Restauratie
Nachtwacht
„Je kunt meteen in de fout gaan,
als het buiten even niet helder is"
MEEST DELICATE
OPERATIE OOIT
IN KUNSTHISTORIE
VERRICHT
ITALIAANSE MAN NIET LANGER ALLEENHEERSER
De ogen
van
de wereld
zullen
restaurateurs
in de rug
priemen
Hoofd restaurateur L. Kuiper: „ik
lig er soms wakker van". Dat zei
hij, toen hij eind 1971 begon aan
het herstel van „De Liefdesbrief"
van Johan Vermeer. Dit schilderij
werd, na te zijn gestolen van een
expositie in Brussel, zwaar bescha
digd teruggevonden.
namelijk gedurende de duur van de res
tauratie normaal te bezichtigen.
Het werk geschiedt weliswaar achter een
houten scheidingswand, maar daarin zijn
grote erkervormige ruiten aangebracht
waardoor de bezoekers de stand van
zaken kunnen volgen. Enige restrictie:
zolang Kuiper en zijn vijf medewerkers
de hele restauratiestaf van het Rijks
museum is voor de klus vrijgemaakt
aan het priegelen zijn, gaan de gordijn
tjes dicht. Maar in de lunchpauze van
twaalf tot twee uur en op ogenblikken
dat de restaurateurs zich in conclaaf
terugtrekken om te beslissen waar, hoe
en waarmee de volgende millimeter verf
zal worden aangebracht, gaan ze open
het lijkt wel het lied Mylord van Edith
Piaf. Een zakelijk foefje om rinkelende
munt te slaan uit de vernielingen die een
ex-leraar Nederlands in een vlaag van
godsdienstwaanzin met een kartelmes in
het onvervangbare meesterwerk hakte
tot dertien keer toe? Het zou kunnen.
Een sensatiegevoelige Amerikaan heeft al
opgemerkt: „Laat die kerven en krassen
toch zitten; dan komen er nog meer
mensen naar de Nachtwacht kijken".
Vergeet echter niet dat dr. Simon Levie
achter de schermen al directeur van het
Rijksmuseum is, hoewel hij pas over
enkele weken officieel in funktie treedt
Hij is de man die de museale wereld
verbijsterd heeft met zijn „Schuttersgale-
rij", zijnde een passage tussen twee van
die typisch Amsterdamse steegjes waarin
de schitterendste schutterstukken open
en bloot te kijk hangen, gratis, voor
iedereen die om welke reden dan ook van
het Spui naar de Kalverstraat moet of
omgekeerd. Enige, vriendelijke verzoek:
even de sigaret doven in de daartoe
bestemde bak, maar zelfs wie zo grof is
om dit égard voor ons cultureel erfgoed
niet uit zijn donder te kunnen persen,
wordt niet door een suppoost in de onge
twijfeld ongewassen nek gepakt, want
suppoosten zijn er niet in de Schuttersga-
lerij van het Amsterdams Historisch Mu
seum dat dr. Simon Levie op poten heeft
gezet.
AMSTERDAM Toen hoofdrestaura
teur van het Rijksmuseum L. Kuiper
begon aan de restauratie van „De Lief
desbrief' van Vermeer, door een meer
ondeugende dan slechte Tijl van Vlaan
deren bij een inbraak te Brussel ondes
kundig maar deerniswekkend bescha
digd, verzuchtte hij: „Ik lig er soms 's
nachts wakker van. Mijn vrouw heeft
geen leven meer bij me. Ik vind het geen
uitdaging, maar een doffe ellende". Om
de orde van gTootte te bepalen: de Lief
desbrief was verzekerd voor 17 miljoen.
Hoe moet deze Kuiper zich voelen nu hij
op 29 september begint met de restaura
tie van de verschrikkelijk verminkte
Nachtwacht een kunstwerk waarvan
de oud-directeur van het Rijksmuseum
dr. Van Schendel eens heeft gezegd: „Het
is niet verzekerd, want de waarde ervan
is op geen miljard na te schatten?" Toch
hoopt hij met zijn vijf medewerkers de
klus in vier en een halve maand te
klaren. Onder uiterst moeilijke omstan
digheden nog wel.
Kuiper destijds: „Ik heb er een principe
van gemaakt nooit bij kunstlicht te wer
ken. Als je dat typisch Hollandse licht
moet schilderen, heb je te maken met
allerlei schakeringen. Je kunt meteen in
de fout gaan wanneer het buiten even
niet helder is. Soms zet je maar een paar
streekjes per dag en die moet je vaak
nog overdoen".
Edoch de restauratie van de Nacht
wacht zal niet geschieden in de restaura
tieruimte ergens hoog in een van de
torens van het Rijksmuseum waar het
noorderlicht overvloedig naar binnen
stroomt. Daar is het doek eenvoudig te
groot voor. Het blijft waar het is. Sterker:
Bij het herstel van de Liefdesbrief kon
Kuiper te werk gaan als de middeleeuwse
monniken die eenzaam in hun cel „ver
van der dagen ijl gegons" zoals Boutens
geschreven zou hebben hun miniatu
ren in elkaar peuterden. Niet ditmaal. De
ogen van de wereld zullen hem in de rug
priemen, nu het gaat om het meest ver
maarde, drukst bekeken schilderij ter
wereld. Letterlijk. De Nachtwacht blijft
Hij is een man uit de school van de
legendarische Willem Sandberg die vori
ge week voor zijn baanbrekende werk op
museaal gebied beloond is met de Eras
musprijs en die in een vraaggesprek naar
aanleiding daarvan nog eens duidelijk
verklaarde dat kunst thuis hoort op stra
ten en pleinen. Wel: waarom zou het
publiek dan niet getuige mogen zijn van
een zo spannende gebeurtenis als de res
tauratie van de Nachtwacht? Nu eens
niet Cruyff aan het werk, maar Kuiper.
Geen Maigret of Kojak, maar de meest
delicate operatie, ooit in de kunsthistorie
verricht. Zo moet dr. Levie geredeneerd
hebben, al weigert hij iets over zijn toe
komstige beleid te onthullen zolang hij
niet officieel in funktie is getreden en
inspraak heeft gehad met zijn staf.
Het verloop van de restauratie laat zich
als volgt aanzien. Begonnen is met het
aanbrengen van de houten scheidings
wand die de befaamde Nachtwachtzaal
in tweeën deelt Er komen vijf ruiten in
met een breedte van anderhalve meter
en een hoogte van een meter tachtig.
Overigens zullen de bezoekers weinig
meer te zien krijgen dan de achterkant
van de Nachtwacht. In de ruimte voor
de zaal zal de Educatieve Dienst van het
Rijksmuseum in woord en beeld de vor
deringen van het werk verduidelijken. Er
komt ook een kopie van het meesterwerk
te hangen dat wordt toegeschreven aan
een tijdgenoot van Rembrandt, de schil
der Gerrit Lunders (1622-1683). De drie
andere schuttersstukken zijn tijdens de
restauratie afgedekt of verwijderd uit de
Nachtwachtzaal waardoor de kunstmin-
ners overigens normaal de Vermeeruit
bouw en de Eregalerij zullen kunnen
bereiken.
De bouw van de scheidingswand en de
herinrichting van de zaal vergen een
week. Daarna begint de restauratie waar
voor de gemeente Amsterdam eigena
resse van het doek haar toestemming
heeft gegeven. Namens het gemeentebe
stuur zal adjunct-directeur B. Haak van
het Amsterdams Historisch Museum als
adviseur optreden. Wanneer zich tijdens
het werk problemen voordoen, zal men
buitenlandse deskundigen om raad vra
gen. Dat is trouwens achter de schermen
al gebeurd, want de hele museale wereld
leeft intens mee met de verbijsterend
belangrijke klus. Ook de oud-directeur
van het Rijksmuseum dr. A. van Schen
del is bij het overleg betrokken evenals
het Centraal Laboratorium voor Onder
zoek van Voorwerpen van Kunst en We
tenschap in Amsterdam.
De restauratie is verdeeld in enkele fa
sen. De eerste vangt op maandag 29
september aan met het uit de lijst nemen
van het doek. Met de verflaag naar bene
den zal het vervolgens op een speciaal
daartoe gebouwde vlonder worden ge
legd waarna het van het raam wordt
losgemaakt waarop het linnen is gespan
nen. Daarna begint het proces van ver
doeken. In de afgelopen 400 jaar in
1947 voor het laatst is er al herhaalde
malen nieuw linnen aangebracht tegen
het langzaam verterende doek waarop
Rembrandt de schutterij van Banning
Cocq vereeuwigde in ruil voor zou
later blijken onsterfelijkheid. De dan
tevoorschijn gekomen achterkant van het
schilderij wordt schoongemaakt en ge
vlakt.
Wanneer dit allemaal is gebeurd, kunnen
de messneden met behulp van linnen
draad en lijm worden hersteld. Vervol
gens hecht het team een mengsel van was
en hars onder verwarming (een strijk
bout) op de achterkant van het doek.
Daarmee is het verdoeken voltooid. De
zes restaurateurs beschikken over een
verrijdbare werkvloer. Er komt een ver
plaatsbare afzuiginstallatie en op de
plaats waar de Nachtwacht pleegt te
hangen, brengt men een witte wand aan
om het door Kuiper zozeer verlangde,
maar bepaald niet optimaal aanwezige
daglicht zoveel mogelijk te weerkaatsen.
Tijdens de tweede fase zal het schilderij
aan de voorkant van de oude vernislaag
worden ontdaan, geretoucheerd het
meest angstige moment en opnieuw
gevernist. Dit laatste zal niet in de Nacht
wachtzaal, maar waarschijnlijk in de
Eregalerij gebeuren. Dan zijn onvoor
ziene problemen daargelaten de vier
en een halve maand voorbij en hangt de
Nachtwacht in nieuwe glorie te pralen.
Althans
Er zijn al krantekoppen geweest die ju
belden: „Het schilderij wordt mooier dan
ooit". En: „De schending van de Nacht
wacht door de 38-jarige Willem A. de R.
heeft ook een pluspunt opgeleverd. Na
de restauratie zal het gigantische doek er
fraaier uitzien dan voorheen". Uiteraard
heeft het Rijksmuseum er alle belang bij
de restauratie naar buiten toe zo goed
mogelijk te verkopen. Het schilderij ont
leent een deel van zijn waarde aan het
feit dat het een toeristische trekpleister
is in de orde van grootte van de pyrami-
den of de Akropolis; het heeft (hotels,
restaurants, luchtvaartmaatschappijen,
De Nachtwacht van Rembrandt,
op 14 september met een keuken
mes ernstig toegetakeld.
souvenirs) een duidelijke betekenis voor
de vaderlandse economie. En dat we
linke jongens zijn, dat willen we weten.
Toch enkele vraagtekens. De directie van
het Rijksmuseum heeft de internationale
bezorgdheid proberen te sussen door te
verklaren dat de beschadigingen „geluk
kig" allen op donkere delen van het schil
derij zijn aangebracht Wat zei hoofdres
taurateur L. Kuiper echter toen hij ijs
beerde voor de Liefdesbrief? „U denkt
dat het makkelijk is omdat de vermin
king een vrij egaal en donker gedeelte
betreft. Vergeet het maar. Er komen
twaalf tot vijftien verschillende kleur
nuances in voor en donkere delen restau
reren is altijd toch al lastiger dan lichte".
En wat sprak hij ook? „Ik weet nu al
dat ik in de maanden dat ik aan de
Liefdesbrief werk, het doek dagenlang
niet zal aanraken of zelfs zien. Je bent
in dit vak duidelijk afhankelijk van inspi
ratie. Als ik een nacht laat naar bed ben
gegaan, weet ik de volgende dag dat ik
het niet hoef te proberen. En als ik achter
mijn ezel zit en voel: het gaat niet, raak
ik het doek ook met geen vinger aan.
Maar hoe ik mijn best zal doen en hoe
veel succes ik hopelijk zal hebben, de
waarde van het doek zal onherroepelijk
zijn gedaald. De Liefdesbrief zal een
gehavend meesterwerk blijven en dat
vind ik een ellendige zaak".
Het moeizame werk van hoof
drestaurateur L. Kuiper. Draadje
voor draadje, streepje voor streepje,
een werk, dat eindeloos-veel geduld
vergt.
...einde aan de alleenheerschappij...
macht: hij schreef de wet in
huis voor en zijn vrouw en
kinderen hadden maar te ge
hoorzamen.
De Italiaanse overheid heeft
daar middels deze nu van
kracht geworden wet een
einde aan gemaakt en tegelij
kertijd krijgt de vrouw nog
een handvol andere rechten en
vrijheden.
Zij mag bijvoorbeeld haar
mans naam ook na zijn dood
behouden en ze blijft het Ita
liaanse staatsburgerschap be
houden als ze met een buiten
lander trouwt Ze heeft het
recht op ondersteuning als ze
volledig huishoudelijk werk
verricht en ze deelt in het bezit
van alle in hun huwelijk ge
kochte onroerende goederen.
De filosofie achter deze veran
deringen is niet zo moeilijk: de
emancipatie van de vrouw
wordt eindelijk onderkend en
voor een belangrijk deel geho
noreerd. Tegelijk wil de wetge
ver het huwelijk maken tot de
stabiele familiegemeenschap
waarop de internationale sa
menleving gebaseerd moet
zijn.
De nieuwe wet erkent ook dat
de moderne jeugd onafhanke
lijker wil zijn en meer vrijhe
den eist Ouders mogen niet
langer bindend voorschrijven
wat hun kinderen moeten
doen en worden, maar ze moe
ten meer rekening houden met
de capaciteiten en de aspira
ties van hun kinderen.
Een zeer opmerkelijke veran
dering in de wet is het verval
len van de term "buitenechte
lijk" kind. Elk kind zal gelijke
rechten voor de wet hebben.
Of de vader, of de moeder zal
het kind moeten erkennen,
ook al waren beiden bijvoor
beeld reeds (met een ander)
getrouwd. De erkenning zal
onder meer op de geboorte
aangifte worden bijgeschreven
en is onherroepelijk.
De schuldvraag bij de echt
scheiding is niet langer door
slaggevend voor de gerechte
lijke uitspraak van de schei
ding.
De leeftijd om te kunnen trou
wen is van 14 jaar voor het
meisje en van 16 jaar voor de
jongen opgetrokken tot 18 jaar
voor beiden. Ook al weer om
dat huwelijk in aanzet al se
rieuzer te kunnen laten zijn.
Overigens botst de nieuwe wet
met deze bepaling met de con
cordaatsartikelen tussen Vati-
caan en Italië. Het Vaticaan
erkent namelijk nog wel de
oude leeftijdsgrenzen van 14
en 16 jaar. Er is van kerkelijke
zijde al op gewezen dat het
niet overeenstemmen van deze
artikelen grote moeilijkheden
voor kerk en gelovigen zal op
leveren.
(Van onze correspondent
Frans Wijnands)
ROME De Italiaanse man
is niet langer de alleenheerser
in zijn huis en over zijn
vrouw en kinderen- Na tien
jaar discussiëren en politieke
touwtrekkerij is in Italië het
reglement op het gezin in de
oude wet vervangen door een
nieuw, en de ruim 200 artike
len geven de Italiaanse vrouw
gelijke rechten als de man,
dat betekent op de eerste
plaats een grotere (wettelijke)
vrijheid en zelfstandigheid.
Zeker in een land als Italië,
waar nog volop feodale toe
standen bestaan en zeker in
het huwelijk en waar de onge
schreven wetten voor de man
vaak belangrijker zijn dan de
neergeschreven wetten, zal het
even wennen zijn. Eeuwenlang
is de Italiaanse man gewend
geweest aan een dictatoriale
