Makkum
en Workum
maken nog
aardewerk
volgens
eeuwenoud
procédé
Dit koetje kost om en nabij de 300 gij
Het wordt in delen gegoten, die in een;
stadium bijeen worden gevoegd, waam|
schilderen volgens oude vertrouwde rr
ven begint.
Twee produkten uit de Makkumer majolica-
industrie. Bovenstaande vaas is ook in wit
verkrijgbaar. Ze kost dan 200 gulden minder
dan het polychroom beschilderde exemplaar.
De Nederlandse aardewerkindustrie heeft een even
oud als beroemd verleden. Ze is vandaag de dag
echter nog maar een schim van vroeger, want van
de honderden bedrijven, die sinds het begin van
de zeventiende eeuw in de noordelijke Nederlanden
gesticht werden in 1660 waren er in ons land
circa 70 keramische fabriekjes zijn er nog maar
een handjevol over. Naast het
bewonderde „Delfts
de produkten uit de
brieken beroemd,
ca.
bezit, maar er zijn aanwijzingen
scherfvondsten in Ralk dat er
ons land een 12-jarig bestand m
een aardewerkfabriek in dit da
bestond, eveneens van
Toch staat het Makkumer aardewerk, waarmee ten
onrechte vaak de gehele Friese aardewerkindustrie
wordt bedoeld, niet op zich zelf. Er zijn ook
in Makkum meer bedrijven, die majolica-produk-
ten vervaardigen, waarbij ook oude motieven (co
pyright bestaat niet of nauwelijks) worden ge
bruikt. Een heel eigen plaats neemt het Workumer
dat niet voorzien wordt van een
derhalve van een heel ander karak-
Boer b.v. een
eeuwen bestaat,
re-
Als de schilder zijn penseel neerlegt en
de grote plooischotel nog eens in zijn
handen laat ronddraaien, is er zo op
het oog althans weinig reden tot
tevredenheid. Goed, hij is keurig binnen
de lijntjes gebleven en heeft de verf
mooi gelijkmatig over bet oppervlak
verdeeld, maar voor de rest...
Eigenlijk is het maar een armoedig geval
wat hij daar in zijn handen houdt. De
kleuren zijn allesbehalve mooi, zelfs uit
gesproken flets: een vreemd naar paars
zwemend blauw, een wat vuil geel, een
onbestemd groen en hier en daar een
aangestipt oranje puntje. Nee, allesbehal
ve een resultaat om over naar huis te
schrijven.
Dan worden de voorbereidingen getrof
fen tot wat ik zou willen noemen „het
wonder van het glazuren". De plooischo
tel gaat samen met ander aardewerk en
honderden tegeltjes de oven in, waarbin
nen over enkele uren een infernale hitte
van tegen de 1000° C. zal heersen. Wan
neer hij er een dag later uitkomt, lijkt
het alsof de schotel als door een toverstaf
is aangeraakt. Als een pronkende pauw
ligt hij te stralen temidden van al dat
andere aardewerk, dat eenzelfde meta
morfose heeft ondergaan. De kleuren
hebben een ongekend diepe tint gekregen
en de glans, die de schotel nu heeft, lijkt
van binnen uit te komen.
De man naast me kijkt me voldaan aan.
„Mooi hè?" En terwijl ik bewonderend
knik, leidt hij me verder door het doolhof
van gangen en gangetjes van de Konin
klijke aardewerk- en tegelfabriek Tiche
laar bv. in het Friese Makkum.
Het inbranden van de glazuren is een tien
uren durend proces dat telkens weer
verbazing en bewondering oproept. Een
tiental kilometers verderop aan de Friese
IJsselmeerkust gebeurt hetzelfde bij de
Workumse aardewerkfabriek De Boer
bv. Een man in een morsig voorschoot
dompelt voortdurend kleine kommetjes
in een oranje-achtige vloeistof en plaatst
ze vervolgens op lange planken. Ook hier
de verrassende gedaanteverwisseling
wanneer ze uit de oven komen. De op
rode menie lijkende glazuur heeft zich in
een hechte transparante, lichtbruine laag
vastgezet op het steengoed, dat nu dezelf
de van binnen uit lijkende glans vertoont
als in Makkum.
„Oud Fries aardewerk", zegt een van de
drie De Boers van wie de familienaam
al meer dan drie eeuwen verbonden is
aan deze aardewerkfabriek, die op een
stuk nieuwbouw na, gehuisvest is in een
voormalige melkfabriek. Hij wijst op de
sierlijke „ringeloren", een onderbroken
golvende lijn van gele kleislib, die met
behulp van een koeiehoorn-met-een-gaat-
je op de potjes en kannetjes is aange
bracht. Het decor is niet het enige ver
schil tussen het Makkumse en Workumse
aardewerk. Niet alleen is dat uit Workum
eenvoudiger van vorm en kleur en vergt
het dus minder bewerkingen, het is ook
stukken en stukken goedkoper.
Jammer is het overigens dat De Boer op
een enkel artistiek weinig imponerend
stuk na (een spaarvarken) blijft afzien
van de vervaardiging van majolica met
het markante kerfsnede-decor, zoals dat
o.a. aan het eind van de 19e, begin 20e
eeuw nog volop gemaakt werd. Het hier
bij gebruikte groene loodglazuur gaf dit
aardewerk een geheel eigen kleur en
karakter, waardoor het zich een unieke
plaats in de Friese majolica-industrie ver
overde. Ms^ir de De Boers vrezen dat dit
type aardewerk, dat met behulp van mal
len gemaakt wordt, te arbeidsintensief en
dus te duur zal worden. „Op die manier
zal er geen markt voor zijn", aldus een
van de drie De Boers, die momenteel de
scepter over het Workumse bedrijfsge-
beuren zwaaien.
De aardewerkmakers in Makkum hebben
geen problemen met de prijzen, die hun
produkten moeten opbrengen. .Makku
mer aardewerk is duur, hartstikke duur
zelfs", geeft de verkoopleider H.H. Dek
ker onomwonden toe. Vervolgens wijst
hij op de lange (en dus kostbare) weg,
die een kluit klei moet gaan alvorens hij
gemodelleerd is tot een polychrome scho
tel of spreukenbord. Want het aardewerk,
zoals dat bij Tichelaar uit de fabriek
komt, wordt evenals dat van De Boer
in Workum vervaardigd volgens een
eeuwenoud procédé. Hoewel, in tegenstel
ling tot Workum, is de draaischijf in
Makkum nagenoeg verdwenen. Daarvoor
in de plaats zijn mallen gekomen, waarin
de schotels en vazen worden gegoten. De
Makkumse plateelschilder anno 1977
werkt echter nog precies volgens de ma
nier, waarop zijn 17e en 18e eeuwse
voorgangers te werk gingen, al maakt hij
zijn penselen zelf niet meer.
Overigens duurt het tenminste vijf jaar
alvorens een jongen of meisje die bij
Tichelaar als leerling-tegelschilder bin
nenstapt, een volwaardig aardewerkschil
der is. Zeker blijft hij of zij twee jaar
In bijgaande reportage is
sprake van zowel aarde
werk als majolica. Er be
staat verschil tossen beide
produkten: met majolica
worden bedoeld die pro
dukten, die vervaardigd
zijn van een wit-bakkende
klei en die vervolgens
voorzien worden van een
laag tinglazuur. Bij aarde-
werkprodukten, zoals oa
uit de Workumer fabriek
komen, is er geen sprake
van wit bakkende klei, ter
wijl evenmin tinglazuren
worden gebruikt De aar
dewerkmakers van zowel
Makkum als Workum ha
len hun klei uit It Heite-
lin, waarbij die van Mak
kum er krijt aan toevoe
gen. Produkten uit de Mak
kumer fabriek die niet ge
heel en al de toets der kri
tiek kunnen doorstaan
worden verkocht in een fa-
briekswinkeltje in dit zuid
west-Friese dorp, waarbij
het familiemerk verminkt
wordt Elders in het land
is deze „tweede keus" niet
te koop; de prijs ervan is
ongeveer een derde lager
dan die van „eerste soort".
„hangen" in het beschilderen van tegels,
alhoewel hij na verloop van tijd de fijne
re, meer techniek vereisende decors
krijgt voorgeschoteld. Na deze twee jaar
verhuist hij bij gebleken talent naar de
afdeling plat aardewerk, waar hij ook
weer twee jaar moet uitdienen, alvorens
hij de kroon op zijn loopbaan mag zetten
en zich algemeen aardewerkschilder kan
noemen. In die laatste fase krijgt hij
voornamelijk „opgaand goed", zoals va
zen van kaststellen onder handen, het
geen een grote vaardigheid en een zeer
vaste hand vereist. Dat dergelijke vol
waardige plateelschilders, zoals de all
round aardewerkschilders vroeger ge
noemd werden, betrekkelijk dun gezaaid
waren en zijn, is een stelling, die ook bij
Tichelaar wordt bewezen. Slechts een
tiental van deze „meesterschilders" is de
Makkumse fabriek rijk, reden waarom
het aantal grote vazen betrekkelijk klein
is en opdrachtgevers voor dit genre majo
lica rekening moeten houden met levertij
den, die tot twee jaar kunnen oplopen.
„We kunnen eenvoudigweg niet voldoen
aan de grote binnenlandse vraag naar
Makkums sieraardewerk", zegt Dekker,
daarmee de reden aangevend waarom er
slechts betrekkelijk weinig geëxporteerd
wordt. Aan de andere kant streeft Tiche
laar er niet naar het aantal schilders dat
men op dit ogenblik in dienst heeft be
langrijk uit te breiden. De daardoor ont
stane grotere produktie zou er toe kun
nen leiden dat de betrekkelijke exclusivi
teit van het Makkumse aardewerk verlo
ren zou kunnen gaan en dat is een idee,
dat in dit deel van de Friese zuidwest
hoek weinig weerklank ondervindt In
Workum heeft men de ervaring, dat er
onder de jongeren weinig animo bestaat
voor het vak van aardewerkdraaier. „Ze
komen wel, maar na een poosje hebben
ze er geen lol meer in en zoeken weer
iets anders", aldus een wat teleurgestelde
De Boer, die zegt geen wilde avonturen
in de aardewerkfabricage te willen uitha-
De Friese aardewerkindustrie is een be
drijfstak, die zich altijd gekenmerkt heeft
door een zekere behoudzucht. Bij Tiche
laar in Makkum worden vandaag de dag
geen nieuwe decors ontwikkeld, omdat
men bij het oude, vertrouwde van vroe
ger wil blijven, dat bewezen heeft zowel
in artistiek als commercieel opzicht suc
ces op te leveren. Men signaleert een
langzaam groter wordende vraag naar
grotere schotels, terwijl men eveneens
een groeiende belangstelling constateert
voor tegeltableaus en wandborden-met
spreuken, waarbij die met de tekst „Van
het concert des levens krijgt niemand een
program" als warme broodjes over de
toonbank gaan. Trouwens, de naam en
faam van het Makkumer aardewerk is zo
groot dat er nauwelijks afzetproblemen
zijn. Tichelaar heeft tot dusver een hon
derdtal verkooppunten in Nederland en
de wachtlijst van kunstnijverheidszaken,
die graag „Makkums" willen verkopen
vermeldt zeker nog een 30 tot 40 namen
van mensen, die zich graag aan het strin
gente prijzenregiem, zoals dat vanuit
Friesland wordt gedecreteerd, willen on
derwerpen. Heel anders is dat met het
aardewerk uit Workum, waarvan de Ne
derlandse dealerslij st grote witte vlekken
(o.a. Twente) vertoont. Terwijl het toch
een geheel eigen charme heeft en zeker
zo ambachtelijk is als het Makkumer
majolica.
De fabriek van Freerk Jans Tichelaar is
gedurende tientallen jaren voornamelijk
Nog steeds worden er in de aardefabriek De
Boer te Workum gebruiksvoorwerpen ge
maakt naar oud Fries model en beschilde
ring. De geschilderde golfrand op de potten
en bakken is typerend voor dit soort aarde
werk, dat een lichtbruine glazuurglans krijgt.
Een plateelschilder aan het werk. De schilde
ring is zeer flets en qua kleurenstel ling niet
fraai. De diepe glans en de prachtige kleuren
komen pas tot uiting na het glazuren. Juist
aan die glans en diepe kleurenpracht ont-«
leent het Makkumer aardewerk zijn faam.
een tegelfabriek geweest. Ook nu i
verlaten jaarlijks een dikke 700.
wandtegels de fabriekspoort. Ook sc
telgoed werd veel gemaakt en uit y
ovenboek uit 1719 blijkt dat er in dat j
uit deze Makkumse fabriek 258.870 te*
en 25.353 schotels kwamen, die een r
drijfswinst van 1.388 carolygulden opf
verden. In de 18e eeuw werden in Tic
laars fabriek zo'n 2.500.000 schotels
maakt naast ander kleingoed zoals test
steekjes, stoof- en pegelspotjes (inhou<n
maten), pap- en soepkommetjes en vvj
al niet meer. In 1877 werd de produb a,
van schotels gestaakt en langzamerhal j
begon het sieraardewerk zijn intrede d
doen. Aanvankelijk wordt alleen gesel
derd in blauw, maar later worden o
de andere kleuren van het majolica-pa
gebruikt: groen, geel, paars, oranje
bruin-rood. De artikelen worden bovi
dien van een merk voorzien, bestaan
uit twee gekruiste hoofdletters T, wai
aan later een wapenschild wordt toe(a;
voegd en het woordje Holland, hetgen'
op export van het Makkumer prodi
wijst. (Later zal daarvoor in de plaats
naamsaanduiding Makkum komen, wel
heden ten dage nog gevoerd wordt.)
Bij deze (korte) blik op de historie v
dit befaamde Makkumer bedrijf, waar
totaal zo'n 175 mensen werken, is 1
opvallend dat het alom zo geroemde s r,
raardewerk nog maar „slechts" honde 1
jaar oud is. Het echt antieke majolica
Makkum moet dan ook vooral gezoc
worden in de oude gebruiksvoorwerp a
die er vroeger gemaakt werden: komfoi
tjes, testjes, vergieten, suiker- en taba
spotten, bloempotten, visschotels er a
Overigens zijn een aantal van deze voc
werpen ook weer in de huidige collect
opgenomen, die in totaal zo'n 1.200 t
1.300 verschillende voorwerpen in vt
schillende uitvoering en variatie omvi
Daarbij schuilt de kracht van dit typ j
aardewerk in de eigen gemaakte glaz
ren, die worden samengesteld op baf.
van de kennis, die van vader op zo< L
overging en het geheim van de TichelaaL
fabriek betekent. (Ook De Boer in W(
kum waakt angstvallig over de glazuun
cepten.) Deze glazuren geven de produ
ten uit deze meer dan 300 jaar ou<
gleibakkerij hun eigen specifieke glai
waardoor ze ondanks de vaak ze
forse prijzen, die ervoor moeten worde**
betaald steeds meer mensen aanspil
ken- s
KLAAS GOING E
De koeiehoom-met-een-g aatje is voor de decoratie niet meer weg te denken.
Inbranden van glazuren roept telkens
weer verbazing en bewondering op
