HIFI RAI 73
Kwadrafonie, het geluid van morgen
Stereo, maar hoe
Zelf apparatuur testen
hamsterdam Rai
ZATERDAG 25 AUGUSTUS 1973
LEIDSE COURANT
Voor „solistische" luisteraars zijn er nog meer geperfectioneerde
hoofdtelefoons. In deze Pioneer bevat elke schelp een wooferen
een „tweeter", volumeregeling en toonregeling zijn voor elke oor
schelp afzonderlijk regelbaar.
De „wekker" van vandaag is in veel gevallen een klokradio. Dat
wekken-op-muziek is bij deze Yamaha In Hi Fi-stereo. En hij is
niet alleen voor het ontwaken, want er is een aansluitmogelijkheid
voor platenspeler, bandrecorder en microfoons.
Plaatconcert in de RAI
De stichting Nederland-Muziek organiseert tijdens de Hi Fi RAI '73
twee maal per dag plaatconcerten om drie uur 's middags en om
acht uur 's avonds. Ze zullen gepresenteerd worden door bekende
Nederlanders en zijn voor de bezoekers van de tentoonstelling gra
tis toegankelijk. Presentatoren die hun medewerking verlenen,
zijn onder meer Theo Olof, violist; Anton Kersjes, dirigent; Max
van Egmond, zanger; Joost de Draayer, disk jockey en Simon
Korteweg, jazzcriticus.
Overstelpend is de hoeveelheid Hi Fi-apparatuur die de RAI te bieden heeft maar ook bij de handel is het aanbod zo groot dat een wel
overwogen keuze moeilijk is. Een goede handelaar geeft het advies dat het beste past bij uw wensen en bij uw portemonnee.
Wie tussen 28 augustus en 2
september een bezoek brengt
aan de tentoonstelling Hi-Fi
RAI 73 en dat zullen er
naar verwachting vele tiendui
zenden zijn kan eigenorig
constateren dat de electro-
akoestiek mogelijkheden is
gaan bieden voor geluidspro-
duktie die ver uitgaan boven
wat men ooit in de concertzaal
of bij een popmanifestatie kan
ervaren. Stereofonie en kwa-
drafonie hebben hun weg ge
vonden naar koning klemt (aan
Hi-Fi-rrammofoons en spoelen-
of casette recorders gaf Neder
land n 1972 niet minder dan
270 miljoen gulden uit tegen
bijvoorbeeld slechts 50 miljoen
In 1960) en hij beleeft er een
oprecht culturele bevrediging
aan. Het piepjonge medium
van de High Fidelity heeft on-
telbaren tussen puberteit en
AOW nader tot de muziek ge
bracht, zowel passief luiste
rend als ook actief experimen
terend en zelf-muslcerend. De
technische perfektie is momen
teel zo groot de expositie in
de RAI, eerste in zijn soort,
zal het bewijzen - dat con
certbezoek met alle voordelen
van dien dikwijls toch een
akoestische teleurstelling ople
vert. Als troost vindt men bij
de garderobes van de zalen
dan ook soms een verkoop
stand van selectieve grammo
foonplaten. Ook ten opzichte
van de radio-omroep is de
plaat-band technisch aan de
winnende hand. Signaal ruis
verhoudingen en vervormingen
blijken zelfs al bij kleine appa-
raturen in het voordeel, vooral
als dit wordt vergeleken met
de radio-ontvangst in auto's.
De combinatieapparatuur
ontvanger met samengebouwde
bandrecorder heeft niet verhin
derd dat de attraktie van de
voorbespeelde muziekcassette
is gebleven.
De Hi-Fi RAI 1973 zal veel
nieuwe snufjes te zien geven,
daar staan de zeventig expo
santen uit veertien landen borg
voor. Maar bovenal wordt hij
de eerste grote Nederlandse
confrontatie met de kwadrafo-
nie die nog een extra dimensie
geeft aan de stereofonische
weergave omdat er voor de ge
luidsoverdracht nu vier kana
len gebruikt worden. Bij de
ontwikkeling van de kwadrafo-
nie (ook wel tetrafonie ge
noemd) is men ervan uitge
gaan dat het aandeel gereflec
teerd geluid dat ons oor bij
voorbeeld in de concertzaal be
reikt, aanzienlijk is. Op een af
stand van zes meter van het
podium is de verhouding tus
sen het geluid dat ons oor zon
der omwegen binnen gaat en
het weerkaatste geluid al half
om half. Op deze plaats zou
men zich dus nog een derde en
vierde microfoon kunnen den
ken die alleen het door de
wanden gereflecteerde geluid
opvangen. Het is duidelijk dat
deze microfoons geen extra
muzikale informatie geven
zoals de leek geneigd is te den
ken, die niet al door twee ste
reo-microfoons wordt opgezo
gen. Wel zitten er vertragings
elementen in die het oorspron
kelijk geluidsbeeld belangrijk
versterken. Men zegt dan dat
door de twee extra geluidska
nalen de ambiance verhoogd
wordt, het gevoel van „erbij te
zijn".
Behalve de normale luidspre
kers heeft men wel twee aan
vullende luidsprekers nodig die
meestal achter in de huiska
mer worden geplaatst. In ver
houding tot de „voor"-luidspre
kers hoeven de „achter'Muid-
sprekers maar een betrekke
lijk klein vermogen weer te
geven. Daaom kunnen ze ook
kleiner zijn. Hetzelfde geldt
voor de versterkers die er de
energie voor leveren. Het volu
me van de „achter"-luidspre-
kers dient men dusdanig in te
stellen dat men ze pas mist als
ze uitgeschakeld worden.
Nog drie systemen
Het grote probleem van de
kwadrafonie was en is dat hij
kwam toen er juist een uitge
kiend systeem ontwikkeld was
om twee (stereo) geluidskana
len in een groef van de plaat
vast te leggen, respectievelijk
twee geluidskanalen via een
FM-zender uit te stralen. Het
resultaat was dat voor kwa
drafonie door verschillende fa
brikanten of belangengroepen
een groot aantal systemen
werd beproefd om toch met
een aantal kunstgrepen vier
signalen via twee kanalen over
te brengen. De minst succes
volle zijn inmiddels afgevallen,
maar er zijn er toch altijd nog
drie overgebleven. Bovendien
bestaan er systemen waarbij
men van normale stereobron
nen met behulp van allerlei
trucjes vier kanalen weet te
maken.
De werkelijk enige methode is
als men de signalen van vier
microfoons tegelijk op vier
sporen van een bandrecorder
opneemt en vervolgens weer
geeft via vier afzonderlijke
versterkers en vier luidspre
kers. Het zogenaamde systeem
44—4 is de echte kwadrafo
nie. Pseudo-kwadrafonie wordt
aangeduid met 2—24. Hoewel
er dus vier kanalen voor de
weergave worden gebruikt,
zijn bij de opnamen slechts
twee microfoons gebezigd.
Hier is sprake van een nor
maal stereo-systeem waarbij
aan de weergeefzijde de ach
ter-luidsprekers vrijwel het
zelfde te horen geven als de
voor'-luidsprekers.
Klein repertoire
Echte kwadrafonie is ook mo
gelijk volgens de formule
424. Het systeem werkt in
derdaad met vier afzonderlijke
microfoons. Voor de over
dracht zijn slechts twee kana
len nodig en de signalen uir de
vier luidsprekers zijn dus ook
echt verschillend. Als men
echter vier individuele signa
len via twee kanalen wil trans
porteren, is het duidelijk dat
ze op een of andere manier
moeten worden samengevoegd
en wel zodanig dat ze aan de
weergeefzijde weer uit elkaar
gehaald kunnen worden. Het
samenvoegen noemt men code
ren en het gebeurt in een co-
der of matrix. Het uit elkaar
halen noemt men decoderen en
het geschiedt eveneens in een
matrix ofwel decoder. De drie
huidige systemen volgens de
formule 4—2—4 zijn het cd-4
van JVC-Nivico, het sq-sy-
steem van Sony/CBS en het
QBS of rm-systeem van Sansui.
In feite gaat het momenteel
om deze drie. Het beste sy
steem met vier geluidssporen
op de band heeft niet zoveel
kans omdat bespeelde kwadra-
foniebanden tamelijk duur zijn
terwijl de speelduur al gehal
veerd is ten opzichte van nor
male stereobanden. Het is ook
nauwelijks denkbaar dat het
repertoire zo groot zal worden
als dat van grammofoonplaten.
Van de drie systemen staan
cd-4 en sq het sterkst. Beide
hebben grote industrieën en
platenmaatschappijen achter
zich staan. Aan de prijs van
de apparatuur en het aantal
grammofoonplaten dat van bei
de systemen op de markt is,
kan men nog niet aflezen welk
systeem het beste is of welke
groep het sterkst. In Japan is
men er heilig van overtuigd
dat cd-4 mogelijk nu nog wat
duurder dan sq de beste
mogelijkheden voor de toe
komst inhoudt, zowel technisch
als financieel, wanneer de
massafabricage eenmaal goed
op gang komt. De grootste ra
diofabrikant ter wereld, Mat
sushita (onder de merken Na
tional en Technics) heeft zich
voor het cd-systeem uitgespro
ken, als ook RCA in Amerika.
Het sq-systeem werd door CBS
ontwikkeld en na modificatie
door CBS, Electrovoice, Sony
en Emi-Electrola gepropageerd
Op grond van de lagere prijs
en de grotere hoeveelheid soft
ware heeft de Duise industrie
zich zij het niet officieel
voor sq uitgesproken. Ver
wacht mag dan ook worden
dat een groot aantal Duitse
merken dit jaar met sq-appa-
ratuur op de markt zal komen.
Uit een en ander blijkt onder
tussen dat er nog lang geen
eenvormigheid is en dat die er
waarschijnlijk ook niet zal ko
men.
Het is een geluk dat koning
klant zich door deze onzekere
situatie er niet van hoeft te la
ten weerhouden om een nor
male stereo-installatie aan te
schaffen. Een stereo-installa
tie kan namelijk later altijd
worden uitgebreid tot een kwa-
drafonie-installatie. In dat ge
val heeft men slechts nodig
een extra stel luidsprekers,
twee extra eindversterkers en
een cd-4, sq of QS-decorder. In
de meeste gevallen zijn de ex
tra eindversterkers in een
kastje gecombineerd met de
betreffende decoder. Het ge
heel wordt dan op de bestaan
de versterker aangesloten.
Wat men kan doen als men
een nieuwe installatie aan
schaft zonder te weten welk
systeem men in de toekomst
zal kiezen, is een vierkanaals
versterker kopen. Vier verster
kers heeft men toch altijd no
dig. En zolang men „nor
maal" stereo gebruikt, is het
mogelijk de vier versterkers
twee aan twee parallel te scha
kelen waardoor elk van de
twee kanalen het dubbele ver
mogen krijgt. In plaats van
bijvoorbeeld 4 x 15 watt heeft
men dan de beschikking over 2
x 30 watt. Een dergelijke ver
sterker kost nauwelijks meer
dan een gewone 2 x 30 watt
versterker. Duidelijk is dus
dat een kwadrafonische instal
latie beslist niet tweemaal zo
duur hoeft te zijn als een ste
reofonische installatie.
Snufjes voor
het oor
Behalve een grootscheepse
presentatie van de kwadro-
fonie die Nederland plat be
doelt te krijgen voor dit
nieuwe medium, brengt de
tentoonstelling HiFl RAI 73
nog een groot aantal
nieuwtjes. AVC Nederland
komt met een compact cas
sette met een speelduur van
drie uur. Golden Note Ra
dio Electronics brengt
draagbare discobars, uitge
rust met twee platenspelers
en microfoon, aanluitings-
mogelijkheid voor tapere
corder en tuner. Bose Bene
lux toont de Bose 1801, een
revolutionair ontwerp op
versterkersgebied, uitgerust
met integrated vu-meters
en light emitting diodes die
het afgeven vermogen di-
rekt afleesbaar maken. De
led's geven dit binnen een
honderdmiljoenste seconde
weer. Kllffsound demon
streert een nieuw ophangsy-
steem voor luidsprekers en
Naho is aanwezig met een
cassette-album voor 12
compact cassettes met ge
patenteerd interieur dat het
mogelijk maakt met één
hand de cassette te openen
en de bespeelde cassette er
uit te halen.
Wat muziekliefhebbers helaas vaak over het hoofd zien is
dat een goede radio-ontvangst (voor Hi Fi komen alleen
de fm-uitzendingen in aanmerking) alleen mogelijk is j
met een zeer goede fm-antenne, bij voorbeeld met drie
tot zeven elementen. Een antenne is namelijk de beste
hoogfrequente versterker die men zich denken kan.
Hiermee staat of valt een goede ontvangst, in het bijzon
der bij stereo-uitzendingen.
Voorts dient men te bedenken dat de weergavekwaliteit
van de Hi F'-installatie nooit beter kan zijn dan de kwa-
liteit van dn plaat die men draait. Een juiste behande
ling van de -latencollectie is dan ook geboden, niet in de
laatste plaats door het op tijd vervangen van saffieren
en diamanten, respectievelijk na 100 en 1000 uur.
binnenhof
De luidsprekers dient men zo mogelijk op oorhoogte op te stellen zo
dat de oren de belde luidsprekers „zien". Ze mogen vanzelfspre
kend niet schuil gaan achter gordijnen, meubelstukken of planten.
De akoestische eigenschappen van een kamer spelen ook een be
langrijke rol bij de weergave. Men preekt van harde akoestiek
bij kamers met veel glas, steen en hout. Kamers met veel gordij
nen, gestoffeerde stoelen en tapijten hebben een zachte akoestiek.
In het eerste geval is de nagalm meestal te lang en wordt het ge
luid wat ondoorzichtig. Hier is met dempend materiaal wel een
beter resultaat te krijgen. In het tweede geval kan men moeilijk
meubels of gordijnen wegdoen. Het geluid klinkt wat doffer. In
beide gevallen kan men altijd met de toonregeling iets corrigeren.
Uit een onderzoek is gebleken dat de tuner de belangrijkste geluids
bron is van een Hi Fi-installatie, maar dan wel op de voet gevolgd
door de platenspeler. Op de Hi Fi RAI zullen er vele tientallen ge
toond en gedemonstreerd worden. Het kwaliteitscriterium ligt hier
zowel op het mechanische als het electrische vlak. Voor beide die
nen de specificaties van hetzelfde niveau te zijn. Zwakke schakels
in een Hi Fi-installatie zijn ontoelaatbaar, indien men het volle
plezier wil hebben van zijn dure geld.
Kwadrafonie is het magische modewoord van HiFi RAI 73. De Japanners vooral hebben in het genre
vel te bieden, zoals deze ontvanger van Pioneer. Overigens is e rook Nederlandse kwadrafonische ap
paratuur.
Ter gelegenheid van de Hl FI RAI 73 Is een spe
ciaal Hl Fi/stereo testalbum samengesteld. Het
bestaat uit twee platen met behulp waarvan zo
wel professionals als amateurs hun Hl Fi-ste-
reo-apparatuur zo zuiver mogelijk kunnen afstel
len. Naast de platen bevat het album drie bijla
gen: instructies voor het meten, een informatief
boekje over Hi Fi/stereo terminologie en advie
zen voor het samenstellen van installaties.
Wat de twee platen betreft die zijn gericht op
gebruik door de amateur, de gewone, niet techni
sche muziekliefhebber, maar ook voor een groot
deel voor diegenen die beroepshalve met weerga-
ve-apparatuur te maken hebben. De eerste plaat
is in hoofdzaak bestemd voor het testen en instel
len van platenspelers, hun armen en elementen
de tweede meer voor luidsprekerstests en com
plete weergeeftekens.
De muzikale gedeelten van het album zijn zó
gekozen dat ze een zeer goede indruk kunnen ge
ven hoe verschillende onderdelen van de installa
tie het ervan afbrengen. Speciaal voor platenspe
lers en voor luidsprekers is er op deze unieke pla
ten voor uiterst kritisch materiaal gezorgd. De
nadruk ligt namelijk op het uiteindelijke muzikale
doel dat de test dient. In de begeleidende tekst
wordt uitvoerig aandacht geschonken aan wat wel
en niet belangrijk is voor de pure muziekliefheb
ber die niet geheel aan de techniek ontkomen kan
omdat kwaliteitsweergave nu eenmaal een aantal
technische aspecten heeft die zich aan hem op
dringen als hij moet gaan beslissen.
Typisch unieke tests die het album mogelijk
maakt, zijn bijvoorbeeld het onderzoek van het
gedrag van elementen bij extreem hoge snijsnel-
heden, intermodulatie-vervorming bij 60/6000 hz
4:1 inplaats van de gebruikelijke (en voor ele
menten gemakkelijkere) 400/4000 hz, tertsruisen
voor luidsprekerkarakteristieken, glijdende lage
tonen voor het opsporen van resonanties en luid-
sprekerimpendantie-meting enzovoort. Dit alles
uiteraard met uitvoerige handleiding voor ge
bruik. Met name de toepassinsmogelijkheden voor
zeer verschillende categorieën die belang stellen
in kwaliteitsweergave maken dit album aantrek
kelijk.
■m
-1
- <3 <3 8 - a s-A o '-4- "J
Stereo-apparatuur wordt steeds verfijnder. Sommigen zullen losse elementen tuner-versterker-platen
speler prefereren, maar alles-ineen heeft ook zijn voordelen. Dat zo'n combinatie ook een lust voor het
oog kan zijn bewijst dit Philips-apparaat.
