L
Snel groeiend
verzet tegen
machtswellust
van Duitsers
NEDERLAND
TUSSEN MEI 1940
EN MAART 1941
ds
ïen
Anjerdag
Jodenvervolging
Februaristaking
DINSDAG 24 OKTOBER 1972
LEIDSE COURANT
PAGINA 11
Mensen stromen naar het paleis Noordeinde in Den Haag om het felicitatieregister te tekenen
Maroi
DEN HAAG Eind'april 1941
I schreef Rijksluchtmaarschalk
IGoering aan de bekende Neder
landse rechtsgeleerde professor
A. van Hamel: „Van alle in
CxI/IJdeze veldtocht overwonnen lan
den heeft de Nederlandse bevol
king zich tot nog toe het meest
1 vijandig getoond, ook na de on-
b'J J derwerping, waarvoor U in de
Dintsli laatste tijd zelf genoeg voorbeel-
te n0yden heeft."
iven. E
wee da Nederland was toen pas elf
woensémaanden door de Duitsers be-
iruime|zet; Anjerdag 29 juni 1940 (de
de retfc verjaardag van prins Bernhard)
Petar|was een massale demonstratie
tegen de bezetters geweest; de
(2)J Jodenvervolging had zich al af-
Stoyanj 8etekend-> de befaamde februa-
(11 staking (25 en 26 februari
1941) tegen deze vervolging had
de Duitsers en niet te vergeten
de N.S.B.-ers tot grote woede
opgezweept; de eerste 18 Neder-
dan landers hadden de dood gevon-
t te b den voor het Duitse vuurpelo-
ballen, ton; de bezetter had de roof en
full ^plundering van Nederlands geld,
Er isl Nederlandse kunstschatten en
over k Nederlands voedsel al volop in-
<at doe gezet. Vandaar die woedende
brief van Goering aan professor
ivan Hamel, die de luchtmaar-
schalk om gratie gevraagd had
voor zijn jongste zoon, de 25-ja-
over I rige marine-officier Lodo van
uit. I Hamel. Deze was eind augustus
Welshif 1940 in de omgeving van Hille-
hem htgom als Engels geheim agent
'ertroutgedr0pt en in oktober daarop
licht 'gearresteerd. Hij stond op het
hel punt 0p het Friese Tjeukemeer
is, is I opgepikt te worden door de ma-
irinevlieger Schaper (de latere
gtgeneraal Schaper, chef van het
I militair Huis van de Koningin)
naar Engeland terug 'te ke-
periodf ten.
weigel Het vriendelijke gezicht van de
buiten [Duitse bezetter, dat vooral de
Dat J eerste tjjd na 14 mei 1940 het
loopt 01 landelijk bestuur van bezet Ne-
an SanBderland het college van secre-
zoen iwtarissen-generaal zo rustig en
opese 1 meegaand gestemd had, was
dit seiabinnen een half jaar al verdwe-
petitiertnen. De bezetter had bijzonder
gesc«Bnel zijn ware gezicht getoond
jen de voor bezet Nederland door
en buii Hitier persoonlijk aangestelde
kan Rijkscommissaris Seyss Inquart
had toen al de duidelijke op-
plé bracht gekreÊen Nederland rus-
tek^'B. weioverwogen, maar wel
zin. met dwingende hand het „Groot
Duitse Rijk" binnen te voeren.
na Anjerdag, na de fe-
I bruaristaking, na het verzet, dat
-al spoedig grotere vorm ging
.011*aannemen, na het afwijzen door
Nederland van de N.S.B. was
motor(
giste
een vit
n ongC
was
elgenoi
onmid
n expli
inks
taan
Bnde
11 Gor
sn «fst»
t Eng*
zal m<*
rechter
svolge
hij zi
luk opl
nereerd
an het
het al duidelijk geworden dat
Seyss Inquart in zijn opdracht
gefaald had en nog erger verne
derd zou worden. Juist ook om
de Jodenvervolging en het
neerknallen links en rechts van
Nederlanders om het roven en
plunderen en vooral om de bar
baarse rechtsverkrachting,
waarvan de onvergetelijke Leid-
se hoogleraar professor Cleve-
ringa al had getuigd toen de
eerste Jodenprogroms losgebars
ten waren.
Het zojuist verschenen deel 4 (in
2 afleveringen) van professor
dr. L. de Jongs omvangrijke
studie „Het koninkrijk der Ne
derlanden in de Tweede Wereld
oorlog" (Staatsdrukkerij—Marti-
nus Nijhoff) geeft van de perio-
da. mei 1940 maart 1941,
waarin bovenstaande gebeurte
nissen op soms dramatische en
hier en daar op zelfs aangrijpen
de wijze beschreven zijn, een
uitvoerig relaas. Vele Nederlan
ders zullen dit alles opnieuw
schrijnend voelen. Maar de his
torie verlangt ernaar, dat deze
episoden uit de Nederlandse ge
schiedenis vastgelegd worden.
Hoe pijnlijk ze ook geweest zijn
voor velen, die onjuist of niet
juist gehandeld hebben, voor
vele anderen, die nog steeds de
lichamelijke en geestelijke won
den met zich mee moeten dra
gen en voor weer andere Neder
landers, die telkens weer de
lege stoel van een omgekomen
familielid zien-
Een van de aangrijpendste epi
soden uit dit 876 pagina's tellen
de vierde deel van professor de
Jongs geschiedschrijving is vol
gens ons die van de 18 doden:
vijftien leden van een van de
eerste verzetsgroepen de „Geu
zen" en drie leiders van de fe
bruaristaking in Amsterdam.
Van hen is alleen nog een graf
over en de herinnering, vastge
legd in „Het lied van de 18 do
den" van de dichter Jan Cam-
pert (zelf ook gegijzeld), vader
van de dichter-schrijver Remco
Campert.
Overgebleven is ook de Waals-
dorpervlakte in de Haagse dui
nen waar ieder jaar 's avonds
op 4 mei de bronzen klok luidt
over de graven van deze 18 do
den."
Na hen zijn tienduizenden ande
re Nederlanders gevallen: gijze
laars, verzetslieden, zo maar
Nederlanders, die omkwamen
door de „Silbertanne-moorde-
naars. Maar vooral Nederlandse
Joden, waarvan kort na de be
zetting een Duitse officier tot de
Haagse burgemeester De Mon-
chy zei: „Voor ons Duitsers be
staat er geen Nederlands Joden
vraagstuk."
In de verwarring, die ontstaan
was na het vertrek naar Enge
land van koningin Wilhelmina
en een aantal ministers van het
kabinet-De Geer, nam generaal
Winkelman, Opperbevelhebber
van de Nederlandse Strijdkrach
ten, het heft in handen. Hij had
de capitulatievoorwaarden op 14
mei ondertekend en volgens op
dracht van het inmiddels ver
trokken kabinet en de Kroon
nam hij de leiding op zich van
het college van secretarissen-ge
neraal. Dit tot ongenoegen van
oud-premier Colijn en andere
met hem bevriende politici (Aal-
berse, Goseling, Van Dijk enz.)
Colijn, ontzet en verbitterd over
het vertrek van de koningin en
een deel van de regering en
over de capitulatie door gene
raal Winkelman stelde op 15 mei
aan zijn bevriende politici en en
kele ambtsdragers vóór een ei
gen regering voor bezet Neder
land te vormen. Generaal Win
kelman weigerde, zich beroe
pend op zijn opdracht van de
niet afgetreden regering en de
Kroon. De generaal won het
pleit en nam met de secretaris
sen-generaal het bestuur van be
zet Nederland over. Ook de po
ging van enkele vooraanstaande
Duitsers met een aantal Neder
landers tot een akkoord over
een eigen regering te komen
strandden kort daarna. Hitier
zelf vaardigde hierover een ver
bod uit, omdat Nederland onder
Duits burgerlijk bestuur gesteld
moest worden. Kort na dit alles
kwam Seyss-Inquart in Den
Haag aan om dit Duits burger
lijk bestuur te leiden.
Het is in die eerste periode van
de bezetting voor vele Nederlan
ders een zeer moeilijke tijd ge
weest moeilijker dan men
zich thans misschien nog kan
he'rinneren of voorstellen. Velen
voelden zich inderdaad in de
steek gelaten door wat zij noem
den de vlucht van de koningin
en een aantal bekende minis-
De WA marcheert door Den Haag in de herfst van 1940
Op zaterdagmorgen 29 juni
1940 verlieten Rijkscommissa
ris Seyss-Inquart en zijn hoog
ste politiechef Rauter Den
Haag voor een bezoek aan
Leeuwarden en Gronipgen. Die
dag zou Josef Gocbels naar
Den Haag komen. Zij vreesden
geen aktie van de Nederlan
ders, op deze verjaardag van
prins Bernhard. Hun inlichtin
gen, ook van Nederlandse
kant, waren wat dit betreft ge
ruststellend...
Maaronverwacht versche
nen er die ochtend overal in
Nederland vlaggen aan de ge
vels: in Groningen en Fries
land (weinig, maar ze waren
er); in Drente en Overijssel;
in Gelderland en Limburg, in
Zuid- en Noordholland. In alle
provincies en gemeenten ver
schenen kinderen en volwasse
nen op straat met oranje of
witte speldjes, met anjers of
andere bloemen in het knoops
gat. „Zelfs sociaal-democraten
en communisten", zoals een
rapporteur van de Sicherheits-
dienst meldde.
Voor de gesloten hekken van
paleis Soestdijk werden steeds
meer bloemen en bloemstuk
ken neergelegd. In de loop van
de dag verschenen vele Neder
landers op straat ook nog met
oranje sjerpen om.
In Den Haag gingen de meis
jes naar school met oranje jur
ken aan. Voor het paleis Noord
einde en bij het ruiterstand
beeld van Willem van Oranje
waren enkele dagen voor 29
juni al bloemen neergelegd. In
de hal van het paleis lagen die
dag de felicitatieregisters ge
reed. Ongekend velen stroom
den toe om die te tekenen en
toen generaal Winkelman ver
scheen ontving hij een dave
rende ovatie. Enkele dagen la
ter werd hij als krijgsgevange
ne naar Duitsland gevoerd.
Maar op 29 juni zongen de
mensen bij het paleis voluit
het Wilhelmus.
's Avonds joelden in Groningen
de mensen in een bioscoop
Seyss-Inquart uit, toen zijn
beeltenis op het witte doek
verscheen en overal in het
land ontstonden grote demon
straties voor de koningin en te
gen de NSB.
Generaal Christiansen, de
Duitse commandant in Neder
land liet, buiten zichzelf ge
raakt. later op de dag boven
Den Haag drie Duitse lucht-
ters. Zij hadden of kregen in be
zet Nederland geen leiding, geen
richtlijnen, geen duidelijke aan
wijzing hoe op te treden tegen
over de bezetter. Politici, amb
tenaren. bestuurders van lagere
overheden verkeerden bestuur
lijk in een gezagsvacuüm, dat
tot tal van spanningen en botsin
gen aanleiding gaf. Aan de voor
de oorlog uitgevaardigde „Aan
wijzingen" ten tijde van oorlog
had men weinig. Sommigen ken
den deze aanwijzingen, maar
aan de hand van juridische ad
viseurs legden zij de bepalingen
uit naar gelang hun dit zelf uit
kwam. Voor andere zeer belang
rijke Nederlanders waren deze
aanwijzingen gewoon verzwegen.
Zij wisten er niets van.
In dit vacuum stortte zich het
Duits burgerlijk bestuur. Een
bestuur zo ingewikkeld aan hoof
den, chefs, afdelingen, bewakin
gen, politiediensten, opsporings
ambtenaren en vooral doorge
winterde nationaal-socialisten,
dat vooral de zeer voorzichtige
secretarissen-generaal er ge
woon geen weg in wisten. Bo
vendien waren zij, voor wat on
derhandelingen op politiek en
beleidsniveau betreft, niet ge
schoold. Zij hadden alleen maar
althans de meesten behoef
te aan gehoorzamen aan de be
stuurders of het nu de minis
ter van voorheen, of de Duitse
bestuurder van die periode was.
Zij hadden behoefte aan een zo
groot mogelijke medewerking en
aan zekerheid. Zekerheid die ze
alleen van enkelen, onder meer
generaal Winkelman, kregen.
Maar dan anders dan zij ver
langden. De felle Winkelman
stond lijnrecht tegenover de
Duitsers.
Het college van hoge ambtena
ren gaf daardoor aan de Duit
sers volop gelegenheid lang
zaam, zeker, maar dwingend
hun wil op te leggen. En omwil
le van de lieve vrede, liever nog
omwille van de rust in het be
zette land, volgden de secreta
rissen-generaal maar al te vlug
alles op wat hun opgedragen of
verzocht werd. Als er maar
geen verzet kwam, geen tegen
stand van de bevolking tegen de
Duitsers. Geen wonder dan ook.
dat bijvoorbeeld het binnenlands
bestuur onder leiding van secre
taris-generaal Frederiks voor
velen (Duitsers en N.S.B.-ers)
aangenaam was, voor vele ande
ren (bestuurders van lagere
overheidsorganen. ambtenaren
enz.) een voortdurende ergernis:
erger nog een bron van telkens
terugkerende gewetensconflic
ten.
De gevolgen waren dan ook niet
te overzien. De Duitsers kregen
steeds meer hun zin. de N.S.B.
drong gevaarlijk dicht op naar
de staatsgreep, vele Nederlan
ders namen ontslag uit hun be-
stuurs- of uitvoerende functies,
andere Nederlanders vormen
langzaam maar zeker het ver
zet.
De secretarissen-generaal en
een aantal burgemeesters waren
doodsbang, dat het verzet tegen
de bezetter zou toenemen in
georganiseerd verband. Zij ver
gaten daarbij maar al te dik
wijls, dat ook hun houding daar
toe alleen maar een aansporing
extra was. Zo groeide dit verzet
snel dank zij de houding van ge
neraal Winkelman, vele bestuur
ders en andere Nederlanders.
Steeds meer groepen vormden
zich: kort na de bezetting de
Haagse Stijkelgroep. later de
Geuzen de communisten in de
Waarheid-groep, de studenten.
Vrij Nederland-groep, Parool-
groep, Je Maintiendrai en tal
van anderen.
Het verzet bleef groeien. Dat
bleek ai op Anjerdag, 29 juni
1940, dat bleek kort daarna, toen
de Duitsers met hun eerste
maatregelen tegen de Joden
kwamen. Zij moesten geweerd
worden uit allerlei overheids
diensten, uit de universiteiten
als hoogleraar, uit de middelba
re en lagere scholen, uit vele
andere functies. En daarbij
kwam nauwelijks verzet van het
college van secretarissen-gene
raal. Althans geen verzet, dat de
bevolking sterkte zou kunnen ge
ven tegen al deze maatregelen.
Dat werd echter al snel anders.
Toen de Jodenvervolging eind
1940begin 1941 toenam en er in
begin 1941 zelfs een programma
tisch optreden van Duitsers ge
holpen door N.S.B.-ers, kwam
om de Joden, vooral geconcen
treerd in Amsterdam, in getto's
onder te brengen en daarna af
te voeren kwam het Nederlands
verzet eerst goed op gang. Dit
leidde tot c"e befaamde staking
van 25 en 26 februari in Amster
dam: een massaal protest geor
ganiseerd door vooral de com
munistische illegalen, die daar
bij steun kregen van vele ande
re Nederlanders.
Dit betekende toen nl de misluk
king van Hitiers politiek, opge
dragen aan Seyss-Inquart: Ne
derland binnen voeren in het
Groot-Duitse Rijk. Hij kon dit
wel vergeten.
Deel 4 van dr. L. de Jongs om
vangrijke oorlogsgeschiedenis
van Nederland omvat de eerste
ellendige période tussen mei
1940 en maart 1941 in volle om
vang. Men wordt bovendien
wegwijs gemaakt in de tegen
stellingen in eigen Nederlundse
gelederen. Binnen de Nederland
se Volksunie bijvoorbeeld, ge
vormd door het trio de Quay (de
naoorlogse premier) Einthoven
(Rotterdams politiefunctionaris)
cn Linthorst Homan (later bif
de E.E.G. geplaatst), waar men
tal van personen tegenkwam,
die na de oorlog opnieuw een
politieke rol gingen spelen. Deze
Unie, opgezel om voor tegenwicht
tegen de N.S.B. te zorgen ging
aan eigen tegenstellingen ten on
der, omdat een deel zover moge
lijk met de Duitsers wilde mee
gaan, desnoods als enige erken
de politieke partij in Nederland.
Dit alles heeft in de na-oorlogse
Nederlandse politiek nog lang
na-gespeeld, waardoor de ver
houdingen meermalen vertroe
beld werden.
Dr. de Jongs beschrijving van
deze kwestie leert ons wat in de
politiek dikwijls \m veel verbor
gen blijft.
Capitulatie-Anjerdag-Jodenver
volging-Februaristaking: dat
zijn voor Nederland na die tijd
de belangrijke gebeurtenissen
gebleven uit 1940—1945, zowel
politiek als maatschappelijk. Het
naoorlogse beeld van Nederland
is er zelfs door bepaald.
Iedereen moet voor zichzelf
vaststellen, in hoeverre deze les
sen geleerd zijn en vooral: ont-
Jiouden.
T. v.d. Houten.
Prof. dr. R. P. Cleveringa, on
verschrokken strijder.
nlnkrljlt der Nederland#
lijd" door dr. L. de Jo
Morten een publlkatle over Al
l'lrvnian al* redenltoodtcbappei
lot»-
Seyss Inquart, Rauter en SS-Grupenführer Demelhuber
machtvliegtuigen rondcirkelen
en nu en dan duikvluchten ma
ken. Als waarschuwing. Die
dag waren ook Duitse politie
mensen met mitrailleurs bij
het paleis in Den Haag ver
schenen, om de 'menigte te
verjagen. Josef Goebbels ver
dween later woedend en ver
bitterd uit Nederland. De de-
kostten burge-
De Monchy wel zijn
positie als burgemeester. Hij
werd op staande voet ontsla
gen.
Zaterdag 23 november 1940: de
studenten van de technische
hogeschool te Delft gaan in
staking. De maatregelen tegen
Joodse hoogleraren, afgekon
digd na lang overleg tussen
Duitse en Nederlandse bestuur
ders, is hun te veel geworden.
De studenten protesteren met
hun staking fel tegen deze
maatregelen. Dezelfde avond
besluit de Nederlandse Studen
ten Federatie een fel protest te
sturen naar de Duitse en Ne
derlandse bestuurders.
Op 26 nov. houdt professor
Cleveringa van de Leidse Uni
versiteit ziin nog steeds be
roemde rede over het recht.
Na zijn rede besluit de Leidse
studentenwereld Delft te vol
gen en in staking te gaan.
Delft en Leiden worden door
de Duitsers gesloten... Cleve
ringa wordt later gearresteerd.
De andere universiteiten pro
testeerden tegen de maatrege
len tegen de Joodse hooglera
ren, maar gingen niet in sta
king. De beroemde rede van
professor Cleveringa circuleert
na enkele dagen in geheel Ne
derland, in veelvoud overgetikt
door Leidse studenten en hun
vrienden en vriendinnen.
Op 12 februari 1941 richten de
Duitsers het ghetto voor de
Amsterdamse Joden in. De Jo
denvervolging breekt in volle
omvang los. Sindsdien blijft
het in Amsterdam onrustig, de
Duitsers vrezen akties.
Op 25 februari 1941 breekt in
Amsterdam een grote staking
uit, georganiseerd door com
munistische verzetslieden,
maar gesteund door Nederlan
ders van alle gezindten en po
litieke opvattingen. Dit was
drie dagen na grote razzia's op
Joden in Amsterdam. Vier
maanden later waren reeds ze
venhonderd Nederlandse Joden
in een Duits concentratiekamp
omgekomen.
Op 25 februari 1941: geen
tramverkeer, de werven stro
men leeg, fabrieks- en kantoor
personeel staken mee. Stadso-
verheidsdiensten sluiten zich
aan. Na enkele uren is de sta
king praktisch compleet. De
Amsterdamse politie treedt
niet op. De staking gaat op 26
februari door. Generaal Chris
tiansen, de Duitse militaire
commandant-Nederland kon
digt de uitzonderingstoestand
af voor Noord-Holland, de „on
rustigste provincie". De WA
stormtroepen van de NSB
krijgt het verbod in uniform
op straat te komen. De Duit
sers arresteren een groot aan
tal Nederlanders.
De nog legale pers en de radio
mogen niets over deze sta-
kingsakties vertellen. Amerika
zorgt echter, dat het nieuws
over de gehele wereld ver
spreid wordt.
Lages, de beruchte Lages, doet
zijn intrede in Amsterdam
Even later wordt burgemees
ter De Vlugt van Amsterdam
ontslagen, in een aantal ge
meenten worden de gemeente
raden naar huis gestuurd.
„De februaristaking heeft
Seyss-Inquart zeer ontmoedigd,
omdat hij dit volstrekt niet
verwacht had", schreef diens
vriend Wimmer later. Seyss-
Inquart heeft meer dingen in
bezet Nederland niet verwacht.
Die toch gebeurd zijn.
22 februari 1941: gearresteerde joden op het Jonas Daniël Meyer-
plein in Amsterdam.
