Er wordt
gesold
met menselijke
waardigheid
Niet alleen
psychiater
kan mensen
beoordelen
dere persoonlijkheden in een. Maar mensen die zich
in alle omstandigheden voortreffelijk weten aan te
passen, een passend gezicht bij iedere gelegenheid,
vertegenwoordigen ook verschillende persoonlijkhe
den in een. Wie zijn zij eigenlijk zelf? Wanneer is
iemand gek? Ken je „Dagboek van een gek" van
Gogol? Henk1 van Ulsen heeft het eens voor de tv
gespeeld. Hij deed het niet erg goed vond ik. Niet
alle „gekken" praten met zo'n infantiele geforceerde
stem. Het is allemaal net een tikkeltje overdreven.
Maar daar heb je het weer. Met wie is Van Ulsen
gaan praten. Met een psychiater, zoals ik in een
interview las, niet met patiënten. Wat gebeurt er als
er een boek over psychiatrie verscWjnt dat niet
geschreven is door een psychiater. Juist, het wordt
ter beoordeling naar een psychiater gestuurd. De
grote misvatting van wat psychiatrische patiënten
eigenlijk zijn, vindt zijn oorzaak hierin dat men de
enig juiste beoordeling van menselijk gedrag aan
psychiaters toeschrijft. Op die manier krijgt de leek
in kranten en tijdschriften een visie opgediend die
uitgaat van het ziektebeeld in plaats van een sociaal
beeld. Hoewel daar gelukkig de laatste tijd verande
ring in komt. Er komen steeds meer psychiaters die
hun huik naar de wind hangen en van het ziektebeeld
overstappen naar het sociale beeld. De goeden niet
te na gesproken. Trouwens, ieder weldenkend mens
kan de gedragingen van zijn medemens beoordelen.
Ik denk dat de gemiddelde burger het niet meer of
minder moraliserend doet dan de gemiddelde psy
chiater. De deskundigheid van de laatste is vooral
gelegen in de ervaring met psychiatrische patiënten.
Ze weten min of meer welk gedrag te verwachten
is bij een bepaald „pathologisch" beeld. Maar psycho
logen en zelfs sociologen zijn misschien even goed
in het taxeren van voorspelbaar gedrag. En ik denk
vele psychiatrische patiënten ook. Mensen in inrich
tingen zijn niet allemaal organisch gestoord of „ge-
i brekkig ontwikkeld"! Ik denk dat veel mensen hun
mening hebben over bijvoorbeeld Menten of Weinreb.
Maar is het oordeel van een man als Bastiaans
(hoogleraar, psychiater, gespecialiseerd in het zgn.
k.z. syndroom. P.H.) die door Heerma van Voss van
de Haagse Post wordt geconsulteerd, gezaghebbender
omdat hij psychiater is. „Weinreb is een pseudoloog
en Menten is een psychopaat", zegt Bastiaans. Het
zijn psychiatrische termen die bij beelden passen.
Maar zijn begrippen als fantast en oorlogsmisdadiger
kwalitatief minder waard? Met andere woorden is de
psychiatrische terminologie een garantie voor deskun
digheid?"
Niet aangepasten
„In elke cultuur wordt bepaald wie de „niet-aange-
pasten" zijn. Die heb je altijd gehad. In vele gevallen
waren dit de cultuurdragers. Logisch eigenlijk. Le
ven is bewegen, stilstaan is de dood. Alle groten
in de geschiedenis hadden iets onaangepasts.
Van Gallilei werd niet geaccepteerd dat hij zei dat
de aarde om de zon draaide. Hij kon zijn standpunt
herroepen in de wetenschap dat hij toch gelijk had;
zijn alternatief was op zijn minst sociale uitstoting.
Luther („hier sta ik, ik kan niet anders") kon dat
niet. Hij verdedigde zijn stellingen, die vooral gericht
waren tegen sociale wantoestanden. Hij had de more
le steun van de kerkvaders nodig. En die kreeg hij
niet. Hij was overtuigd van de juistheid van zijn
inzicht, maar omdat hij ten slotte toch een filosofisch
standpunt verdedigde, kon hij niets exact bewijzen.
Ik kan mij voorstellen dat je dan zegt „ik kan niet
anders, ik voel dat ik gelijk heb". Zoiets is alleen
maar verstaanbaar voor mensen die ook hun gevoel
laten spreken. De mensen met het diepste gelijk zijn
altijd de mensen met het gevoelsgelijk. Het zijn
meestal ook de tragischen. Baldwin, Zelda Fitzgerald,
Camus, Herzberg, Böll, noem maar op. En natuurlijk
niet alleen maar letterkundigen. Mensen die zijn
opgevallen door afwijkende meningen en die door
velen herkend en begrepen werden".
„We leven nu in een tijd van vervreemding. Neem
Normaal
Dierentuin
Niet positief
Bijna vier jaar geleden verraste de schrijfster Eve
lien Paull met haar boek „In het land der blinden",
een martelgang door de psychiatrie. Die felle aan
klacht tegen de behandeling die psychiatrische pa
tiënten moeten ondergaan, dateert dus al weer van
enige tijd geleden maar is helaas nog steeds verras
send actueel. Vanuit haar werkkamer, dertien hoog
ergens in Nederland, kijkt zij neer op uitgestrekte
stukken groen met hier en daar de spits van een
kerktoren. In het vertrek talloze planten evenals
vele boeken en stapels papieren. Aan de muren vele
platen van bloemen. Onlangs heeft zij zich aan de
universiteit laten inschrijven om culturele antropo
logie te gaan studeren. Dit teneinde de psychiatrie
in een breder verband te leren zien en zodoende in
staat te zijn zich een beter oordeel te vormen. In
een stoeltje voor het raam zit Evelien Paull. Zij
praat snel, haar handen converseren mee. De vin
gers, vrijwel constant in beweging, spelen af en toe
met een ballpoint. Haar verhaal, tussen vele koppen
koffie door, is de geschiedenis van een strijd die
ongetwijfeld nog vele jaren zal duren maar daarom
niet minder intensief gevoerd moet worden.
„De vraag die gesteld moet worden is: Wat faalt er
in de psychiatrie? Daarbij gaan wij er dus al van
uit dat het niet helemaal in orde is. Voor mij is het
zeker dat er een heleboel fout zit Mijns inziens is
het hele uitgangspunt verkeerd. Als psychiatrie een
medische zaak is, mag men een medische behandeling
verwachten, maar het merkwaardige is dat dat er
vooral van (ped)agogische maatregelen sprake is in
de psychiatrie. Het is zo onlogisch. Men spreekt van
ziekte en deelt vervolgens straffen uit Dit deed mij
tot de conclusie komen dat de, behoudende, medische
psychiater eerder moraliserend dan ziektebestrijdend
optreedt. Ik zie er nog steeds het nut niet van in
om mensen in een isoleercel te stoppen, anders dan
bij uiterste noodzaak, of, iets minder extreem, ze van
hun omgeving af te zonderen. Is het zinnig om
mensen bij wie de oorzaak van hun moeilijkheden
in het gezin gezocht moet worden zo maar weg te
halen? Als de oorzaak in het gezin ligt, zal ook daar
aan veranderingen gewerkt moeten worden en niet
alleen bij de „patiënt." Veel van de methoden in
psychiatrische inrichtingen zijn pure poppenkast. Van
de negenendertig in ons land zijn er maar een paar
regelmatig in het nieuws. En dat zijn dan de beste,
want juist omdat die vijf of zes verbeteringen nastre
ven, treden zij naar voren. Maar hoe is het bij de
rest, veelal gelegen „in een gezonde en bosrijke
omgeving", maar dus ook weggestopt van de maat
schappij. Het is best mogelijk dat daar nog mid
deleeuwse toestanden voorkomen.
De electroshock is net zo twijfelachtig als het in de
middeleeuwen gehanteerde middel van de rotatie-
kuur. Er zijn vele voorbeelden van mensen die dank
zij eenbehandeling met electroshocks hele stukken
„Ik voel mij het meest aangetrokken tot echte
mensen, mensen die als „echt" overkomen, gevoels
mensen. Pure rationaliteit zoals je veel in de psy
chiatrie aantreft doet gespleten aan. Alsof ze een
deel van hun mens-zijn laten liggen. Dit in tegenstel
ling tot de pure emotionaliteit zonder ratio. Allebei
is even gespleten.
Ik weet wel dat „gespletenheid" in de psychiatrie iets
anders betekent. De patiënt beleeft zichzelf als meer-
„Een jaar of tien geleden liep ik met mijn zusje in
Artis. Daar zagen wij een gorilla in een kooi. We
wisten allebei: dat dier is dodelijk eenzaam. Tegen
woordig laat men in dierentuinen de apen in groepen
leven, probeert men de natuurlijke omgeving na te
bootsen en gaat men door het geven van spelmate
riaal de dodelijke verveling bij dieren tegen om
psychiatrische ontreddering bij de dieren te voorko
men. Voor mensen is er nog steeds de isoleercel.
Ik zou het al die mensen die met psychiatrische
patiënten omgaan op het hart willen drukken: ge
bruik uw intuïtie. Vergeet het gebrekkige van uw
opleiding en handel als mens. En voor de mensen
die hun mentaliteit niet kunnen of willen verbeteren,
moet de wet gewijzigd worden. De psychiatrische
patiënt kan sterk komen te staan als hij een wet
achter zich heeft waar hij zich op beroepen kan. Ik
had groot respect voor al diegenen die laatst op de
openbare hoorzitting voor de vaste commissie van de
Tweede Kamer hun kritiek op de wetgeving lieten
horen. Het is zo goed als de „patiënten" zelf er blijk
van geven heel goed te weten waar ze over praten.
Beter dan wie ook! En om al die ideën bekendheid
te geven werk ik in commissies en studiegroepen. Het
zal nog wel vele jaren duren. Maar langzamerhand
winnen we terrein. Ik zou mij niet in geweten verant
woord voelen als ik niet meedeed."
PAUL HOVIUS
foto's Milan Konvalinka
„Er is mij wel eens gezegd dat ik in mijn boek zo
weinig positiefs heb geschreven. Maar de zaken
zouden minder markant naar voren zijn gekomen als
ik erg genuanceerd was geweest. Bovendien was ik
voor een groot deel woedend toen ik het boek
schreef. Het was wel degelijk als een soort tegendos-
sier bedoeld. „Patiënten" observeren hun hulpverle
ners namelijk minstens zo goed als andersom.
En zoals ik het heb beleefd, hebben duizenden ande
ren het, zo is achteraf gebleken, ook ervaren. Het
is de medicus die de ander op diens gedragingen
beoordeelt. Ik ben niet de enige die denkt dat een
medische opleiding eerder een handicap dan een
aanbeveling is als het gaat om de beoordeling van
mensen die emotioneel ontredderd zijn. Gedrag is
alles wat iemand heeft als' hij bij een psychiater naar
„In de psychiatrie ben ik patiënten tegengekomen
met denkbeelden waar psychiaters ontzag voor kun
nen hebben. De gevoelens waartoe zij in staat waren
in gedichten bijvoorbeeld. Iedere rechtgeaarde psy
chiater vraagt zich af waarom hij juist voor dit vak
heeft gekozen. Normaal of abnormaal is niet meer
dan een w aarde-oord eel gemeten naar de tijd en de
cultuur waarin men leeft.
Simone de Beauvoir heeft eens gezegd „het menselijk
verval is begonnen op het moment dat men de
wetenschap boven de wijsheid stelde", vrij vertaald,
in onze cultuur is het minder waard een filosofisch
denker te zijn dan een wetenschapper, tenzij men een
universitair filosoof is. Alle wetenschap is met een
voudig denken begonnen. Het creatieve vragen. Het
lijkt of de wetenschap van nu vooral bestaat uit in
het geheugen vastleggen van wat anderen voor ons
gedacht hebben. Hoe indrukwekkender de literatuur
lijst, hoe serieuzer de wetenschappelijke verhandelaar
genomen wordt. En zichzelf neemt! Mensen die filoso
fisch zijn aangelegd, worden dikwijls onder psychia
trische patiënten teruggevonden. Men kan zeggen dat
aan emotioneel derailleren denkfouten ten grondslag
liggen. Misschien is dat waar. Maar nog meer is het,
denk ik, het te streng gevormde geweten. Omdat
psychiatrische patiënten sociaal en moreel gezien
worden afgewezen redden zij het emotioneel niet. Het
zijn de erkende kunstenaars die vaag en wijs mogen
zijn. Een man als Anton Heijboer bijvoorbeeld is
bekender om zijn kunstwerken en zijn drie vrouwen
dan om zijn psychiatrisch verleden, alhoewel dat ook
algemeen bekend is. Voor mij kan een psychiater
evengoed een Jan met de pet zijn als de man achter
de tapkast een filosoof. Je zou kunnen zeggen: theore
tiseren is zuiver denken, practiseren zou puur gevoe
len moeten zijn. De synthese tussen die twee is
intuïtie of wijsheid. Het is bijna mijn levensmotto.
Dat is mijns inziens ook de gedachtengang van
Simone de Beauvoir. Emotionaliteit wordt zo vaak
als inferieur beschouwd. In het psychiatrisch jargon
is emotionaliteit meestal „ontremdheid". Sommige
psychiaters stellen dat emotionaliteit niet adequaat
is. Ik vraag mij dan weer af: wat is inadequaat?
Ontremde gevoelens zijn gevolg, geen oorzaak! Toen
Archimedes uit het bad sprong met zijn „eureka" was
dat ook pure emotie, als gevolg van zijn geweldige
natuurwetenschappelijke ontdekking. Hij heeft zich
tijdens dat drijven in bad de eenvoudige creatieve
vraag gesteld: waarom drijf ik en wat betekent dat?
Waarom zouden er aan de pure emotionaliteit van
psychiatrische patiënten geen eenvoudige creatieve
vragen zijn vooraf gegaan?"
alleen al de stedenbouwers die gelijkvormigheid
schoonheid noemen, die gigantische betonnen bouw
werken laten oprijzen zodat de mensen zich nietig
en klein voelen, „niet passend" in die tot de wolken
reikende wereld. En juist de emotioneel gestoorden,
de mensen althans die zo genoemd worden, voelen
die vervreemding aan. De gebouwen op Hoog Catha-
rijne, Utrecht, zijn toch een verschrikking? Waarom
voel je je bijvoorbeeld in het openluchtmuseum in
Arnhem veel beter op je plaats. Of in kleine dorpen?
Omdat de afmetingen zijn afgestemd op ons mense
lijk postuur denk ik wel eens. Het is te overzien. En
het kleurgebruik is ook belangrijk. Je ziet het protest
in de vorm van straatbeplanting in de oude stadsker
nen van de grote steden. Waarom worden de kleuren
van de natuur als een weldaad ervaren en waarom
is grijs beton zo deprimerend? Het hebben van
emoties wordt overgevoelig gevonden en het tonen
ervan is gek. De vraag is wat is geaccepteerd zijn
en aan welke normen wil je voldoen. Onze cultuur
is de cultuur van het avondland. Het Westen is aan
zijn eigen ondergang bezig. Maar milieuvechters wor
den nog steeds zweverig genoemd, hoewel hoe langer
hoe meersmensen de ernst van de situatie gaan inzien.
Ach, het is allemaal gesneden koek en al zo vaak
gezegd."
„Het is zo gevaarlijk om betrekkelijke begrippen op
mensen toe te passen. Als iemand bijvoorbeeld een
plant hoort praten is hij anders dan zijn omgeving.
Wel rijst natuurlijk de vraag in hoeverre de omge
ving tegen een dergelijk gedrag is opgewassen.
Men kan nog zo tolerant zijn, maar help je iemand
als je met hem meegaat? Doe je één stap dan zul
je er ook drie en vijf moeten doen. En waarom zou
iemand die planten hoort praten op dat punt meer
rechten hebben dan iemand die dat niet hoort? Hij
heeft niet meer en niet minder rechten. Dat is de
meest juiste manier van iemand serieus nemen. Je
kunt alleen maar je eigen leven leven, samen met
anderen, dat wel. Je moet op zijn minst elkaar
kunnen begrijpen. In de psychiatrie zou men meer
met intuïtie moeten durven werken. Als mens tot
mens. Het aantal psychiaters dat de gebreken in de
opleiding aan de kaak heeft gesteld, is groot. Men
is er wel mee bezig, maar het gaat te langzaam."
„Er is mij wel eens
gevraagd waarom ik
mijn boek onder peu-
doniem heb geschre
ven. Mijn antwoord
is: omdat ik een men
taliteit en niet perso
nen aan de kaak heb
willen stellen. Het
heeft meer met be
schermen dan met
verschuilen te ma
ken. Vooral naar de
psychiaters toe was
het een stuk bescher
ming. Hoe vaak heb
ik niet van mensen
gehoord „ik heb mijn
eigen geschiedenis
gelezen". De knech
ting, de onvrijheid,
allemaal dingen die
in psychiatrische in
richtingen gebeuren
ten koste van mensen
die juist onder verge
lijkbare omstandig
heden gebroken zijn.
Psychiatrische in
richtingen werken
systeembestendigena.
De analogie tussen
een concentratiekamp en een psychiatrische inrich
ting is heel duidelijk. In beide wordt met de menselij
ke waardigheid gesold. En dat is dan nog zacht
uitgedrukt. Kijk maar naar de film „One flew over
the cuckoo's nest". Al komen daar enkele onwaar
schijnlijke toestanden in voor, de tendens is werke
lijkheid. Psychiaters die na enkele, gesprekken menen
de patiënt te kennen en hoofdzusters die verbitterd
hun macht uitoefenen. Het is in staat de mensen te
fnuiken. Er wordt momenteel gewerkt in de marge.
Maar een nare mentaliteit verander je niet zomaar.
De leerling-verpleegster bijvoorbeeld die over het
hoofd van een vrouwelijke patiënt een opmerking
over haar lichaam maakt tegen een collega. Alsof de
patiënt er niet bij is! Als het verplegend personeel
zich zou realiseren waar zij op deze manier mee bezig
zijn dan stappen zij er uit of wijzigen zij drastisch
hun houding. Degenen die het niet aanvoelen gaan
gewoon door."
van hun geheugen zijn kwijt geraakt. Er is nog te
wemig bekend over de effecten van hersenoperaties
en electrische schokken in de hersenen, die het effect
van een epileptische toeval hebben, op de menselijke
persoonlijkheid. Maar behalve dat. Wie heeft het
recht de menselijke eigenheid op zo'n drastische wijze
te beïnvloeden? Juist als je de patiënt zijn status als
mens ontneemt, wat bij een dergelijke behandeling
gebeurt, ontneem je hem alles. Geestelijk ziek zijn
is sociaal gezien nog steeds een minderwaardig ver
schijnsel; lichamelijke ziekte wordt wel geaccepteerd.
Het predikaat „geestesziek" heeft aanvankelijk een
beschermende functie gehad. Volgens mij zijn psy
chiatrische patiënten niet ziek, wat niet wil zeggen
dat ze geen hulp nodig hebben."
binnen stapt. Bij gedrag in de zin van bijvoorbeeld
overgeven, of een gebroken been of koorts hebben,
Sijn er duidelijke lichamelijke indicaties. Als iemand
huilt kan dat zijn uit volslagen onmacht Wie kan
zeggen hoeveel vergeefse pogingen om te praten aan
die huilbui vooraf zijn gegaan. Je moet zoveel van
de mensen weten om over ze te kunnen oordelen.
Het is hetzelfde met straffen, die in psychiatrische
inrichtingen aan patiënten worden opgelegd. Wie ben
je om te zeggen dat een ander straf verdient? Op
grond van welke overwegingen? En wat is straf?
Straf is datgene wat als straf ervaren wordt.
„In noodgevallen, als er geen zenuwarts aanwezig is,
kan een huisarts een zogenaamde geneeskundige
verklaring (k.z.verklaring) afgeven om iemand met
een machtiging, dus onvrijwillig, te laten opnemen.
Het is mijns inziens verkeerd dat een arts zonder
verdere vórming op het gebied van de geestelijke
gezondheid iemand zijn vrijheid kan ontnemen, enkel
en alleen omdat hij arts is. Overigens is zeker tachtig
procent van alle opgenomen patiënten er „vrijwillig",
dat wil zeggen niet door middel van een machtiging.
In het moraliserend psychiatrische model zijn gezond
en ziek nog steeds eufemismen voor goed en kwaad
of zelfs voor: zondig en niet zondig."
