de oorspronkelijke
fragmenten en brokstukken
zijn ingevoegd die in 1939
en in 1944 door de
bevolking van Warschau zijn
gered, uit het door de
Duitsers bezette Slot en uit
de brandende puinhopen
van het geëxecuteerde
symbool van hun vaderland.
Men hoopt, dat het
over een jaar of twee
oude luister is herstelt
'zal dan opnieuw de
residentie van de presi
van Polen zijn, maar
een museum dat Polet
anderen zal confronter
met de geschiedenis
Slot en dus van Polen
verwacht vijfduizend
bezoekers per dag en
berekend, dat kaartjes
ongeveer drie maandei
tevoren zullen moeten
worden aangevraagd.
Het Slot zal opnieuw
spiegel, getuige en syr
zijn van de geschieden
het Poolse volk. Evena
Polen is ook het Slot
zijn as verrezen. Polen
het Slot zijn niet te
scheiden.
Ic l\
»ep]e
koos
cht
Inspi
ir te
l Car
eerst
lusse
I va<
I1"
eid
dooi
V
