Hoe
Jan
Ligthart
Merijntje
Gijzen
werd...
1
Chris en de kerstnachtmerrie
Voor de eerste keer misdiender. Jan Ligthart als Merijntje Gijzen.
Een lichte nevel omringt
de boomtoppen in het
Brabantse land. Een ont
wakend dorp in lichte
nevel en het rood van de
zon op de daken van de
boerenbehuizingen. Op
het zandpad achter de
dijk langs moet eens een
klein blond jochie van
een boerekar gesprongen
zijn. Hij verstuikte zijn
enkel. Het was Merijntje
Gijzen uit de roman van
A. M. de Jong, door de
VARA vertaald in tv-
beelden. Merijntje kan
met zijn gewonde enkel
niet alleen thuis komen.
Hij moet boeten voor
zijn ondeugendheid. De
schuld drukt als een lo
den last op zijn schou
ders wanneer hij daar
zit langs de rand van
het zandpad.
Had mijnheer pastoor
niet gezegd, dat de dui
vel altijd bezig was de
goede bedoelingen van
Onze Lieve Heer te
doorkruisen? Bij Merijn
tje won altijd de duivel
het bittere gevecht tus
sen goed en kwaad. Dan
liet de engelbewaarder
het zeker afweten? Dat
vroeg Merijntje zich af,
toen de stroper Kruik
passeerde, een gedron
gen figuur, een natuur
mens, die van Janekee
de bons had gekregen en
pure koppigheid uit
straalde.
Hij ziet Merijntje, raapt
hem op als een gewond
hert en draagt hem in
zijn sterke armen naar
het dorp. Thuis gekomen
schrikt Merijntje van de
hartverscheurende kre
ten van zijn moeder, die
op dat moment een kind
baart. De Kruik legt Me
rijntje te rusten. De
vriendschap tussen kind
en stroper is gesloten.
De VARA-tv-serie is op
gebouwd uit elf delen
van elk vijftig minuten.
Op nieuwjaarsdag komt
de eerste aflevering op
het scherm. Regisseur
Kees van Iersel is drie
jaar bezig geweest d?
boeken te bewerken. Uit
de acht stuks koos hij de
verhalen „Het verraad",
„Flierefluiters opont
houd", „Onnozele kinde
ren" en „In de draai
kolk".
Uit niet minder dan 272'
jongens koos hij tenslot
te als Merijntje de 10-ja-
rige Jan Ligthart uit
Steenbergen. Zijn dorps
genoot, de 13-jarige Koos
Gorissen, speelt de rol
van de oudere broer Ar-
jaan. Jantje Ligthart is
de zoon van de leraar
biologie aan de Steen-
bergse MAVO. Deze
stemde er schoorvoetend
Jan Ligthart als Marijntje Gijzen en Piet RÖmer als Flierefluiter.
in toe, dat zijn zoon Me
rijntje zou spelen voor
de tv, ofschoon Kees van
Iersel met klem verze
kerde, dat Jantje veel
heeft van Merijntje,
zoals A. M. de Jong hem
in zijn boeken beschrijft.
Vader Ligthart stemde
toe, als regisseur van
Iersel hem de garantie
zou geven, dat zijn zoon
uit de publiciteit zou
blijven.
Verraad
De andere belangrijke
spelers Leo Beyers als
de Kruik, Piet Romer
als de Flierefluiter. Paul
Brandenburg als Simpe
le Fons, Andre' van den
Heuvel als Merijntjes
vader, Kitty Jansen als
Merijntjes moeder en
Eric Plooyer als jacht
opziener hebben stuk
voor stuk dierbare herin
neringen aan de opna
men en aan de jongste
acteur.
Leo Beyers vindt de
Kruik een rol die je vol
ledig in beslag neemt.
„Je wordt of je wilt of
niet zelf een geïsoleerde.
De samenwerking met.
Jan Ligthart vond ik
uniek. De jongen is oor
spronkelijk. zonder ma
niertjes. Hij heeft een
grote indruk bij me ach
tergelaten. De figuur
van de Kruik, die A. M.
de Jong op papier heeft
gezet, is enorm boeiend.
Hij is een ruwe bolster
blanke pit-figuur. Een
sbhuwe onbegrepen man
die vriendschap sluit
met een kind omdat dat
kind hem begrijpt. Hij
durft tegen het onschul
dige wezentje te praten.
Het noodlot is dat het
kind de Kruik tenslotte
onbewust verraadt. Op
de kermis vermoord ik
■Janekee, het meisje
waar ik verliefd op ben,
en haar vrijer de knap
pe 'Ollander. Het mes
waarmee de moord is
gepleegd wordt gevon
den, maar niemand weet
dat het van de Kruik is.
Alleen Merijntje die,
zich van geen kwaad be
wust. roept: „Moar da's
'et mes van de Kruik."
Dan keren alle gezichten
Paul Brandenburg als simpele Fons
Vissen met de Kruik. Leo Beyers en Jan Ligthart.
zich naar Merijntje. Er
gaat een gemompel door
de omstanders, de mare
chaussee begrijpt het.
De Kruik is verraden.
Zo eindigt Merijntjes
eerste kennismaking met
het leven van de grote
mensen, waarin hij als
een argeloze vlinder
rondfladdert en zijn tere
vleugels schroeit.
De tweede volwassen
vriend van Merijntje is
de Flierefluiter. Een lan
ge, breedgeschouderde,
broodmagere vent. Hij-
heeft voeten als zeilsche
pen, handen als kolen
schoppen. Zijn hoofd is
eigenlijk te groot voor
zijn lange lichaam. Zijn
gezicht is uiterst bewe
gelijk en vol plooien,
precies een rol voor Piet
Romer.
Piet Romer: „Jan Ligt
hart is voor mij Me
rijntje. Zo had ik me
hem voorgesteld. Een
joch met helblauwe
ogen, waar je week van
wordt als je er lang in
kijkt en met stroblond
haar. Een spontaan
manneke waar het lang
niet altijd makkelijk
mee acteren is. Als ac
teur ben je gewend aan
tegenspel. Je maakt bij
je collega gevoelens los
waardoor hij tot een top
prestatie kan komen. Als
het tenminste klikt. Bij
Jan wek je die bepaalde
gevoelens niet op. Hij
zegt zijn tekst en doet
verder normaal, zoals
hij thuis, op school of
waar dan ook doet. Hij
kan plotseling worden
afgeleiddoor een vlin
der. Hij loopt er achter
aan en vergeet de serie.
Op zo'n moment moet je
geduld hebben. De opna
men waren geweldig.
Jan was constant in de
weer om ons van siga
retten en fruit te voor
zien. Nee, verwaand is
hij niet. Gewoon een lek
kere knul van tien jaar.
Ik heb lange gesprekken
met hem gehad. Nog al
tijd kom ik bij zijn ou
ders over de vloer. Erg
geschikte mensen. Zij
zullen er zorg voor dra
gen, daar ben ik zeker
van, dat Jantje geen
schadelijke gevolgen on
dervindt van zijn eerste
tv-avontuur. Mijn kinde
ren hebben ook gespeeld
en er ook nooit last van
gehad. Het kan best, als"
je' ze als ouder maar
goed begeleidt."
Simpele Fons
Paul Brandenburg, Sim
pele Fons, is de derde
oudere figuur waar Me
rijntje mee te maken
krijgt. Alle kinderen van
het dorp plagen Simpele
Fons, de geweldige reus,
sterk als een leeuw,
maar bang als een we
zel. De goedaardige
idioot die zijn kracht
niet kent en die op elke
bedreiging van wie dan
ook als een haas vlucht
en om genade smeekt
als een kind. Simpele
Fons is een merkwaar
dig, onbegrijpelijk we
zen. Geestelijk is hij na
zijn vijfde jaar niet
meer gegroeid. Lichame
lijk is hij een atleet,
zwaar gebouwd, brede
schouders en een enor
me borstkas.
Paul Brandenburg ver
telt hoe Simpele Fons op
een dag door Merijntje
in bescherming wordt
genomen tegen een aan
tal kinderen die hem
pesten. „Hierdoor be
schouwt hij zijn kleine
weldoener als een held.
Hij is niet meer van
hem weg te slaan. Alles
doet hij voor zijn kleine
vriend, die op zijn beurt
de baas over de Simpele
speelt. Paarden zijn de
grote passie van Fons.
Voor geen paard is hij
bang. Schichtige, op hol
geslagen paarden wor
den dadelijk kalm als
Fons ze toespreekt, ze
over de neus streelt."
In het verhaal wordt
Fons zich bewust van
zijn sexualiteit. Hij
wordt verleid door
vrouw Koppenolle. Daa
na graaft hij zijn eige
kuil. Hij verkracht cej
meisje.
Paul Brandenburg vin
Jan Ligthart een gewi
dige collega. ..Hij hoi
de er zo bij dat je vaa
vergat met een kind
maken te hebben.
scène langs een riv
aan het opnemen. Of
eens was Jan verdwi
nen. Wat was er
beurjl...? Jantje had
krab opgemerkt in de
vier en was daar zondcj
erbij na te denken nad
toe gelopen. Dan den^
je, ach het is
De repetities werden gd
houden in de Koningi
zaal bij Artis in Amsteij
dam. Dat had Kees a
Iersel expres zo ge
zen, omdat Jan en Kooj
dan na de doodve
moeiende tekstrepetitie
zich tussen de wik
beesten konden uitleve
Naar hartelust werd i
na sluitingstijd met dfi beroer
beesten gedold.
In Zegge, gemeente Rui
phen, wachten alle
ners met spanning op d|
eerste aflevering van dj
serie. Vele huisjes wen
den gefilmd en sommigi
burgers waren figuranl
ten. Op het kerkho
wordt de Kruik gearre^
teerd.
De serie eindigt op hej
moment dat het gezit
Gijzen naar Rotterdam
verhuist en Merijntje fa
brieksarbeider wordt. Og
een zonnige lentemorgeri
toen de leeuweriken vrol
lijk hun lied kweelden!
stapte Merijntje bij hej
krieken van de dag ach
ter zijn vader aan naaJ
de fabriek. Hij is trot]
en straalt van vreugde!
Met een slag slaat de fa]
briekspoort achter hem
dichten MerijntjJ
had er geen vermoeden
van dat hiermee de deui
van zijn jeugd achten
hem in het slot was gel
vallen.
fchend m
Een jongetje, de 13-jarige Chrisje, wordt op
kerstavond door zijn vader op de trein ge
zet. Hij begrijpt dat niet. Hij wil ook hele
maal niet. Net nou het thuis gezellig begint
te worden. Zijn vader troost hem. Hij mag
zolang naar oma toe. Dat heeft iets met
Kerstmis te maken. Bij oma heeft hij het
toch altijd leuk gevonden?
Even later zit Chrisje in de trein, niet echt,
maar op het scherm, op Eerste Kerstdag,
Ned. II, tussen 7 en 8 uur 's avonds. Het is
een soort -boemeltrein, waarin hij van het
ene avontuur naar het andere rijdt. Harry
Geelen, dezelfde man die Oebele en Hame
ien in rep en roer zette, plaatste nu ook
deze trein in een speels spoor, toen de
KRO hem vroeg om voor de kerst een tv-
spel op te diepen uit zijn ongebreidelde fan
tasie. Er moesten vooral veel liedjes inzit
ten, het liefst liedjes met een vleugje kerst
erin. Harrv deed zulks vlug en vederlicht,
alsof de kerstengel hem hoogst persoonlijk
het idee is komen aanreiken.
Chris en de Kerstnachtmerrie heet dit spel.
Chris heeft het niet gemakkelijk op deze
merkwaardige treinreis. Zijn fantasie gaat
hem parten spelen. In die trein zitten aller
lei reizigers en die gaan allemaal een rol
spelen in de verhalen, die Chris rond hen
weeft. Zijn oog valt op een man (Ferd Hu-
gas) in die trein. Chris vindt hem een echt
boevengezicht hebben. In de ogen van
Chris en ook op het scherm verandert de
coupe in een gevangeniscel, waarin die
boef volgens Chris thuis hoort. In die cellen
zitten allemaal mensen, die niet naar huis
mogen en net als Chris de kerst niet thuis
kunnen vieren. Die boef blijkt een bekla
genswaardig mens te zijn en eigenlijk ook
een erg aardige man. In een scenelje met
deze boef komt dat er heel duidelijk uit.
waarna het scenetje uitmondt in een liedje,
dat gaat over de eenzaamheid van de ge
vangenen, voor wie het kindje ook is gebo-
Rond elke passagier in de trein speelt een'
tafereeltje, dat afsluit met een liedje,
waarin men iets van de kerstgedachte te
rug vindt. In de trein zitten Lex Goudsmit
als een heer met krant, Mieke Bos als een
moeder met haar dochtertje en Rita Corita
als een echte mevrouw. In dit spel en in
dit spoor maakt Chris een ontdekkingsreis
in mensenkennis. Want Chris droomt en
fantaseert maar door. In tien taferelen ziet Chrisje (rechts) duikt ineen voor de conducteur
hij de mensen zoals hij denkt dat ze zijn en Lex Goudsmit.
zich in werkelijkheid gedragen. Het
ar goed, dat aan het eind van de reis
ma gereed staat om hem op te van-
Chris noch de kijker hoeven zich overigens
zorgen te maken, want hij blijft de gehele
reis door in goede handen van Harrv Gee
len, die al in heel wat fantasierijk tv-ver-
tier de hand heeft gehad. Hij kan met zijn
bedenksels alle kanten uit en dat deed hij
ook in zijn beroepen. Na studie Nederlands
dook hij in het cabaret en via de dans in
het reclamevak voor het schrijven van tek
sten, die als STER-spots regelmatig op het
scherm verschijnen. Het liefst schrijft hij
liedjes waarop kinderen kunnen dansen en
springen en tovert hij met gekke situaties
barstensvol beweging. Intussen manifes
teert de kinderlijke man Harry zich als een
kind van deze tijd. Zijn fantasieën gaan
zelden de perken van het alledaags gebeu
ren te buiten. Hij staat met beide benen in
de wereld van vandaag. Als reclameman is
hij trend-gevoelig, zoals dat in die kringen
heet. Hij voelt zijn tijd goed aan en dat
vindt men weer terug in alles wat hij op
papier zet.
Voor kinderen schrijvend behoeft hij niet
op zijn hurken te gaan zitten. Hij laat de
dingen gewoon gebeuren zoals het bij de
grote mensen ook gaat. Alleen vertelt hij
het in simpele woorden na. Dan begrijpen
de kinderen het soms nog eerder dan de
volwassenen. Net als het kind reageert
Harry impulsief op wat er om hem heen
gebeurt. Hij heeft een sterke voeling met
de geest van de tijd, met de dingen van de
dag. Hij verwerkt prompt in tekst en spel
wat er om hem heen gebeurt, zodat hij hiel
en daar voor warhoofdig wordt gehouden,
in elk geval door de directie van het adver
tentiebureau PRAD, dat hem om die reden
de laan uitstuurde. Hij deed dingen waar
van die heren vonden, dat je ze niet kunt
maken. Intussen weten de kinderen beter.
Zij doorzien namaak, zij houden niet van
net echt, zij willen het echte, het directe,
het ware. En daarom komt Harry Geelen
voorlopig niet uitgeschreven. Hij houdt het
leven in de brouwerij, springt spontaan in
wat hem nu beroert zonder bedenkingen
over hoe het zal aflopen. Zo heeft Bram
van Erkel, die dit moderne kerstspel regis-
i i seert, ook met hem gewerkt. Niets is sim-
Links twee reizigers. Rita Corita en pe|er dan Een goed jongenskoor te nemen
en dat onder een bekwame directie wat
i de gedachte van Chris komen de treinreizigers in de gevangenis terecht
kerstleisen te laten zingen. Dat wil er altijd
wel in. maar dat is erg voor de hand lig
gend. De kijker wil ook geboeid worden
door gebeurtenissen, zeker de jonge kijker,
die voor elk boek of spel maar een beoor
deling heeft, n.l. de vraag: gebeurt er wat
Wonderbaarlijk
Bram van Erkel: Harry was onmiddellijk
in. Toen onze gedachten nog stil stonden,
reed in de zijne de trein al rond. Harry
ziet direct van alles en nog wat gphpnr»=n
soms zelfs meer dan in de tv-studio moge
lijk is. Dan schrap of herzie ik een en an
der. Dat geeft bij Harry nooit een pro
bleem. Die laat mij mijn gang gaan. In dit
spel over Chris zit een heel wonderbaarlij
ke afloop. Die verklap ik niet. Daar heb ik
niets aan veranderd, omdat dat met Kerst
mis te maken heeft. Zoiets kan Harry al
leen maar bedenken. Harry heeft niet voor
niets een jongetje deze treinreis laten ma
ken. Hij had ook een meisje kunnen kiezen.
Een meisje heeft volstrekt niet minder fan
tasie, maar zij denkt romantischer. Dan
zou het verhaal minder avontuurlijk zijn
geworden. Het leuke in de liedjes van Har
ry vind ik, dat hij daarin de gevoeligheden-
verwerkt, die je als kind hebt. In ee
geitje kan hij de hele sfeer van de kinder
wereld oproepen. En dat alles schrijft hij
dan ook nog in een heel gewone taal, waar
in hij woorden gebruikt, die los eigenlijk
niet kunnen, maar in het geheel passi
precies zeggen wat het kind in hem be
doelt. Die liedjes staan op maat in de
lodieèn, die Joop Stokkermans erbij ge
schreven heeft. Joop. die zelf aan de pi;
zit in het bandje dat deze muziek bij het
spel maakt, schrijft heel simpele, gezellige
muziekjes, maar geeft in tenminste elk
liedje wel een passage weg, die ik onverge
telijk en vindingrijk vind".
Henk v. d. Velde tovert alle twaalf liedjes
uit de gouden keeltjes van zijn kinderkoor
tje en Bram van Erkel leende de 13-jange
Rainoud van het koor van Paula vai
phen voor de hoofdrol. Rainoud heeft een
mooie stem, maar zingt nog ongekunsteld,
zonder zangtechnische foefjes, die van het
kind een gedisciplineerd zang-automaatje!
kunnen maken.
Zo rijdt Chris de kerstnacht in. In een trein
met mensen die hem droef stemmen en
soms blij. Een avontuur dat buiten de da
gelijkse proporties treedt, net als Kerstmis.
De zwaï
die hij s
