„Groeten
OP EERSTE KERSTDAG, NEDERLAND 1,21.40 UUR
Het was in de mobilisatie een hele toer om blonde Mientje met i
van prikkeldraad te versieren. Maar als het een soldaat lukte om haar]
te krijgen, juichte de hele kazerne
De in de mobilisatietijd uit hun huizen
gehaalde vaders jasten zelf de piepers: als
afwisseling op het menu van rats, kuch
en bonen. Zij zongen daarbij vrolijk over
de vraag wie de suiker in de erwtensoep
had gedaan
Op Koninginnedag stonden del
van vroeger uren met hun peuteif
arm om Wilhelmina te zien. Nu f,
de kinderen het allemaal veel betij
WW*
We schrijden 1939. Algemene mobilisatie. Man
nen verlaten hun werk, spoeden zich naar kazer
nes, steken zich in grijs-groen en wikkelen de
kuiten in puttees. Zij slapen op stro en leren
bajonetten steken in de buiken van met stro
gevulde poppen. Uit hun gezinnen gehaalde va
ders en eerbied voor het leven bijgebrachte
zonen wordt vervolgens voorgedaan hoe die
bajonet weer uit die buik moet worden verwij
derd: aftrappen. Zo gaat het toe in een oorlogs
gevecht van man tegen man, insteken en aftrap
pen. Binnen een jaar, mei 1940, bleek op de
Rotterdamse Maasbruggen hoe bitter noodzake
lijk de beheersing van die techniek was.
Maar we schrijven nog steeds 1939 en uit de
soldatenfilmpjes van amateurs krijgen we een
heel ander beeld. In de kazernes gaat het er
vrolijk aan toe. Oude jongens onder elkaar. Er
wordt gecostumeerd gevoetbald, vrolijke avond
jes geven niets weer van de spanning, die er in
die dagen ook heerste: het intrekken van de
verloven, de verhoogde waakzaamheid aan de
grens, Duitse vliegtuigen in het Nederlandse
luchtruim, echte of vermeende spionage-activitei-
ten van nationaal-socialisten. Angst voor oorlog,
ja, misschien in het hart, maar de lucht was
vervuld van het gezang rond blonde Mientje met
haar hart van prikkeldraad, van de rats, kuch
en bonen die het soldatendiner vormden en van
de vraag wie' er suiker in de erwtensoep had
gedaan. Om de vijand informatie te onthouden
over de legering van onze soldaten moest elke
brief aan vader, man of zoon geadresseerd wor
den met „Ergens in Nederland". Wie in die dagen
bekeurd werd door een agent, omdat ie zonder
rijwielplaatje reed, gaf dat adres op. Moest die
agent eerst maar eens waar maken, dat-ie een
echte agent was en geen verklede spion.
Bleven we dan echt lachen in die tijd? Een
reserve-kapitein, die in die dagen had te zorgen
voor de ontspanning van de soldaten, weet daar
over te vertellen, dat die vrolijkheid deels gefor
ceerd en deels echt was. Geforceerd in zoverre
de soldaten na het bajonet-steken gezellig bezig
gehouden moesten worden, echt omdat de mobi
lisatie voor velen een verademing betekende na'
jaren van werkloosheid en ook omdat men hier
dacht, dat de Duitsers net als in 1918 toch niet
over onze grenzen zouden komen.
Schaduw
In 1940 gebeurde dat echter wel en men kan niet
zeggen, dat deze grote gebeurtenis, de Tweede
Wereldoorlog, zijn schaduw niet vooruit heeft
geworpen. Men heeft die alleen niet willen zien
en in elk geval is die niet terecht gekomen op
de kazemefilmpjes uit '39. Leo Akkermans, so
cioloog en programmamaker van KRO-tv, weet
daar wel een verklaring voor. Op eerste kerstdag
op Ned. I om 21.40 uur gaat hij onder de titel
„Groeten van tante Annie en oom Wim" reeksen
amateurfilmpjes uit de jaren '20 tot '60 voor
draaien op tv om te zien of de sfeer van die
jaren, van de roerige twintiger jaren via de
oorlog tot de komst van provo, daarin terug te
vinden is. KRO-tv plaatste enige maanden gele
den een oproep om filmpjes uit dat tijdperk. Er
kwamen enige honderden blikken film binnen,
sommige zeer aangevreten door de tand des tijds,
broos als het leven dat daarop verbeeld wordt,
leven dat in veel gevallen ook niet meer bestaat.
Leo Akkermans: „Aan die films lees je de ang
sten- en de noden in het verleden niet af. Meestal
filmden de mensen vrolijke gebeurtenissen, brui
loften, kinderfeesten, dagjes-uit en dan hield men
de zorgen buiten de deur en buiten de film. Ik
heb gesprekken gehad met de mensen, die de
films inzonden, maar telkens herinnert men zich
beter de dag, waarop de film gemaakt werd, dan
wat er toen buiten de deur aan de hand was.
Ik kreeg bijvoorbeeld een film van een thuis
gevierd kerstfeest uit 1941. Die film kon net zo
goed uit '38 of uit '46 zijn. Je merkt niets van
oorlog, wel van huiselijke gezelligheid. Is er dan
geen verschil tussen een kerstfeest in oorlogstijd
en Kerstmis in vredestijd, vroeg ik. Na enig
nadenken kon men zich als enig oorlogsongemak
herinneren het feit, dat op zeker ogenblik door
een explosie alle ruiten gesprongen waren. Dat
zal vooral de jongeren vreemd in de oren klin
ken. Die hebben uit verhalen over de oorlog het
idee overgehouden, dat iedereen toen de hele dag
onder de bank lag uit- vrees voor het vege lijf.
Als het om huiselijk leven gaat, laat men zich
zelfs door oorlog zo min mogelijk van de wijs
brengen. Men verdringt het, wil er niet van
weten. Men hecht zeer aan het eigen levenspa
troon en doet daar uit zelfbehoud zeer ongaarne
afstand van".
Hollands
Toch gaat Leo Akkermans proberen door die
films heen te zien. Bij een zorgvuldige beschou.
wing geven ze meer prijs dan de makers ooit
vermoed kunnen hebben. Er zit een film bij van
een trouwpartij van Nederlanders in Batavia in
1941, toen de Jap nog net niet binnen was. De
beelden laten een echte Hollandse bruiloft zien.
Hij zou net zo goed in Enkhuizen of waar dan
ook opgenomen kunnen zijn. Alles is er Hollands
aan, de kleding, de versiering en het verloop der
feestelijkheden. Men zou toch mogen verwach
ten, dat dit Hollandse gezin, dat zijn bestaan en
zijn reden van bestaan in het toenmalige Hol-
lands-Indië vond, dat toch heel de dag door met
Javanen te maken had, ook iets van de Javaanse
gebruiken toegelaten zou hebben tot hun bruiloft.
We zaten toen toch al eeuwen in Batavia. Maar
ook hier blijkt weer de behoudzucht van de eigen
cultuur, de onbewuste weigering andere ge
dragspatronen in het eigen leven te verwerken.
Hoe sterk die drang tot het bewaren van het
eigene in dat gezin in die omstandigheden was,
komt onthullend aan het licht als op zeker
Palmen en Indische huizen, maar bin
nen zowel als in de tuin bleef men hech
ten aan de Hollandse huishouding. Op de
films en foto's uit de vroegere tijd is geen
djongos te zien
moment een deur open gaat en een Javaanse
bediende, een djongos, binnentreedt met schalen
vol lekkers. Dan stopt de film plotseling. Men
mag aannemen, dat op dat bruiloftsfeest voort
durend dienstwillige djongos in de weer zijn
geweest. Die heeft men zorgvuldig gemeden en
buiten de blik van de camera gehouden. Toen
zo'n bruine man toch nog onverhoeds binnen het
beeldveld trad, moet de filmer als door een wesp
gestoken de knop losgelaten hebben. Oost is oost
en west is west en die twee zullen elkaar nooit
ontmoeten, heeft Rudyard Kipling vastgesteld,
zonder kennis te hebben gehad van dit veelzeg
gende filmpje. In die Aziatische wereld leefden
de Nederlanders als op een eilandje van
eigen cultuur, wel sléepjurken, maar geen sarong
te zien, veel blanke huid en van een bruin gezicht
niet meer dan een ijlings afgekapte flard. Zo
afstandelijk behandelden we het volk, met het
welk we toch dachten onder hetzelfde vorsten
huis tot één volk te behoren.
Geschiedschrijving
Het is Leo Akkermans niet begonnen om in zijn
tv-uitzending«een stukje heimwee naar het verle
den té etaleren, al zal er zeker nostalgie ontstaan
bij het zien van deze films. Zijn uitgangspunt
is geschiedschrijving te plegen, ,te laten zien hoe
wat buitenshuis speelde het biftnengebeuren
beïnvloedde. Dat er uit de jaren '20 nog zoveel
films boven water kwamen, wijst op zich al op
een bepaalde ontwikkeling in die tijd. In de
roaring twenties, de woelige twintiger jaren, toen
charleston en korte rokken als reactie op de toen
afgelopen Wereldoorlog I een zekere extase bloot
legden, werd ook de film algemeen goed. De
bioscopen rezen uit de grond, tegelijk theater en
betovering voor de eenvoudige man, aan wie de
verheven toneelcultuur voorbij ging. Men ging
ook zelf filmen. Film werd speelgoed waarop
men zichzelf kon zien bewegen. En zo goed als
de bioscoopfilm de werkelijkheid niet liet zien
maar slechts dromen uit Hollywood, zo kwam
men ook niet op het idee om film te gebruiken
als informatie over de werkelijkheid van die
dagen. Film diende om huiselijke hoogtepunten
vast te leggen of feestelijke dagen waarop men
zich voor de buitenwereld afsloot.
Pas veel later zou men ontdekken, dat op die
feestelijke films meer werkelijkheid werd vastge
legd dan men destijds vermoeden kon. Neem die
vader van het grote gezin met negen kinderen,
eigenaar van een grote bakkerij met 18 knechten.
Was hij, toen rijk? Ja, een paar jaar. Toen kwam
de crisis en was hij blij het hoofd boven water
te kunnen houden. Van zijn kinderen heeft hij
veel plezier gehad, maar hij kan zich best voor
stellen, dat de jonge mensen van nu geen groot
gezin meer willen. Hij kwam nooit verder dan
zijn huis en de bakkerij. Die werkelijkheid kreeg
die rijke bakker met al die kinderen pas op zijn
boterham gesmeerd, toen hij die film op verzoek
van de KRO nog eens terug zag. Hij werd zich
scherp de vergankelijkheid bewust en moest
vaststellen, dat het plezier van het grote kindertal
heel veel ander levensplezier in de weg heeft
gestaan. En ook daar heeft een mens recht op
om zich mens te kunnen voelen.
Joodse bruiloft
ervaart men bij het zien van de films A
en '30. De werkloosheid, het stempel^,
armoe van die dagen vindt men op geeiN
die juist daardoor zeer welsprekend zijl
de jaren '40-'50. Daaruit een film uit '42
Joodse bruiloft, zowel in de synagoge
gefilmd, eigenlijk aan de vooravond,
direct daarop, van het grootscheeps wi
en uitroeien. Een bruiloft geheel in stijf*
dag bande die joodse familie de vi
hart. Er is vreugde bij de jongeren
baar. De gezichten van de ouderen sfc
nen. Daarop ligt getekend wat later he
de feestvierders bleek. Alleen de bruid
de de oorlog en leeft nu nog.
In de jaren '50-'60 tenslotte het groeiend
dat vrede, vrijheid en vooruitgang er
grensd zijn. De vraag komt op: waar zijn
bezig?
Leo Akkermans: „Ook dat is weer zo'n w
heid, die de vroegere filmers zich niet
zijn geweest, maar waar we nu bij het
van deze films met de neus bovenop
gedrukt. In het toen niet drukke verkeer
in alle rust een paard voortsjokken, dat
blijkbaar zijn eigen weg zoekt. Dat coniL
ons met het feit van vandaag, dat alleen
nog maar baas is op de weg, dat daar a
moet wijken en dat we met ons allen
Nu ontbreken die in het huiselijk verkf
de band tussen broers en zussen verbli
huidige vrijere levensstijl doet ieder zij
kennissen kiezen. Met hen is de bindii
nauwer dan met de eigen familie. Zo le
die doodgewone huis-, tuin- en keukenfi
heel wat af, zowel het vasthouden t
levenspatroon als de langzame öntw e:
daarvan.
Ik kreeg uit '36 een film van een uitsta
hoogbejaarden uit Den Haag. Uit elk bee n
die neerbuigendheid naar voren die we
ger tegenover bejaarden op nahielden. Je lg
begeleiders op de hurken gaan: „Amuse i]
opoe". Je ziet het ook aan de tussentite
oudjes genieten van de thee" en „De oud
erg blij". Op zeker moment pakt een stei
een bejaarde vrouw om haar middel en
haar over zijn schouder de dierentuin
zie je hoe oudjes, gekluisterd aan een
stoel, met stoel en al de auto in- en uit
worden. En wat je op veel van die oi
ook altijd ziet, dat is de eerbied voor de
Vooral in films, die uit dorpen komen,
duidelijk waarnemen, dat de burgemeesti
tweede plaats kwam. Dat was dezelfi
waarin we zes dagen met een overhemd
dat we 's avonds uittrokken om het scl t
houden voor de volgende dag".
Wie er oog voor heeft kan in deze
onthullende ontdekkingen doen. Een gro«
derlanders, dat in 1938 bij Agfa in Duitsli
fotocursus kreeg, schoot vrolijke beeld
zichzelf met net op de achtergrond zi«
•twee nazi's die de Hitlergroet brengen,
die filmers toen niks. Nu weten ze bel
waren voorboden van een wereldramp.
Huiselijker onthulling zal ten deel vallen
oude dame in Osdorp, die vroeger diens1
bij een dokter. Die dokter had nog wat
de rol, toen zij trouwde, en die dokter w
paar laatste meters daarop wel verschiet
mevrouw kreeg later de filmrol van de
•maar heeft nooit geweten hoe ze aan een
tor moest komen om zichzelf nog eens c
trouwdag terug te zien. Dit gaat nu gebet
KRO-tv ten aanschouwen van miljoenen
Bij de „Groeten van tante Annie en oon
zullen zich dan verlaat de beste wensen
van heel kijkend Nederland.
TON OLIEM1
