even aan de vrijheid geproefd]
Hongaarse opstand twintig jaar geleden uit het niets geboren
De Hongaarse vlag wappert weer, nu ontdaan van Foto's van gehate leiders, zoals Stalin, worden ver-
de communistische symbolen. brand.
Hongaarse vrijheidsstrijder, tot de tanden gewapend, tijdens de Russische interventie.
Tijdens de opstand wordt veel wat herinnerde aan
het communisme op straat verbrand.
Kort na het begin van de opstand wordt kardinaa
Mindsenty uit zijn gevangenis bevrijd.
Het najaar van 1956. Amerika zat in de
roes van de presidentsverkiezingen, die
een gigantische overwinning zouden
worden voor Dwight Eisenhower en zijn
eerzuchtige, gewantrouwde running-ma
te Richard Mulhouse Nixon. West-Duits-
land's kersverse minister van defensie,
de goedlachse Strauss, vond dat Duits
land nu lang genoeg het brave partnertje
had gespeeld en dat het tijd werd om
de Bondsrepubliek de wapens te geven
die het verdiende: atoomwapens. In het
Midden-Oosten kraakte het. Frankrijk,
Engeland en Israël hadden hun plannen
gereed om een aanval op Egypte te doen.
En Nederland had zijn zorgen om het
koningshuis, waar een zichtbare verwij
dering was gegroeid tussen de prins en
de vorstin, die in haar eentje de Libe
riaanse president Tubman door Amster
dam moest loodsen, omdat de prins-ge
maal niet thuis was tijdens het hoge
Afrikaanse staatsbezoek. En dan was er
Polen, waar Go moei ka tot woede van de
Russen de „nationale Poolse weg naar
het socialisme" had uitgestippeld. „Ieder
land heeft het recht souverein te zijn",
had Gomoelka de verbolgen Chroesjtsov
laten weten en hij had er geen misver
stand over laten bestaan dat géén Rus
sisch leger hoe sterk ook hem van de
nieuwe weg zou afbrengen. De Poolse
kardinaal YVyszynski, onder huisarrest
sinds 1953, kreeg zijn vrijheid terug en
Gomoelka kreeg van de machteloze Rus
sen zijn zin.
Najaar 1956: In Amerika kwam de vraag
op hoe lang men nog kon gedogen, dat
er pomoboekjes werden verkocht in sme
rige achterwinkeltjes, en in Hongarije
was niets, behalve dan de machtswisse
lingen tussen stalinisten en anti-stalinis
ten, waar men in West-Europa koud noch
warm van kon worden. Zulke dingen
gebeurden nu eenmaal achter het „ijze
ren gordijn". In Hongarije zat kardinaal
Mindszenty levenslang uit. En Eisenho
wer kon in zijn campagne dan wel zeg
gen, dat Amerika de hoop van de wereld
was en dat het /borg stond voor de vrij
heid, maar dat gold niet voor Oost-Euro
pa, daarvoor was de tijd nog niet rijp.
De politici keken trouwens met welgeval
len naar wat er in Polen gebeurde Uit
wat Goemoelka had bereikt, kon men
concluderen, dat de Russische greep op
de satellietstaten slapper werd en de tijd
zou voor de onderdrukte landen kunnen
werken, zonder dat er met geweld aan
de hecht geconstrueerde oost-west'ver-
houding behoefde te worden gwrikt.
Geen tijd dus voor een opstand, die
gezien de machtsverhoudingen nutteloos
zou moeten zijn. In Hongarije was niets.
Geen tijd voor een opstand, geen plan
voor een opstand, geen leider voor zo'n
rebellie. Er was een sterke Russische
militaire aanwezigheid in het land en
tienduizenden leden van de AVO, de
Hongaarse veiligheidspolitie, verstonden
hun beulswerk uitstekend.
En eerste partij-secretaris Gerö was geen
Gomoelka. Het Hongaarse leger was be
trouwbaar. Het officierskorps bestond uit
gezagsgetrouwe communisten.
En toch brak die opstand uit op 23
oktober van dat najaar. „Dus", want
onderdrukking en dwang roepen tegen-
spanningen op die plotseling explosief
een uitweg vinden, door niets of niemand
geleid, door niemand gekanaliseerd. De
Hongaarse opstand: niemand is hem ei
genlijk begonnen. Toen hij uitbrak wist
zelfs Hongarije het niet. En degenen die
in Boedapest op 23 oktober 1956 bij die
allereerste schermutselingen betrokken
waren, hadden er ook geen besef van, dat
dit „de" opstand was. Een studentenrel,
die uit de hand liep, goed, maar geen
opstand.
Het was in de technische hogeschool die
dag begonnen. Duizenden studenten had
den gediscussieerd over wat er in Polen
gebeurd was. Ze hadden geweldloos be
toogd voor soortgelijke hervormingen in
hun eigen land, en een verklaring van 16
punten opgesteld waarin die hervormin
gen uiteengezet waren. En met die ver
klaring wilden ze naar het radiostation.
Het werd -daar een oploop, maar niet veel
meer dan dat. Ze vonden het radiostation
uiteraard voor hun doel gesloten. Er
werd geschreeuwd. Er werden vaderland
se liederen gezongen. En toen werd ge
schoten door eenheden van de AVO. Er
vielen gewonden en doden, maar er was
nog altijd geen opstand, zelfs niet toen
de studenten het radiogebouw binnen
drongen, en eenheden van het leger wer
den gealarmeerd om de toestand binnen
de perken te houden.
Wanneer breekt een opstand uit? Mis
schien was in Boedapest het ogenblik op
die avond, toen luitenant-kolonel Solymo-
sy bij het radiogebouw weigerde het vuur
op de demonstranten te openen en door
een megafoon riep: „Ik behoud mezelf
het recht voor, om bevelen te geven".
Misschien, want op dat ogenblik verbroe
derden de soldaten en de studenten zich
met elkaar. Er werden wapens uitge
deeld. Student Lazlo Beke maakte zich
uit de woelingen los en ging naar het
hoofdbureau van politie, waar hij in de
commandokamer doordrong en riep: „In
naam van de revolutionaire studenten-,
raad: lever uw wapens in." Er gebeurde
een dramatisch wonder. De politieman
nen gaven aan de opdracht van de vrij
wel ongewapende jongelui gehoor. De
opstand was begonnen. In hetzelfde uur
juichten op het Stalinplein duizenden
Hongaren toen jongelui het 15 meter
hoge standbeeld van Stalin omver trok
ken.
Meer dan de helft van de hoofdstad wist
op dat moment niets van de gebeurtenis
sen. Men hoorde pas dat er iets gaande
was, toen op steeds meer punten in de
stad eenheden van de gehate AVÓ het
vuur op groepen demonstranten open
den. Er reden pantserwagens door de
straten, hier en daar lagen doden, er
stonden auto's in brand. De arbeiders op
het industrie-eiland Csepel staakten, in
sommige kazernes begonnen soldaten
door de ramen heen wapens te geven aan
groepen opstandelingen.
In de vroege uren van 24 oktober reden
Russische tanks de stad binnen. Intussen
vergaderde eerste-partijsecretaris Gerö
met zijn staf en zijn ministers. Buiten
riep een menigte om de man, die een
hoofdrol te spelen zou krijgen in het
drama: Imre Nagy, anti-Stalinist, premier
tijdens de eerste jaren na de Stalinperio-
de, maar later in ongenade gevallen. Gerö
telefoneerde die nacht met Moskou. Hij
vroeg instructies en kreeg ze. Moskou liet
hem weten dat het in de gegeven omstan
digheden goed zou zijn het spel mee te
spelen, Nagy tot premier te benoemen
maar zelf de touwtjes in handen te hou
den. Moskoy liet hem nog meer weten:
dat Soeslov en Mikojan praktisch al on
derweg waren om in Boedapest zelf orde
op zaken te komen stellen. En kameraad
Gerö behoefde zich verder nergens onge
rust over te maken. Er waren ook tank
eenheden op weg naar de roerige hoofd
stad. Voorlopig was Nagy's benoeming
niet meer dan een spel in een radiorede,
waarin Gerö de vorming van het nieuwe
kabinet aankondigde.
Suggereerde hij dat Nagy achter de
oproep om Russische steun stond? Het
was een leugen. Die niet naliet verwar
ring te verwekken bij de opstandelirfgen.
Ze konden zich niet voorstellen dat Nagy
daartoe bereid zou zijn geweest. Gerö
kreeg trouwens, toen hij de kabinetsaffai
re „voorlopig" en in afwachting van har
de maatregelen had opgelost, een nieuwe
zorg. Hij droeg de opperbevelhebber van
het leger op een sterke man aan te wijzen
die de onrust onder de strijdkrachten zou
kunnen beteugelen. Opperbevelhebber
Toth koos voor die taak de jonge luite
nant-kolonel Pal Maleter van het ministe
rie van defensie, een betrouwbaar com
munist, die aan het hoofd van vijf leger-
tanks naar de Cilian-kazeme reed, waar
de onzekerheid het grootst was. Onder
weg ontmoette de kolonel Russische tank
eenheden en Maleter ontkwam nauwe
lijks zelf aan een gewapend optreden.
Niemand zal ooit weten wat er in Maleter
tijdens die tocht omging of wat hem
bewoog te handelen zoals hij handelde.
In de Ciliankazeme belde hij generaal
Toth op en zei: ik ben ook een opstande
ling. De revolutie had zijn militaire com
mandant gevonden. Sommigen zeggen,
dat Maleter uit opportunisme handelde.
Achteraf doet het er niet meer toe.
Op woensdag 24 oktober, toen de weste
lijke wereld pas voor het eerst van de
opstand hoorde, had de situatie zich ten
gunste van de rebellen gekeerd. De poli
tie van Boedapest had zich bij de opstan
delingen geschaard. De rebellie spreidde
zich over het hele land uit. In de steden
werd gevochten tegen eenheden van de
AVO, en tegen de Russische tanks. De
arbeid lag stil en midden in deze verwar
ring arriveerden vanuit Moskou Soeslov
en Mikojan om Gerö met bittere verwij
ten te overladen en hem te zeggen, dat
hij als eerste secretaris was afgezet en
opgevolgd door Janos Kadar, die nieuwe
instructies had gekregen. De eerste daar
van was zijn benoeming voorlopig ge
heim te houden, de tweede was Nagy te
verhinderen een radio-rede te houden.
Misschien zou alles anders gelopen zijn
als Nagy op dat ogenblik het volk had
kunnen toespreken om de bloedige gang
van zaken redelijk terug te draaien. Nu
liep de opstand uit op nieuwe tragedies.
Op 25 oktober deden eenheden van de
AVO met automatische wapens en ge
schut een overval op een menigte van
25.000 mensen, die zich op het parle-
mentsplein verzameld had. Er vielen
zegt men 800 doden. De dag daarna
keerden Soeslov en Mikojan naar Mos
kou terug, een doodsbange Gerö met zich
meenemend. Op diezelfde dag herhaalde
zich het drama van het parlementsplein
op kleinere schaal in Magyarovar, niet
ver van de Oostenrijkse grens.
Zondagmorgen, 28 oktober, 's morgens
om half 6 hoorde de wereld de radio-op
roep van Nagy: Hongarije zal met Sow-
jet-Urue praten over de terugtrekking der
Russische troepen uit het land, over een
nieuwe relatie tussen Boedapest en Mos
kou. De revolutie, die geen leider had,
was geslaagd.
Hongarije ging een nieuwe tijd tegemoet,
die precies een week zou duren. Want
Nagy mocht tevreden zijn met „nieuwe
relatie", het volk wilde meer: het wilde
de eenmaal geproefde overwinning nu
ook als een militaire overwinning op
Rusland ervaren. Maar noch Nagy, noch
Maleter, noch een van de andere leiders
kon of wilde zover gaan op dat ogenblik.
De opstand was boven zichzelf uitge
groeid. Maar niemand wilde of kon zien
tot welk drama dat moest leiden. De
opstandelingen dronken hun succes met
volle teugen. Gevangenen werden be
vrijd. Kardinaal Mindszenty keerde in de
openbaarheid terug en hield een redevoe
ring. Nagy vormde een nieuwe regering
die niet puur uit communisten bestond.
In steden en dorpen werden de AVO's
gearresteerd en vermoord. Na twee da
gen was duidelijk dat Moskou dit niet
gedogen zou. Vanuit Roemenië trokken
grote Russische tankeenheden het land
binnen: „Om te helpen bij de evacuatie
van Russische strijdkrachten", zoals het
heette. De hemel trok boven de revolutie
dicht. En op 31 oktober, toen de Russen
al een wijde pantserring om Boedapest
hadden gelegd, brak de Suezoorlog uit.
Op die dag vroeg Nagy, die het drama
dichterbij zag komen, de VN om hulp.
Maar de VN had geen tijd. De Suezcrisis
was dringender.
Op 1 november bleken Janos Kadar en
minister van binnenlandse zaken Mun-
nich plotseling spoorloos verdwenen te
zijn. Een nieuw voorteken van een snel
naderend einde. Op zaterdag 3 november
waren veel voormannen van de studenten
opstand al vertrokken uit Boedapest, de,
bedreigde stad. Nagy en Maleter bleven.^
Ze hadden die dag in het parlementsge-;
bouw nog een gesprek met de Russen.
Op de agenda stond onder meer de vraag!
hoe men het Russische leger „eervol" zou
k innen laten vertrekken. Er werd ge
dacht aan een parade. Ook voor de
avond stond een gesprek op het program
ma, niet in het parlementsgebouw, maar
in het Russische hoofdkwartier. Terwijl
Nagy in het parlementsgebouw ging sla
pen, ging Maleter naai' de avondbespre
king. Ze begon om 10 uur. Precies te
middernacht drong een groep gewapende
Russen binnen en plaatste Maleter onder
arrest. Het „grote verraad" was begon
nen.
Tegen de ochtend werd Nagy gewaar
schuwd door de Joegoslavische ambassa
de en terwijl een gigantisch Russisch
leger Boedapest binnentrok, zond Nagy
zijn laatste oproep naar de vrije wereld:
„Onze troepen hebben de strijd aange
bonden met de Sowjet-strijdkrachten. De
regering is op haar post." Kort daarna
verdween de zender uit de lucht. Ama
teurzenders zonden noodsignalen naar de
vrije wereld. Maar er gebeurde niets. Er
kon niets gebeuren. Een Russische bevel
hebber zei: „We zijn hier terecht. De
wettige regering heeft ons om hulp ge
vraagd."
De wettige regering, dat was Kadar, die
in Moskou was op het ogenblik waarop
de Russen de stad overvielen. Men telde
na de opstand 25.000 doden. Kardinaal
Mindszenty vluchtte naar de Amerikaan
se ambassade, Nagy verdween in de am
bassade van Joegoslavië, waar hij enkele
dagen later onder valse voorwendsels
naar buiten zou worden gelokt en gear
resteerd. Men herinnert zich het einde
van Nagy en Maleter en vele anderen. Ze
werden na een schijnproces in juni 1958
ter dood gebracht. Duizenden Hongaren
vluchtten via Oostenrijk naar de vrije
wereld. De opstand was voorbij"
JO VEUGELERS
Bij de samenstelling van dit artikel is
ondermeer gebruik gemaakt van het
boek: „De Hongaarse opstand. Zeven da
gen vrijheid", van Noel Barber, (ui tg-
Elsevier Amsterdam/Brussel. Prijs
27,50).
